Morgunblaðið - 31.03.1983, Blaðsíða 18

98
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. MARZ 1983
I
I
Magnús Stephensen
landshöfðingi.
arlangt á sínum yngri árum og
fjallar um gestgjafa sína þar í
landi: „Frú Fjeldsted var hin
mesta gáfu- og dugnaðarkona til
alls sem heyrir til búnaðar í tign-
armannahúsum, með hreinlæti og
þrifnað, pössun og orðu á öllum
hlutum, þeirra fegurð og viðhald,
fyrirhyggju með allt hvað við-
þurfti, bestu matreiðslu og varð-
veislu allra matvæla ... Henni ber
með rjettu sú sanna þakkarverða
viðurkenning, að allt hvað finnst í
matreiðslu-vasakveri, útkomnu á
prent á íslensku árið 1800 undir
sál. frúar assessorinnu Mörthu
Stephensens nafni, er eiginlega
hennar fyrirsögn að þakka, hverr-
ar M. Stephensen innilega beiddist
um allt, sem hjer á landi mætti
verða til vegleiðslu bæði heldri
konum og hyggnum í almúgastétt,
hvað hann eptir henni smámsam-
an um veturinn uppskrifaði á
dönsku, sneri því síðan á íslensku
og setti það form, sem það með
sjer ber, og fékk seinna meir þessa
góðu mágkonu sína til á titilblað-
inu að láta heita sitt verk, svo sem
hennar búsýslum betur hæfandi
en hans, og reit sjálfur formálann
undir bróður síns nafni."
Svo mörg voru orð landshöfð-
ingjans um þessi matreiðslubók-
arskrif sín og útgáfu. Greinilegt er
að hann hefur metið gestgjafa
sína í Noregi mikils, en þetta var
veturinn 1783 til 1784, og hann
hafði í raun verið lengi á leið heim
til íslands. Um dvölina sagði hann
meðal annars: „... mátti það
heita sem hann að einlægum veisl-
Titilblað bókarinnar Einfaldt matreidslu vasa-qver fyrir heldri manna húss-
freyjur, sem gefín var út á Leirárgörðum við Leirá árið 1800. Ljósmrnd: rax.
Gluggað í Einfaldt matreidslu vasa-
qver fyrir heldri manna húss-freyjur
Magnús Stephensen, landshöfðingi, skipar án efa
allt annan sess í hugum landsmanna en að vera
frumkvööull í útgáfu matreiöslubóka á íslenskri
tungu. Þannig er nú málum samt sem áður háttað
eins og blm. rak sig á þegar hann tók að kanna
nánar bakgrunn fornbókar, sem fannst í eigum
látinnar ömmu og nöfnu.
Bók þessi lætur ekki mikið yfir
sér, er smá í sniðum, dökk og lúin,
enda tæpra tveggja alda gömul
eins og sést þegar bókin er opnuð
og titilblaðið skoðað. Bókin ber
nafnið Einfaldt matreiðslu vasa-
qver fyrir heldri manna húss-
freyjur og segir á titilblaði hennar
að útgefandi sé frú Assessorinna
Marta María Stephensen og er
hún gefin út að Leirárgörðum við
Leirá árið 1800 eins og mörg hin
merkustu rit á þessum árum.
Marta María Stephensen var
mágkona Magnúsar Stephensen,
gift Stefáni bróður hans á Hvít-
árvöllum, sem var og skrifaður
fyrir inngangi og afsökunarbeiðni
við upphaf bókarinnar. Þar segir:
„Vegna konu minnar ber mjer að
afsaka hjer með einni línu, að hún
nú framselur þetta vasa-qver, til
að leggjast fyrir almenníngs augu,
enn þótt þess upphaflega útkast
væri henni sjálfri einungis ætlað
til minnis. Valda því tilmæli okkar
elskulega bróðurs, hra. Jústitsráðs
og Justitiarii M. Stephensens,
hverjum ekki þótti þessu vasa-
qveri ofaukið, þó findist í nokkuð
fleiri heldri manna húsum. Fyrir
þess háttar menn, en ekki eigin-
lega almúga, er það og ætlað, og
eptir fyrimanna efnum og ýmissu
standi lagað, bæði með einfalda en
þó velhentandi matreiðslu og aðra
vanhæfnari til hátíða- og veislu-
borðhalds þá viðliggur. Samt sem
áður vonast, að almúga-fólk geti
hér af margt til hagnaðar og vel-
sæmandi hreinlegs og ljúffengs
matar numið, og þess vegna ekki
yðrist eptir, að ljá hér sýndri með-
ferð á mat auga, enn þótt meiri
partur qversins sé æðri manna
borðhaldi samboðnari.
Sjálfur verð ég að biðjast vel-
virðingar á orðfæri og stíl qvers-
ins, að því leiti, sem almenníngur
kann ætla mér, að hafa hann
nokkuð lagfært fyrir konu mína,
áður enn blöð þessi gæfust press-
unni; því, játa ég mjer um þess-
háttar efni mjög svo ótamar rit-
gjörðir.“
Viðurkenning í
ævisögubrotum
í ævisögubrotum M. Stephensen
sem hann ritaði sjálfur og birtist í
fyrsta skipti á prenti í Timariti
Hins íslenska bókmenntafélags
árið 1888 segir landshöfðinginn
hins vegar, þar sem hann er að
fjalla um veru sína í Noregi vetr-
íwtlBI
«0*«1 (* < > f * "
$aí<i’Öi>cr/
1*1«
(„IStí awiMi*

