Morgunblaðið - 12.09.1982, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982
GRIGORIRASPUTIN
Hinn 1. nóvember árið 1905 skrifaði Nikulás
II Rússakeisari eftirfarandi í dagbók sína: „Við
kynntumst í dag helgum manni að nafni Grigori
frá Tobolsk-héraði. Hann bjargaði lífi Alexejs
með bænum sínum.“ Hinn helgi maður, sem
keisarinn kallaði svo, hafði að vísu bjargað lífi
keisarasonar, en um leið lagði hann grundvöll-
inn að tortímingu keisaradæmis. A þessari
stundu gat enginn séð fyrir, að næsta áratug
myndi saga Rússlands gerast í skugga þessa
þrekvaxna manns, með úfið, ógreitt hár og sítt
skegg. Keisarinn og fjölskylda hans kölluðu
hann jafnan Grigori eða „vin okkar“, en í sög-
unni er hann betur þekktur undir nafninu
Rasputin. Hann var af mörgum talinn holdgun
alls þess, sem heilagt var, en þeir voru fleiri
sem töldu hann líkamning hins illa. Hann virt-
ist hiafa ótvíræða hæfileika til að lækna, með
bænum eða snertingu einni saman og einnig
virðist sannað, að hann var forvitri. En þó hefur
það ef til vill skipt sköpum, að hann virtist
gæddur einstakri gáfu til að gægjast djúpt í
mannssálina og notfæra sér það sem hann sá
þar.
Dýrlingur
eða
djöfull
sem réð
örlögum
rússneska
keisara-
dæmisins
Grigori Rasputin er ráðgáta enn
í dag eins og hann var á meðan
hann Iifði. Og jafnvel nú, 65 árum
eftir dauða hans og endalok keis-
aradæmisins rússneska, sjá menn
ástæðu til að setjast niður til að
skrifa um hann bækur. í nýútkom-
inni bók eftir Alex de Jonge, „The
Life and Times of Grigorii Rasp-
utin“, kemst höfundur að þeirri
niðurstöðu, að hver svo sem áhrif
Rasputins hafi raunverulega ver-
ið, hafi það fyrst og fremst verið
orðrómurinn um hann, ekki stað-
reyndir, sem skipti sköpum í lífi
hans og sögu Rússlands. — „Það
hlutverk sem Rasputin lék í sögu
Rússlands hefur ekkert með stað-
reyndir að gera,“ skrifar de Jonge.
„Hins vegar er hinn afdrifaríki
þáttur hans afleiðing af sögusögn-
um, dylgjum og þeirri dulúð sem
umvafði persónu hans. Það var
ekki Það sem Rasputin raunveru-
lega gerði, heldur það sem hann
var álitinn hafa gert, sem skipti
máli,“ segir de Jonge. Ef til vill er
þetta skynsamleg niðurstaða og
víst er, að nú í dag, svo löngu eftir
að atburðir þeir gerðust sem hér
um ræðir, er illmögulegt og jafn-
vel óraunhæft að gera tilraun til
að greina á milli sögusagna og
staðreynda.
Tvær ástæður fyrir
velgengni Rasputins
I bók sinni gerir de Jonge þó
athyglisverða tilraun til að greina
á milli staðreynda annars vegar
og slúðursagna, orðróms og
hreinna lyga hins vegar. Gagnrýn-
endur virðast sammála um að
honum takist allvel upp, einkum
hvað varðar baksvið atburðanna
og sé mönnum nú ljósara en áður
hvernig það mátti verða, að þessi
óupplýsti og óheflaði smábóndi
náði þeim tökum á stjórnendum
rússneska keisaradæmisins, sem
raun bar vitni.
Menn hafa gjarnan gripið til
þeirra skýringar, að dularfullur
lækningamáttur Rasputins, sem
að því er virðist bjargaði lífi keis-
arasonarins oftar en einu sinni,
hafi nægt til að sannfæra hina
hrjáðu og áhyggjufullu foreldra
um óskeikulleika hans. En það eitt
hefur þó tæplega dugað hinum
síberíska jarteiknamanni til að
koma ár sinni svo fyrir borð, að
hann gæti sagt einræðisherra 200
milljón manna fyrir verkum,
stjórnað stríðsrekstri hans og ráð-
ið því hverjir af ráðherrum hans
fengu áheyrn. Skýringin hlýtur að
hafa átt sér dýpri rætur, — í
sjálfri þjóðarsálinni og'tíðarand-
anum í Rússlandi á þessum árum.
Alex de Jonge telur, að tvær
meginástæður hafi legið til þess
að Rasputin náði svona langt.
Upplausnarástand, bæði stjórn-
málalega og efnahagslega, ríkti í
landinu og eftir hina misheppnuðu
styrjöld við Japani reið alda póli-
tískra hryðjuverka yfir landið. I
bágindum sínum leitaði alþýða
manna á náðir trúarinnar af slíkri
ákefð að jaðraði við ofstæki.
