Morgunblaðið - 27.03.1983, Blaðsíða 15

vanþroska tilfinningalega og
skprtir alla eðlilega samstill-
ingu líkama, vitsmuna og til-
finninga ... Gurdjieff taldi að
ef fólk hefði eðlisfræðiþekkingu
Vesturlandabúa og tilfinninga-
þroska Austurlandabúa, væru
menn vel undirbúnir fyrir leit-
ina miklu að sjálfsþekkingu og
lífsfyllingu.
Sigurður Nordal benti á þann
mismun sem felst í því að trúa
með hjartanu og að trúa með heil-
anum. Hallgrímur Pétursson trúði
bæði með hjartanu og heilanum
og lífsstefna hans gæti að mörgu
leyti verið fyrirmynd í lífsháttum
ungs fólks í dag ef það þekkti
Hallgrím og Passíusálmana betur.
Biblía hins unga leitandi fólks í
dag er „Litli prinsinn" eftir
Saint-Exupéry, eins og fram kem-
ur í kvikmyndinni „Týndur" sem
sýnd er í Laugarásbíói um þessar
mundir. Þessi indæla bókmennta-
perla er aðgengilegra verk en
Passíusálmarnir, en með sömu
lífsspeki andlegrar upplifunar og
þroska: Það sem mestu máli skipt-
ir fyrir manninn er ekki það
áþreifanlega í ytri heiminum,
heldur það sem við upplifum innra
með okkur.
Sama sinnis var sálfræðingur-
inn Jung en hann talaði um inn-
antómleika kristinnar menningar
þar sem ytra prjál trúarlífsins og
innantómar vélrænar hefðir ríkja
á kostnað innri ræktar við hið
góða í manninum. Því er það að
ljóðskáldið T.S. Eliot hittir hinn
vestræna nútímamann í hjartað
með orðum sínum:
Vid erum holír menn
llamtrodnir menn
Hallreiatir saman
Hausledur fyllt hálmi. (o.s.frv.)
(Þýðing llelga Hálfdanarsonar)
Og einn helsti spámaður Banda-
ríkjamanna í þessum fræðum, há-
skólakennarinn Leo Buseaglia,
vitnar einmitt í Saint-Exupéry í
metsölu bók sinni „Lífið, ástin og
námið", en þessi bók kom út í
fyrra. Saint-Exupéry segir: „Ef til
vill felst ástin í því að ég leiði þig
á kærleiksríkan hátt aftur að
sjálfum þér.“
Af lífshlaupi nokkurra snill-
inga 16. og 17. aldar
Hallgrími Péturssyni var gefin
snilligáfa skáldsins og hins and-
lega lífs. Laxness hefur líkt snilld
Passíusálmanna við snilld Ham-
lets, sem Shakespeare skrifaði.
Bæði verkin eiga sér fyrirmyndir
og fyrirrennara en Hallgrímur og
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. MARZ 1983
grímur var ekki gjarn á að lýsa
sjálfum sér í skáldskap sínum.
Líklegt er að Hallgrímur hafi haft
fyrirferðarmikla skapsmuni í
æsku, en e.t.v. tamið skap sitt með
áldrinum, svo út í öfgar hafi geng-
ið hin efri ár hans. Þá hafi skaps-
bælingin (og iðrunin) gert það að
verkum að hann hneigðist' til
þunglyndis, og þá ekki síst vegna
holdsveikinnar.
En sagan hefur e.t.v. skekkt dá-
lítið myndina af Hallgrími því
hann gat verið „glaðsinna og
skemmtinn" samanber t.d. „Nú er
ég glaður á góðri stund" og hinar
fyndnu „Þráðarleggsvísur":
Lært hef óg ekki' aö láta steininn synda,
né lausamjöllina heim í reipum binda,
ber ég mig heldur þó ad því,
af þessu verki yrdi’ég frí,
heldur en þennan þráðarlegg að mynda. (o.s.frv.)
Sigurður Nordal segir um Hall-
grím:
Ýmislegt í kveðskap hans og
æviferli ber því vitni, að hann
hafi að upplagi, eins og skáldum
er títt, verið örgeðja og við-
kvæmur, en líka hispurslaus,
orðskár og óvæginn, ef honum
þótti sér misboðið eða menn
stóðu vel til höggs.
Algengt er um skapandi per-
sónuleika að þeir eigi erfitt með að
taka skólaaga. Ef greindarvísital-
Minnismerki Hallgrfms Péturssonar eftir Einar Jónsson. an er mjög há, sér nemandinn
Greftrunin eftir Titian.
63
hans, eins og sumir hafa viljað
halda fram;
Lausnara þínum læröu af
lunderni þitt aö stilla,
hógværöardæmið gott hann gaf,
nær gjöra menn þér illa.
Blót og formæling varast vel,
á vald guös allar hefndir fel,
beift lát ei hug þinn villa.
í. „Trúarlíf síra Jóns Magnús-
sonar" segir Sigurður Nordal um
Hallgrím:
Síra Hallgrímur á hvort tveggja
í senn: hina óbifanlegu trúar-
vissu, gjörtamningu hugsunar-
innar, sem leyfir andagiftinni
að njóta sín til þess að segja hið
háleitasta með ótrúlega einföld-
um orðum, — og þá heitu og
lifandi guðsvitund, sem lætur
orð hans ganga beint til hjart-
ans, án þess þau verði nokkurn
tíma ofklökk eða væmin.