jti 2íffcfforinm*
ijjcitu 9Barítt

MfW#-
ícltAral'if ““ «» Ci'iÁ ,So°'
tíMt,
Matreiðslubók
landshöföingjans
um sæti, bæði þar heima og með
því virta og elskaða fólki að tíðum
heimboðum, í Mandal, Christ-
ianssandi og víða í grennd, því
norskir heldri menn eru þar gest-
risnir — ég hafði nærri því sagt —
úr hófi.“
Breyttir tímar —
breyttar venjur
Matreiðsla og útbreiðsla á þekk-
ingu í matargerðarlist hefur feng-
ið byr undir báða vængi hér á
landi að undanförnu og reynir nú
hver sem betur getur að kenna
næsta manni list sína. Fjöldi
matreiðslubóka kemur út árlega
og allar virðast þær hljóta sinn
sess í sögu eldamennsku á íslandi.
Eflaust þekkja fæstir til þessa
litla vasa-kvers sem áður er getið,
en sú bók ruddi brautina á sínum
tíma með því að vera fyrsta mat-
reiðslubók á íslenska tungu út-
komin hér á landi, þökk sé lands-
höfðingjanum. Kver hans er samt
sem áður ekki það fyrsta sem ritað
er um matreiðslu eða matargerð-
arlist, eins og það er kallað í dag, á
íslenska tungu, þar sem áður
höfðu birst nokkrar greinar um
þessi efni í tímariti Lærdómslista-
félagsins áður en Magnús Steph-
ensen sendi frá sér kverið.
Gluggað í kverið
Letur vasa-kversins er gotneskt
en kaflar þess eru tíu að tölu,
ásamt númerum við hverja upp-
skrift og undirköflum þar sem
fjallað er sérstaklega um ákveðna
þætti er efninu tengjast, svo sem
um geymslu matvæla og vinnslu.
Aftast er síðan atriðisorðaskrá og
er kverið því hið aðgengilegasta og
fjölbreytt mjög þrátt fyrir að ekki
sé það stórt að sniðum, eins og
nafnið ber með sér.
Kaflaheitin eru eftirfarandi:
Um uxa-slátur; Um kálfa-slátur;
Um sauða-slátur; Um fuglamat, 1)
Um hæns-fugla, 2) Um gæsir,
endur, dúfur og allskonar æta
villifugla; Um sósur; Um mjólk-
urmat; Um fiskmat; Um kál-,
grasa- og rótastöppur; Fáeinar
grjóna- og berjasúpur; Um nokkra
vandaða köku-bakstra, Flauta-
gjörð og annað. Aftast er síðan
áðurnefnd atriðisorðaskrá í staf-
rófsröð.
Erfitt er að velja sýnishorn af
uppskriftunum til birtingar þar
sem þær eru allar jafn skemmti-
legar. Eðlilega er mörgum orðum
eytt í sláturgerð og geymslu þess,
en þrátt fyrir að enn tíðkist slát-
urgerð í einhverri mynd á íslandi
MALLORCA' » 27.mars / 12.apríl / 3.maí I 24.maí / 31.maí / 14.júní / 21.júní / 5.júlí / 12. júlí / 26. júlí / 2. ágúst /l6.ágúst/23. ágúst
* 17 dagar; 3vikur / 3víkur / 3vikur / 2vikur / 3vikur / 2vikur / 3vikur / 2vikur / 3vikur / 2vikur / 3vikur / 2vikur /