„Helgir menn“, prédikarar og
spámenn af ýmsu tagi spruttu upp
og reikuðu ump byggðir keisara-
dæmisins með boðskap sinn á vör-
um. Fólkið setti traust sitt í æ rík-
ari mæli á þessa menn og dýrkun
þeirra má einna helst líkja við
tískufyrirbrigði nútímans.
I annan stað telur de Jonge að
persónuleiki Rasputins hafi vegið
þungt á metunum. Svo virðist sem
að í persónu hans hafi biandast
saman hinar ótrúlegustu andstæð-
ur. Ur brennandi augunum
streymdi dáleiðslukraftur og þrátt
fyrir sóðalegan kuflinn, óhreint og
úfið hárið og geitarlyktina, sem
hann losnaði aldrei við, féllu kon-
ur fyrir honum unnvörpum og átti
það ekki síst við um hefðarkonur
rússneska aðalsins. I honum sam-
einuðust óvenjumiklir kyntöfrar
og óheflaður einfaldleiki hins
rússneska alþýðumanns, en þetta
virðist hafa ruglað hina upplýstu
fyrirmenn keisaradæmisins svo í
ríminu, að þeir fóru að lokum að
trúa því, að hinn sanna vísdóm og
guðdómleikann væri að finna i
faðmi hinnar óspilltu og einföldu
rússnesku alþýðu.
Menn verða sjálfsagt aldrei á
eitt sáttir um hversu mikinn þátt
Rasputin átti í hruni keisaradæm-
isins, en hitt virðist ljóst, að nær-
vera hans við hliðina og óvenju-
legt samband hans við keisarafjöl-
skylduna gróf mjög undan virð-
ingu rússneska aðalsins. Hér verð-
ur heldur ekki gerð nein tilraun til
að komast til botns í því, en við
skulum þess í stað víkja sögunni
austur á sléttur Síberiu og fylgj-
ast þar með uppvexti þessa dular-
fulla örlagavalds rússnesku þjóð-
arinnar.
Uppruni Rasputins
Eins og annað í sambandi við
Rasputin er fæðing hans hulin
dulúð og ekki verður séð með
neinni vissu hvenær hann fæddist.
Það mun þó hafa verið á tímabil-
inu 1863—1873 og vitað er að hann
fæddist í litlu þorpi, Pokrovskoje,
á Úralgresjunni um 1.200 mílur
austur af Moskvu. Faðir hans, Jef-
imy Wilkin, var bóndi án jarðnæð-
is, maður án framtíðar, sem vann
fyrir sér sem póstekill á þessari
auðn og var hann oft marga daga í
hverri ferð. Hann Ieitaði huggun-
ar í flöskunni og brátt lét hann
konu sína og þrjú börn um að sjá
fyrir sér sjálf. Eitt sinn var hann
fangelsaður, ákærður fyrir þjófn-
að, og þá mun hann hafa tekið
spillt líferni sitt til endurskoðunar
og ákveðið að bragða aldrei áfengi
framar. Við það heit stóð hann ár-
um saman, en svo tóku óhöppin að
dynja á honum. Uppskeran eyði-
lagðist, húsið hans brann og eig-
inkona hans andaðist. Og eitt sinn
þegar synirnir Michael og Grigori
voru að leik við fljótið, duttu báðir
i það og Michael drukknaði.
Upp frá þessu hætti faðirinn að
sækja kirkju og sonurinn Grigori
tók einnig stakkaskiptum. Hann
gerðist innhverfur og þögull og
var oft vikum saman í rúminu
vegna einkennilegra hitasóttar-
kasta. Nokkrum árum síðar datt
dóttir Jefimys í fljótið og drukkn-
aði og var þá ógæfumælirinn full-
ur. Hann leitaði aftur til flöskunn-
ar og eftir að hann hafði stolið
ábreiðu frá nágranna sínum í
drykkjuæði tóku þorpsbúar rétt-
inn í sínar hendur og börðu hann
til óbóta. Hann lést skömmu síðar
á spítala.
Þegar hér var komið sögu var
sonurinn Grigory 17 ára gamall og
hann ákvað nú að taka upp nýtt
nafn, eins og til að segja skilið við
sitt fyrra ógæfusama líf, og kall-
aði hann sig nú Grigori Jefimovic
Rasputin. Framtíð hans var
ótrygg, en hann stóð þó vel að vígi
miðað við flesta samborgara sína
að hann var bæði læs og skrifandi.