Passíusálmarnir eru ekki ríkir
af sjálfslýsingum Hallgríms en
það er aftur „Andlátssálmur"
hans. Þar jaðrar meira að segja
við sjálfsvorkunnartón enda er þá
holdsveikin búin að þjarma illil-
ega að honum. En líklega hefur
hann ekki verið búinn að taka lík-
þrána þegar hann yrkir Passíu-
sálmana, eins og þjóðsagan vildi
þó lengi halda fram. Ég læt hér
fylgja ellefu af 45 erindum And-
látssálmsins þar eð hann virðist
ekki vera eins þekktur meðal fólks
nú og Passíusálmarnir. í þessum
erindum sjáum við skáldið sem
kaunum hlaðinn píslarvott, sem
fagnar því að komast á fund skap-
ara síns:
(>uö komi sjálfur nú meö náö,
nú sjái guð þitt efni’ og ráö;
nú er mér, Jesú, þorf á þér,
þér hefi ég treyst í heimi hér.
Líkaminn allur særður sótt,
svitnar og drejfur af mér þrótt,
einnij; þrengist um andardrátt,
eg vænti minnar hvíldar brátt.
Dofna varir og tungan treg,
tala því ekki orka ég,
hjartað svo margskyns mæöa lýr,
mannleg hjálp öll sér frá mér snýr.
Sárbeiöi’ eg guö af góöri lund:
gef þú mér hæga dauöastund,
ofbjóöa lát ei andláts deyö,
aumka þig yfir mína neyö.
Sæktu, minn guö, hvaö sjálfs þín er,
sálina þá, sem gafstu mér,
skildu hana nú hægt viö hold,
hvílast lát þaö í jaröar mold.
Af þrengslum minnar móöur lífs
mig leiddir þú án dauöans kífs;
leys nú af þrengslum líkamans
lifandi sál til himna ranns.
Svo láttu mína sálu nú
sjá þig í einni réttri trú,
vertu sjálfur Ijós-móöir mín,
mín sál fæöist í hendur þín.
Kristur á krossinum eftir Delacroix.
Shakespeare gerðu „viðfangsefn-
inu þau skil að bæði það sem ort
hafði verið á undan og eftir varð
hlægilegt“.
Það er einkennilegt til þess að
hugsa að þegar Shakespeare held-
ur upp á fimmtugsafmælið sitt er
Hallgrímur Pétursson eins árs.
Þetta sama ár (1614) er einn mesti
málari, sem heimurinn hefur alið,
átta ára, en það er Rembrandt.
Helsti heimspekingurinn, sem
fæðst hefur, Dascartes, er tvítug-
ur, en tónsnillingurinn Jóhann
Sebastían Bach fæðist ekki fyrr en
árið 1685, eða ellefu árum eftir að
Hallgrímur Pétursson deyr.
fljótlega í gegnum kennara sem er
ekki jafn miklum hæfileikum bú-
inn og nemandinn. Kennarinn hef-
ur oft ekki annað forskot en að
hafa lesið nokkrum blaðsíðum
lengra í kennslubók. Snilligáfa
Hallgríms hefur vafalaust þvælst
fyrir undirgefni hans á skólaárun-
um hér á landi, ekki síst vegna
þess að sköpunargáfan fékk ekki
verðuga útrás í námsbókastagli,
— og fáir í kringum hann kunnað
að vega, meta og rækta óút-
sprungna snilld.
Hversu mikill skapofsi Hall-
gríms hefur verið, verður líklega
aldrei hægt að fullyrða neitt um,
Æviskeið snillinganna á 16. og 17. öld
ÁRIÐ: 1600 1700
Shakespeare
Descartes
Rembrandt
Hallgrímur Pétursson
J.S. Bach
Persónuleiki Hall-
gríms Péturssonar
Þegar leitað er í heimildum um
upplýsingar sem gefa mynd af
persónuleika Hallgríms Péturs-
sonar, er ekki um auðugan garð að
gresja. Þar við bætist að Hall-
því síður að tala um „manísk köst
hans“ af nokkurri vissu eins og
Laxness gerir í inngangi að
Passíusálmunum". En mér er þó
nær að halda að lundernis-stilling
sú sem um getur í 34. Passíusálmi
beinist að geði Hallgríms sjálfs,
en ekki að skapsmunum eiginkonu
fc( bef svo marga mædu stund
mænl eftir þínum dýröar fund,
finndu mig nú, þó liggi’ eg lágt,
lát mig ei ætíö eiga bágt.
Lúinn anda ég legg nú af,
lífinu ráöi sá sem gaf,
í sárum Jesú mig sætt innvef,
sálu mína ég guöi gef.
Láttu mig, drottinn, lofa þig,
meö lofí þínu hvíla mig;
Ijósiö í þínu Ijósi sjá,
lofa þig strax sem vakna má.
Láttu mig færa fram þau hljóö
fyrst og seinast, minn drottinn guö,
aö lofa þig í heiöri hár,
haldist þín dýrö um eilíf ár.
Hjónabandið
Flest er á huldu um líðan Hall-
gríms og Guðríðar í hjónaband-
inu. Hún var 16 árum eldri en
hann og hefur það e.t.v. valdið erf-
iðleikum í sambúðinni, ekki síst á
efri árum. En „Hallgrímur varð
ekki af því talinn" að eiga þessa
konu sem hann átti von á barni
með, og hann var staðfastur í vilja
sínum.
Þjóðsagan hafði tilhneigingu til
að sverta mynd Tyrkja-Guddu, ef
til vill m.a. til þess að mynd Hall-
gríms yrði enn hvítari. Stóran
þátt í að lítilsvirða persónu Guð-
ríðar átti sá huglausi piparsveinn
og kvenhatari Jón frá Grunnavík,
sá hinn sami og er í „íslands-
SJÁ BLS. 74-75