Morgunblaðið - 21.12.1983, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 1983
31
Svipmiklir leiðtogar
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
ÞEIR SETTU SVIP Á ÖLDINA.
RiLstj. Sigurður A. Magnússon.
287+XVI bls. Iðunn. Reykjavík,
1983.
Bækur um stjórnmálamenn
setja að þessu sinni svip á bóka-
útgáfuna. Hér er ritað um sextán
nafnkunna íslenska stjórnmála-
menn, lífs og liðna. Sigurður A.
Magnússon valdi og segir hann um
val sitt í formála: »Ég er veikari
fyrir litríkum og umdeildum
stjórnmálamönnum sem geta ver-
ið brokkgengir og bágrækir í
flokki, en eiga einhverja þá
óskilgreindu mannlegu stærð sem
lyftir þeim yfir fjöldann.* Sigurð-
ur hefur þó lítt látið eftir þessum
veikleika sínum. Þvert á móti hef-
ur hann að meirihluta valið
flokksforingja, þá sem voru á
oddinum hverju sinni. Sumir lentu
að vísu upp á kant við sinn flokk
eins og Tryggvi Þórhallsson, Jónas
Jónsson, Héðinn Valdimarsson og
Hannibal Valdimarsson. Hinir
voru fleiri sem héldu tryggð við
flokkinn og stefnuna. Höfundarnir
eru valdir úr hópi flokksbræðra að
svo miklu leyti sem því varð við
komið. Mikil rit hafa verið samin
um suma þá stjórnmálamenn, sem
teknir hafa verið upp í rit þetta,
t.d. Hannes Hafstein sem Sigurð-
ur ritar um sjálfur, Skúla Thor-
oddsen (ritgerð eftir Jón Guðna-
son) og Ólaf Thors (Jónas Haralz
ritar um hann).
Aðrir hafa staðið í skugga. Svo
hefur t.d. verið um þann mæta
mann, Jón Magnússon. Sigurður
Líndal fjalla um hann. Allir sæmi-
lega upplýstir íslendingar kannast
við nafn Jóns Magnússonar vegna
sambandslagasamninganna 1918.
En þar endar líka þekkingin hjá
mörgum.
En Jón Magnússon fékkst við
fleiri málefni um ævina. Það varð
meðal annars hlutverk hans að
móta í upphafi stjórnarráð ís-
lands. Með hægðinni togaði hann
fullveldið úr höndum Dana. Hann
leiddi þjóð sína fyrstu skrefin til
sjálfsstjórnar. Þó var almælt að
enginn væri hann skörungur.
Fræg eru orð hans: » ... hvað ætla
þeir með skörung að gera?« Þáttur
Sigurðar er fræðilegur mestan
part. En þó bregður hann ljósi yfir
persónu þessa yfirlætislausa
manns.
Sama máli gegnir um Jón Bald-
vinsson, fyrsta foringja Alþýðu-
flokksins, hann hefur staðið for-
sælumegin í sögunni þó öllum beri
saman um að áhrif hans hafi verið
mikil og hann hafi verið hinn
mætasti maður. Jón Baldvin
Hannibalsson ritar hér um hann.
Þáttur Jóns Baldvins er saminn af
skaphita og tilfinningu, en einnig
af grunnmúraðri þekkingu á þeim
kapítula stjórnmálasögunnar þar
sem Jón Baldvinsson var aðal-
söguhetjan. í tíð Jóns Baldvins-
sonar voru sósíaldemókrataflokk-
ar á Norðurlöndum að eflast til
áhrifa hver í sínu landi. í kosning-
unum 1934 leit út fyrir að sama
þróun væri að gerast hér. En fjór-
um árum síðar syrti heldur betur í
álinn. Um það segir Jón Baldvin:
»Árið 1938 skipti sköpum í ís-
lenzkum stjórnmálum. Þá var úr-
slitaorrustan háð milli kommún-
ista og sósíaldemókrata um for-
ræði fyrir íslenzkri vinstrihreyf-
ingu. Énn í dag er spurt: Hvernig
má það vera að menn, sem gerðu
átrúnað á blóðugt lögregluríki
Stalíns að lífshugsjón sinni, náðu
fjöldafylgi með íslendingum, en
urðu annars staðar á Norðurlönd-
um lítið annað en fámennur sér-
trúarsöfnuður menntamanna?*
Jón Baldvin segir um nafna sinn
að hann hafi orðið »fyrsti alþýðu-
maðurinn sem reis úr röðum al-
þýðunnar sjálfrar til mannafor-
ráða og í umboði hennar sjálfrar.*
Saga Ólafs Friðríkssonar (Pétur
Pétursson ritar um hann) og Héð-
ins Valdimarssonar (þáttur eftir
Gils Guðmundsson) varð allt önn-
ur þó báðir styddu Alþýðuflokk-
inn. Og athyglisvert er og sögu-
lega merkilegt það sem Jón Bald-
vin segir um klofninginn. Hann
segir að flokkur jafnaðarmanna
hafi ekki fyrst klofnað með stofn-
un kommúnistaflokksins 1930 eins
og margir álíta heldur hafi sá
klofningur þegar komið fram 1922.
Framsóknarflokkurinn hefur
alltaf haft mikilhæfa menn í for-
ystu þó misjafnlega hafi þeir verið
litríkir. Mest fór fyrir Jónasi
Jónssyni frá Hriflu. Þórarinn Þór-
arinsson ritar um hann. Jónas var
maður skapmikill, tilfinninga-
næmur og gáfaður. Og líka prýðis-
vel menntaður þó hann hefði ekki
gengið í gegnum langskólanám.
Áhugamál hans voru fjölbreytt.
