Morgunblaðið - 27.03.1983, Blaðsíða 26

74
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. MARZ 1983
Hallgrímur Pétursson
og Passíusálmarnir
klukku" Laxness, en hann sagði
um Guðríði: „Hún var hin mesta
gribba og trássaði iðulega mót
honum svo hann hafði þar stórt
böl af.“
Guðríður hefur líklega verið
einræn og dul og þá e.t.v. stundum
byrgt of lengi, eins og slíku fólki
er títt, það sem henni líkaði verr.
Þess háttar persónur gjósa síðan
rösklega þegar of mikil óánægja
hefur safnast fyrir í of langan
tíma. Sumir hafa viljað halda því
fram að Guðríður hafi lítils metið
ljóðsnilld Hallgríms og skáldskap
hans. Ef hún hefur verið spör á
hólið þegar hann sýndi henni ljóð-
in sín, gæti slík afstaða hafa brýnt
hann í ljóðafáguninni, því vafa-
laust mat Hallgrímur Guðríði
ávallt mikils. Erfitt er þó að
ímynda sér að móðir vikni ekki
inn í innstu kviku þegar Hallgrím-
ur yrkir um Steinunni dóttur
þeirra sem dó á hálfu fjórða ári:
N*m, skynsöm, Ijúf í lyndi
lífs meðan varstu hér,
eftirlæti og yndi
ætíd hafði’ eg af þér,
í minni muntu mér;
því mun ég þig meé tárum
þreyja af huga sárum,
heim til þess hédan fer.
Dóttir, í dýrðar hendi
drottins, mín, sofðu vært,
hann sem þér huggun sendi,
hann elskar þig svo kært;
þú lifðir góðum guði,
í guði sofnaðir þú;
í eilífum andar friði
ætíð sæl lifðu nú.
þeirra öll. Hún dó í desember árið
1682, 84 ára að aldri.
Aldarfarið
17. öldin var öld bælingar og
óskoraðs valds embættismanna.
Þessu aldarfari er ágætlega lýst í
leikgerð Bríetar Héðinsdóttur af
„Jómfrú Ragnheiði" sem nú er
sýnd í Þjóðleikhúsinu: Brynjólfur
er valdsmaðurinn sem bælir dótt-
ur sína, bannar henni að hafa
samband við barnið sitt og Daða,
en það var ekki síst í kynferðisleg-
um efnum sem bælingin og
skömmin var sem mest á þessari
öld: Stóridómur vofði yfir hór-
drýgjendum eins og óhugnanleg
vofa. Snilldarleg er uppbyggingin
í þessari leikuppfærslu að þriðja
versinu í sálmi Hallgríms Péturs-
sonar „Um dauðans óvissan tírna".
Andi og trú Hallgríms Pétursson-
ar er á þessari sýningu: samúðin
með lítilmagnanum í baráttu hans
gegn óréttlátum valdbeitingum og
ofríki. Og maður minnist ósjálf-
rátt Jóns Hreggviðssonar og bar-
áttu hans við yfirvöldin, en Lax-
ness tókst að gera þessu efni svo
góð skil að það stendur ljóslifandi
fyrir hugskotssjónum þeirra sem
lesa „íslandsklukkuna".
Á slíkri öld gat boðskapur sá,
sem Hallgrímur Pétursson boðar í
Passíusálmunum, snúist gegn
sjálfum sér. Hógværð, þolinmæði,
auðmýkt, blygðun, tamning skaps-
muna, þakklæti og góðlyndi gat
Pieta eftir Morales.
sneri í „Hugvekjusálma“;_ þriðja
ritið var „Píslarsaltari" séra Jóns
Magnússonar í Laufási, sálmar
um píslarsöguna.
Um efnið. og höfundarstöðu
Hallgríms í Passíusálmunum far-
ast Laxness m.a. svo orð:
Sagan er fyrst og fremst af því
hvernig Haligrímur fylgir Jesú
fótmál fyrir fótmál í kvöl hans,
útúr kvöldmáltíðarhúsinu, yfir
lækinn Kedron, útí grasgarðinn,
gegnum dómhúsið og þinghúsið,
upp til aftökustaðarins þar sem
hann er ásjáandi að dauðastríði
hans, horfir á þegar honum er
veitt síðusárið, fylgist síðan með
þeim sem taka hann niðraf
krossinum og situr að lokum ör-
magna við gröf hans í aldin-
garðinum og horfir á steininn.
Um nálægð Hallgríms við Krist
er þetta erindi úr 40. Passíusálmi
ágætt dæmi:
Alnakinn þig á einu tré
út þínar hendur breiðandi,
sárin og blóðið signað þitt
sér nú og skoðar hjartað mitt.
