Morgunblaðið - 15.07.1983, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. JÚLÍ 1983
41
MÍGRENI KEMUR
í KÖSTUM
Mígreni er ein tegund æöa-
höfuðverkjar og mjög al-
geng. Niðurstöður rannsókna á
tíðni mígrenis hafa verið nokkuð
mismunandi. í Englandi var tíönin
15—19% hjá körlum og 24—29%
hjá konum, en í öðrum rannsókn-
um (Bandaríkjunum, Englandi,
Danmörku) hefur tíðnin veriö allt
frá 5—60%. Fjöldi þeirra sjúklinga
sem fá svo slæman mígrenihöfuö-
verk að þeir eru ööru hvoru frá
vinnu eða skóla er sennilega
4—5% af öllum íbúum.
Um ættgengi mígrenis er það að
segja aö ef annað foreldri hefur
mígreni má búast við aö 50%
barnanna fái þaö en 83% ef báöir
foreldrar hafa mígreni.
Ekki eru allir sérfræöingar sam-
mála um skilgreiningu á mígreni.
Segja má þó aö mígreni sé nafn á
sérstakri tegund höfuöverkjar sem
kemur í köstum og þegar samtímis
verknum eða á undan honum ber á
öörum einkennum sem eru nokkuð
mismunandi frá einum sjúklingi til
annars. Þessi fylgieinkenni eöa
fyrirboöar geta veriö tímabundin
sjóntruflun, óþægindi frá maga,
svo sem ógleöi eöa uppköst, eöa
skapgeröarbreytingar, svo eitt-
hvaö sé nefnt. Verkurinn er ýmist
hægra eöa vinstra megin í höföinu
(hjá tveimur sjúklingum af hverjum
þremur) en báöum megin hjá sum-
um. Hjá fimmta hverjum sjúklingi
er hann sömu megin i öllum köst-
unum. Venjulega byrjar hann eins
og þyngslaverkur sem fjótlega
veröur sárari og æöasláttur finnst.
Algengast er aö mígreni geri
fyrst vart viö sig á aldrinum frá 10
til 20 ára og komi allt aö fjórum
sinnum í mánuði. Kastiö líöur hjá á
nokkrum klukkustundum en getur
stundum staöiö í nokkra daga.
Þótt kastið geti komið á hvaöa
tíma sólarhringsins sem er þá er
algengast aö þaö byrji snemma
morguns þannig aö sjúklingur
vakni meö höfuöverk. Á milli kast-
anna eru sjúklingar nánast ein-
kennalausir.
Ekki er meö vissu vitaö um or-
sakir mígrenis og eru margar get-
gátur um þær. Vitaö er aö í byrjun
kastsins á sér staö óeölilegur sam-
dráttur á hluta heilaæöanna en
þaö veldur mlnnkuöu blóörennsli
til hinna ýmsu hluta heilans. Ein-
kenni frá miötaugakerfi, sem koma
í byrjun kastsins, fara svo eftir því
hvaöa æöar eru þannig truflaöar.
Tíu til þrjátiu mínútum síöar á sér
svo staö óeölileg útþensla á æö-
um, einkum utan á höföi, en einnig
inni í höföi, sem valda verknum.
Á undanförum árum hafa rann-
sóknir á blóöflæöi heila sýnt fram
á aö þaö er verulega minnkaö í
byrjun mígrenikasts. Einnig hefur
veriö sýnt fram á aö á milli kast-
anna er um nokkra minnkun blóö-
flæöis í heila aö ræöa hjá mígreni-
sjúklingum, þegar þeir eru ein-
kennalausir.
Ein skýring á orsökum mígrenis
er sú aö í blóöi sjúklinganna sé
óþekkt efni sem valdi því aö of
mikið af efninu „serotonin" losni úr
blóöflögunum, en þaö veldur
óeölilega miklum samdrætti í æö-
um. Nokkru síöar fer magn „serot-
onins“ lækkandi í blóðinu og þá á
sér staö mikil útvfkkun á stærri
æðum. Þessu til staöfestingar má
benda á aö efni eins og „reserþin"
(var áöur notaö viö hækkuöum
blóðþrýstingi og einnig gefiö óró-
legum geösjúklingum) minnkar
„serotonin" í blóðflögunum og
veldur æöahöfuöverk. Viö þaö aö
dæla „serotonini" f sjúklinga sem
eru í verkjakasti hverfur verkurinn
eöa minnkar verulega og „methys-
ergide“ sem upphefur verkanir
„serotonins” kemur í veg fyrir
köstin.
Of langt mál er aö fara frekar út
í aö tala um aörar kenningar í sam-
bandi viö orsakir mfgrenis.
Mígreni er skipt í undirflokka en
tveir þeir stærstu eru svonefnt
klassfskt mígreni og venjulegt
mígreni.
Klassískt mígreni. Þessi tegund
telst um 10% af mígreni. Þar eru
áberandi einkenni frá augum og
miötaugakerfi (skyntruflanir, tal-
truflanir, o.fl.) í byrjun kastsins,
mikil ógleöi og uppköst. Æöaslátt-
urinn er áberandi.