Ostýrilátur ungur mað-
ur
Rasputin tók nú upp starf föður
síns og gerðist póstekill og eru
ýmsar sögur sagðar af honum frá
þessum árum þótt ógjörningur sé
að segja með vissu hvað sé satt og
hvað logið. Við sjáum fyrir okkur
líflegan og kraftmikinn ungan
mann, sem eyddi mestum hluta
frítíma síns í félagsskap lauslátra
kvenna eða á knæpum, þar sem
honum var gjarnan laus höndin.
Einnig virðist hann hafa átt í úti-
stöðum við yfirvöld og að minnsta
kosti þrjú tilfelli eru skjalfest.
Hann var ákærður fyrir þjófnað,
fangelsaður og hýddur og síðar
var hann einnig ákærður fyrir
hrossaþjófnað, en sú ákæra var
látin niður falla vegna skorts á
sönnunum. Alvarlegasta ákæran
frá þessum árum var þó kæra
fyrir kynferðismök við unglings-
stelpur en einnig það mál var látið
niður falla vegna skorts á sönnun-
um. Aðalvitnið í því máli var
vændiskona ein, en hún var horfin
þegar málið kom fyrir rétt. Síðar
var því haldið fram, að Rasputin
hafi vitað meira um hvarf hennar
en hann lét uppi. Þessi atvik voru
síðar notuð óspart til að koma
höggi á mannorð Rasputins þegar,
áhrifa hans við hirðina þótti farið
að gæta meira en góðu hófi
gegndi.
En þrátt fyrir óstýrilætið var
Rasputin röskur við störf sín. Á
meðan hann ók langar leiðir um
gresjurnar fræddist hann mjög af
samræðum við farþega, einkum
um hinn merkilega heim langt í
vestri, um St. Pétursborg og
Moskvu. Og einn farþeganna heill-
aði Rasputin svo mjög með þekk-
ingu sinni, að það hafði úrslita-
áhrif á hann. Það var ungur
munkur, sem einnig undraðist að
hann skyldi rekast á svo mikla
fróðleiksfýsn og góðar gáfur hjá
óbreyttum alþýðumanni, póstekli,
sem virtist frumstæður i meira
lagi. Munkurinn taldi Rasputin á
að fara með sér til Verkoturyi-
klausturs og þaðan kom hann ekki
samur maður.
Upphaf heilagleikans
Verkoturyi-klaustur var eins
konar útlegðarhæli fyrir upp-
reisnargjarna munka og gróðra-
stía fyrir ofstækisfullar trúarat-
hafnir, sem breyttust oft i ólifnað
af kynferðislegu og sjálfspynd-
ingartagi. Rasputin kynntist þar
nýjum og sérkennilegum heimi og
hann hreifst af því sem hann sá
þar og lærði. Talið er að hann hafi
fengið margar af sínum einkenni-
legu trúarskoðunum af dvölinni í
klaustrinu, eins og til dæmis þá
kenningu, sem hann hélt mjög á
lofti, að til að öðlast fyrirgefningu
yrðu menn að syndga og því meira
sem menn syndguðu þeim mun
meiri yrði fyrirgefningin. „Syndg-
ið og þér getið öðlast fyrirgefn-
ingu,“ var viðkvæði hans og undir
þetta tóku síðar aðdáendur hans,
þar á meðal hefðarkonur við
rússnesku hirðina.
Munkarnir í klaustrinu vildu
gjarnan að þessi gáfaði, námsfúsi
ungi maður yrði um kyrrt hjá
þeim, en honum fannst að tak-
mark sitt væri fjarlægara og
hærra. Hann tók aftur upp starf
sitt sem póstekill en sú trúarlega
dulspeki, sem hann hafði kynnst
hjá hinni merkilegu Clysti-reglu í
klaustrinu, hafði náð til sálar
hans. Upp frá þessu þóttist hann
verða var dulrænna hæfileika í
fari sínu. Hann heyrði raddir og
honum tókst með dáleiðstuaugum
sínum, sem sífellt skiptu um lit, að
gera „kraftaverk". Þá varð hann
einnig orðlagður prédikari.
Hann stofnaði trúarhreyfingu í
þorpi sínu og íbúarnir fóru brátt
að líta á hann með óttablandinni
virðingu. Sjúkir menn komu lang-
ar leiðir til að leita huggunar og
lækninga hjá þessum merka
manni og frægð hans vegna
kraftaverkanna fór í vöxt og
spurðist út um landið. Að lokum
bárust sögusagnirnar um hinn
dularfulla munk allt til Moskvu og
St. Pétursborgar. Þó virðist ekkert
benda til, að hann hafi haft neitt
sérstakt fram yfir aðra „helga
menn“, sem skiptu þúsundum um
gjörvallt landið. Ef til vill voru
sögusagnirnar um hann mergjað-
ari og þar erum við komin að
þeirri niðurstöðu de Jonge, að það
voru sögusagnirnar öðru fremur,
sem skiptu sköpum.