Snilldina í Passíusálmunum
hefur mönnum gengið erfiðlega að
festa hönd á, eins og títt er í af-
urðaheimi snilldarinnar. Margt
hjálpast að við að gera þetta verk
ódauðlegt: Vald skáldsins á formi,
efni og máli, einlægni og einfald-
leiki í tjáningunni, trúarsannfær-
ingin, mannþekkingin, sálmarnir
eru heimur útaf fyrir sig og auk
þess verður persónudramað svo
lifandi fyrir lesandanum: Reiði og
mildi föðurins, auðmýking, æðru-
leysi og fórn sonarins og andakt
Hallgríms ásamt nálægð hans við
Krist. Hin heiðríka persóna Hall-
gríms í öllum sfnum breyskleika
Sigurður Nordal bar það við „að
láta Guðríði njóta sannmælis, ef
henni hefur verið ómaklega borin
sagan hingað til“. Hann segir í
grein sinni „Tyrkja-Gudda":
Það er ekki ótítt, þótt undarlegt
réttlæti megi kalla, að konur
þeirra manna, sem verða átrún-
aðargoð heilla þjóða, gjaldi þess
í munnmælum og sé fundið allt
til foráttu. Eftir á þykir slíkum
mönnum óvíða hafa verið full-
kosta, enda koma yfirburðir
þeirra oft betur fram í öðru en
að velja sér konur. Þarf hér ekki
annað en minna á slík dæmi
sem Sókrates og Xanþippu,
Gunnar og Hallgerði, Goethe og
Kristíönu.
Um kynni þeirra Hallgríms og
Guðríðar í Kaupmannahöfn, þegar
hún er komin heim úr þrælavist-
inni í Alsír, fer Sigurður þessum
fleygu orðum:
Þegar þau kynntust, var hann
óreyndur skólasveinn á örgerð-
asta aldri, þyrstur í ástir og
ævintýri. Hún var fullþroska
kona á ástríðumiklu skeiði, sól-
brennd og sólvermd, snortin af
serkneskum munaði. Hún fór
eldi um huga hans eins og höf-
ugt, suðrænt vín.
Og um þátt Guðríðar í skáld-
skaparlist Hallgríms segir Nordal:
Sálmar hans eru þrungnir ver-
aldarþekkingu þess manns, sem
bæði hafði reynt gildi og gjöld
jarðneskrar hamingju. Án
þeirrar reynslu hefðu þeir aldrei
getað orðið íslenskri alþýðu það
lífsins brauð, sem raun hefur á
orðið. Guðríði verður að þakka,
að hún lagði beinlínis og óbein-
línis drýgsta skerfinn til þessar-
ar reynslu. Hitt verður að virða
henni til vorkunnar í staðinn, ef
hún kann stundum að hafa verið
dálítið örlynd, bæði með blíðu
og stríðu. Það er ekki víst, að
skáldgáfa síra Hallgríms hefði
haldist betur vakandi í mollu og
logni. Baráttan bugar lítilmagn-
ann, en styrkir stórmennið,
„eins og stormurinn slökkvir
ljósið, en æsir bálið".
Guðríður hefur vafalítið þjónað
Hallgrími dyggðuglega í stríði
hans við holdsveikina og hann
ætíð mátt reiða sig á röggsemi
hennar og ráðdeild. Hún var mikil
lífsþróttarkona, lifði mann sinn
(Hallgrímur dó sextugur) og börn
gefið óprúttnum yfirvöldum færi á
að misnota sér góðvild almenn-
ings. Þá var ekki annars að biðja
en að yfirvðldin væru alltaf sem
sannkristnust og heiðarlegust:
(»>
Drottinn Jc*.sú, þú lífsins Ijós,
lýstu valdstjórnarmonnum,
svo þeir, sem ráóa yfir oss,
eflist aó dyKtjóum sonnum.
En ef að yfirvöldin voru slæm
og óheiðarleg voru þau að sjálf-
sögðu lítillar eftirbreytni verð:
(22) Veraldard«min varast skalt,
voga þú ekki að gjóra þaó allt,
sem hófóinujarnir hafast aó,
þó heimurinn kalli loflegt þaó.
I>á blindur leióir blindan hér,
báóum þeim hætt vió falli er.
Ilver þig eggjar á illverk bráó,
aldrei gakktu meó þeim í ráó.
Vinn þú þaó ei fyrir metoró manns
aó rnissa guós náó og vinskap hans,
hvorugur annars bætir böl,
þó báóir rati í straff og kvöl.
Yfírmónnunum er því vant,
undirsátarnir hnýsa grannt
eftir því, sem fyrir augun ber.
Auónæmast þó hió vonda er.
Ilvaó höfóingjarnir hafast aó,
hinir meina sér leyfíst þaó.
Passíusálmarnir
og trúin
Tilurð og efnistök Passíusálm-
anna eiga sér sína sögu í bók-
menntahefð 17. aldarinnar, eins
og Helgi Skúli Kjartansson sýnir
fram á í bók sinni um Hallgrím
Pétursson. Þrjú ritverk voru fyrir-
mynd Hallgríms að Passíusálm-
unum: „Eintal sálarinnar" eftir
Martin Moller, en það fjallar um
pínu og dauða Jesú Krists; „Hug-
vekjur" Jóhanns Gerhard, sem
Sigurður Jensson frá Presthólum
blasir við okkur í Passíusálmun-
um og „persónulegir töfrar
mannsins sjálfs“.
Hallgrími var mikið í mun að
Passíusálmarnir brytu hvergi í
bága við hinn lútherska rétttrún-
að 17. aldarinnar sem Sigurður
Nordal lýsir þannig:
Það var eðli hins mikla rétt-
trúnaðar að beygja hugsun, til-
finningar og vilja einstaklings-
ins undir kerfi kennisetninga og
boðorða, forða honum frá villu-
stigum með því að gefa geðþótta
hans sem minnst svigrúm.