Venjulegt mígreni er um 85% af
mígreni. Þar ber ekki eins á upp-
köstum eöa einkennum frá miö-
taugakerfi. Hins vegar ber oft á aö
sjúklingar eru „pirraöir". Höfuö-
verkurinn stendur yfir mun lengur
en viö klassískt mígreni.
Hortons-höfuðverkurinn er enn
ein tegundin (4%) og kemur eink-
um fyrir hjá körlum á aldrinum
20—40 ára. Þar er verkurinn í öll-
um köstum sömu megin. Verkur-
inn, sem er framan í enni, kemur
skyndilega, einkum á næturnar, og
er mjög sár. Hvert kast stendur yfir
i 20—180 mínútur. Samfara verkn-
um ber á miklu rennsli úr nefi og
auga, sem er rautt. Köstin koma
daglega í nokkra daga en svo eru
sjúklingarnlr einkennalausir mán-
uöum saman, jafnvel f mörg ár.
Mígreni samfara helftarlömun
eða lömun i augnvöðvum sést
stundum. í þessum tilfellum getur
sjúklingur verið lamaöur öörum
megin f nokkrar klukkustundir eftir
kastiö og lýst er varanlegum löm-
unum.
HVÍLD í MYRKRI GET-
UR LINAÐ ÞRAUTIR
Sjúklingar meö mígreni geta
hjálpaö sér sjálfir allmikiö
meö því aö læra aö þekkja þá
þætti sem framkallaö geta kastiö.
Sem dæmi um framkallandi þætti
má nefna kvíða, áhyggjur, mikiö
Ifkamlegt eöa andlegt álag, svefn
fram eftir morgni á frídegi, mjög
mikla birtu eöa hávaöa, og ef horft
er lengi á sjónvarp eöa bíó. Margir
sjúklingar tala um aö ýmislegt í
fæöunni framkalli kast, t.d. súkku-
laöi, ostar og steiktur matur. Einn-
ig fá margir höfuöverk ef boröaö
er óreglulega og þeir veröa svang-
ir. Vel þekkt eru áhrif alkóhóls,
einkum rauövíns og portvfns, á
höfuöverkinn.
I einstaka tilfellum þarf ekki
annarrar meöferöar viö en skýra út
fyrir sjúklingi hvers eölis verkurinn
er og aö hann sé hættulaus.
Sjaldnast þarf aö gera nokkuö í
sambandi viö fyrirboöa kastsins í
þeim tilvikum þegar þaö stendur
stutt yfir. Ef verkurinn stendur
lengi yfir og honum fylgja blindu-
köst, lömun eöa taltruflanir, þá er
hægt að reyna ýmis lyf.
í sjálfu verkjakastinu er best aö
ráðleggja sjúklingi aö leggjast fyrir
f dimmu herbergi og taka eina
verkjatöflu (asþirin eöa codimagn-
yl) og reyna aö sofna. Ef þeir geta
sofnaö í nokkrar klukkustundir
vakna þeir oft einkennalausir.
Samkvæmt skoöun þeirra sem
vinna viö höfuöverkjadeildir, þar
sem sjúklingar eru lagöir inn í
kasti, lagast klassískt mígreni hjá
um 90% sjúklinganna á tveimur
klukkustundum viö áöurnefnda
aöferö, jafnvel hjá sjúklingum sem
segjast hafa höfuðverkinn venju-
lega í einn til tvo sólarhringa hverju
sinni. Sumum sjúklingum veröur
gott af „ergotamini" og oft er gott
aö gefa lyf eins og „valiurrT eöa
„diazeþam“. Best verka lyf ef þau
eru tekin strax og sjúklingur finnur
fyrir því aö kast er í aösigi. Ef sjúkl-
ingur er meö upþköst veröur aö
gefa lyfið á annan hátt, t.d. meö
stikkpillu.
Ef köstin koma nokkuö oft er
reynt aö gefa ýmis lyf daglega í
nokkra mánuöi í senn til aö koma í
veg fyrir köstin eöa a.m.k. aö
reyna aö koma í veg fyrir aö þau
veröi svæsin.
Mjög mörg lyf hafa verið notuö
en með mismunandi árangri.
Ástæöa er til aö vara fólk við aö
taka mikið inn af lyfjum, eins og
t.d. „cafergot" og skyldum lyfjum.
Þau geta í stórum skömmtum
valdiö höfuöverk og auk þess
þröngum æöum í útlimum og víö-
ar. Er nauðsynlegt aö taka þetta
fram því að mjög margir sjúklingar
taka inn mun meira magn af þess-
um tegundum lyfja en ráölagt er.
Hinn mikli fjöldi lyfja sem er á
markaðnum í dag viö mígreni segir
ekki annaö en aö árangur af þeim
sé ekki nógu góöur. Er ekki
ástæöa til aö þreyta lesendur með
upþtalningu á þeim, umfram þaö
sem gert var hér aö framan.
i
i
HÖFUÐVERKUR
VEGNA ÆXLA OG
AÐRAR SJALDGÆF-
AR TEGUNDIR
Eins og bent hefur verið á eru
spennuhöfuöverkur og mí-
greni (en þær tegundir fara mjög
oft saman) um 90% af öllum höfuö-
verk. Rétt er að benda á aö grein-
ingin á hinum 10% tilfella er mjög
þýöingarmikil. Allt of oft hafa þeir
sjúklingar ranglega veriö greindir
meö mígreni, sþennuhöfuöverk
eöa hvort tveggja og því ekki hlot-
iö rétta meðferö. Þar er átt viö
æxli og ýmsa galla á heilaæöum
svo eitthvaö sé nefnt. Þótt fæstir
þeirra er þjást af höfuöverk hafi
einkenni um heilaæxli þá er þaö
algengt aö þeir sem eru meö heila-
æxli hafi höfuðverk.
I L L i. I
i i i L -*■
r«n
Þessar teikningar sýna gang al-
gengustu tegunda höfuðverkjar.
1. Mígreniköst standa oftast (
nokkrar klukkustundir en síð-
an er margra daga hvíld é
milli.
2 Spennuhöfuðverkur er nénast
stöðugur.
3. Spennuhöfuöverkur og mí-
greni fara mjög oft saman.
4. Hortons-höfuðverkur stendur
yfir hverju sinni í 20—180 mín-
útur. Köstin koma daglega í
nokkra daga en svo eru sjúk-
lingarnir einkennalausir mán-
uöum saman.
5. Höfuðverkur viö heilaæxli er
stööugt versnandi.
Af öörum tegundum höfuöverkj-
ar er rétt aö minnast á svonefndan
„temporal arteritis" sem einkum
kemur fyrir hjá fólki um og fyrir
fimmtugt. Verkurinn er sár, kemur
skyndilega og er staðsettur viö
gagnauga. Er svæöiö þar og æðin,
sem er áberandi hlykkjótt, aumt
viðkomu. Vegna hættu á blindu er
mjög þýöingarmikiö aö greina
þessa tegund nógu snemma.
Gláka, of hár blóðþrýstingur og
ýmsir sjúkdómar í hálsliðum geta
valdiö höfuöverk.
Flestar tegundir höfuöverkjar er
auövelt að greina eftir aö tekin
hefur veriö nákvæm sjúkrasaga og
skoöun fariö fram.
í sumum vafatilfellum er nauö-
synlegt aö gera frekari rannsóknir
til greiningar. Má þar nefna heila-
rit, röntgenmynd af höföi og háls-
liðum og heilaskönnun. Sumar
rannsóknir er hins vegar aðeins
hægt aö gera í sjúkrahúsi, m.a.
mænuvökvarannsóknir og sér-
stakar röntgenrannsóknir á heila
og mænu, svo eitthvaö sé nefnt.
Með tilkomu tölvustýrörar
röntgengreiningar, sem rutt hefur
sér til rúms erlendis á undanförn-
um árum, er hægt aö greina
skemmdir í höföi á algjörlega
hættulausan og sársaukalausan
hátt, auk þess sem sú rannsókn er
margfalt nákvæmari en aörar.
Vonandi verður ekki langt aö bíöa
þar til viö fáum slíkt tæki. Sþurn-
ingin er ekki hvort viö eigum aö
kaupa þaö heldur hversu lengi viö
getum beöiö eftir þvi.
Dr. tíunnar tíuðmundsson er rflr-
læknir taugadeildar Landspítalans
og prófessor rid læknadeild Há-
skólans. en grein þessi birtist idur
í tímaritinu Heilbrigdismil.
Heimllishorn
Borð fyrir grill-hlutina
Bergljót Ingólfsdóttir
Borð fyrir grill-hlutina.
Þaö er ýmislegt sem fylgir
því aö matbúa á grilli úti í
garöi eöa á svölunum, þar
eru þó sjaldnast þau þæg-
indi og vinnuaðstaöa sem er
í eldhúsum.
Gamalt te-borö, ef til er,
gæti bætt aðstööuna viö
matreiðsluna til muna, þar
væri hægt aö setja svo til allt
sem hafa þyrfti viö hendina.
Margt annaö er aö sjálf-
sögöu nothæft til þessara
hluta, en te-borð hefur þaö
umfram aö þar eru jafnan
hillur undir, boröiö er tvær
hæöir ef svo má aö oröi
komast og þar af leiöandi
hægt aö setja þar talsvert á.
Þeir handlögnu geta sjálf-
sagt smíðað sér borö til aö
hafa undir alla grill-hlutina,
aörir geta ef til vill gert uþþ
eitthvaö gamalt sem til er.
Waldorf-salat.
Waldorf-rúllur
Búiö er til gott salat úr:
150 gr. af soöinni sellerírót, skorinni í bita,
2 fremur súrum eplum, skornum í teninga,
50 gr. valhnetu-kjörnum, skornum i bita.
Þetta er sett saman viö 1 dl. af majones og 1 dl. þeyttum rjóma,
bragöbætt að smekk, t.d. meö sítrónusafa.
Salatiö sett inn í skinkusneiöar, sem rúllað er upp eins oq kram-
arhúsi.