Og ferill hans var merkilegur að
því leytinu að hann lagði af stað
frá vinstri kanti en hafði, um það
er lauk, fært sig yfir á hægri brún
stjórnmálanna. »Þótt Jónas Jóns-
son hefði fallið frá 1922,« segir
Þórarinn, »þegar hann var fyrst
kjörinn á þing, hefði hann hlotið
þau eftirmæli að vera einn mesti
tímamótamaður íslenzkrar stjórn-
málasögu.«
Jónas hafði brennandi áhuga á
skólamálum og voru héraðsskól-
arnir verk hans. Hann var Iíka
prýðisvel ritfær. »fslandssaga
Jónasar hefur sennilega notið
meiri vinsælda en nokkur önnur
hérlend kennslubók,« segir Þórar-
inn. Og meir en svo. Hún var betur
rituð en flestar bækur af því tag-
inu. Ætli einhver kvenmaður í
svokallaðri skólarannsóknadeild
geri betur nú?
Þórarinn getur þess að Jónas
muni hafa verið dáðasti og hatað-
asti íslenskur stjórnmálamaður
um sína daga. Það er vafalaust
nærri lagi. Það var ekki aðeins að
þakka eða kenna persónu Jónasar
heldur var orsakanna að leita í
hinu að stjórnmálin voru þá al-
mennt tilfinninga-hitamál miklu
fremur en nú. Það fékk Bjarni
Benediktsson að reyna framan af
sínum stjórnmálaferli. Jóhannes
Nordal ritar hér um hann. Bjarni
var ekki aðeins gætinn og fyrir-
hyggjusamur á við Jón Magnús-
son. Hann var líka skörungur á
borð við Jónas þótt hann væri
annars ólíkur honum að flestu
leyti.
Jóhannes Nordal getur þess að
hann hafi þótt nokkuð harður á
yngri árum en mildast með árun-
um »og átti æ auðveldara að ná
tökum á fólki og laða það til sam-
starfs.* Athyglisvert er það sem
Jóhannes segir um kynni Bjarna
og föður síns, Sigurðar Nordals.
Vinstri menn hafa jafnan litið
Sjálfstæðisfiokkinn öfundaraug-
um vegna fjöldafylgis. Flokkurinn
var stofnaður 1929 þegar vegur
Jónasar Jónssonar var mestur.
Fyrsti formaður flokksins var
ekki litríkur í sama skilningi og
Jónas. En hann reyndist farsæll
leiðtogi þau fáu ár sem hann var
flokksforingi. Gunnar Thoroddsen
ritar hér um Jón Þorláksson. Fer
að sumu leyti vel á því þar eð þeir
hafa verið menn gerólíkir, Jón
Þorláksson framkvæmdamaður
fyrst og fremst, Gunnar Thorodd-
sen í eðli sínu listamaður. Gunnar
byrjar að vitna til þessara orða
Jóns: »Störf mín eru einkum fólg-
in í því að koma af mér störfum.*
Þó hér sýnist farið með öfugmæli
og Jón hafi sagt þetta bæði í
gamni og alvöru mun ekki fjarri
lagi að hér sé lýst vanda og verk-
efni sérhvers fokksforingja. Hann
er fyrst og síðast verkstjóri í sín-
um flokki.
Magnús Kjartansson sat um
tíma í ráðherrastól. Lengst verður
hans þó minnst sem blaðamanns.
Austra-greinar hans í Þjóðviljan-
um vöktu alltaf athygli. Magnús
átti drjúgan hlut í að móta skoð-
anir þeirra sem fylgdu flokki
hans. Um hans daga stærði Al-
þýðubandalagið sig af að vera
sterkasti flokkurinn — utan þings,
með réttu hygg ég. Svavar Gests-
son ritar hér um Magnús. Getur
hann þess meðal annars hverjir
urðu helst til að móta skoðanir
Magnúsar á yngri árum. Svavar
lýsir Magnúsi í gagnorðu máli.
Meðal annars segir hann að Magn-
ús hafi verið söngmaður »ágætur
og slíkur hafsjór af fróðleik að
hann var eftirsóttur samkvæmis-
maður. Hann átti þó til að vera
svo stríðinn að mönnum fannst
nóg um.« Þá telur Svavar upp
helstu mál sem Magnús beitti sér
fyrir sem þingmaður og ráðherra.
Auk þeirra sem þegar hafa verið
nefndir er ritað hér um Hermann
Jónasson (Vilhjálmur Hjálmars-
son), Brynjólf Bjarnason (Gísli
Ásmundsson) og Éinar Olgeirsson
(Haukur Helgason).
Þó áhersluatriðin séu nokkuð
mismunandi í þáttunum má segja
um ritið sem heild að það sé byggt
upp sem stjórnmálasaga fremur
en persónusaga. Hér er nokkuð
fyrir þá sem langar að skoða póli-
tíkina út frá mörgum og ólíkum
sjónarhornum.

Kéli Itöttur ^
^ - í œrintjnrulh
Sagan er eftir verðlaunahöfundinn Guðna Kolbeinsson
og myndirnar eftir Pétur Halldórsson teiknara.
Barnabókin stórkostlega
um Kela kött og œvintýri
hans heíur vakið feikna-
athygli enda í algerum
sérílokki meðal íslenskra
barnabóka um þessi jól.
þegar honum tekst upp, /rFlQb06r
og hér íer hann d
segir gagnrýnandi
Morgunblaðsins
kostum... Leikandi létt og
lipurt leikur mdlið Guðna
d tungu, og vœri vel, eí
börn og unglingar tœkju
Kíktu á Kela í nœstu
bókabúð, og þú sanníœr-
ist um að hann á erindi í
jólapakka barnanna.
Gagnrýnandi Morgun-
blaðsins, Sigurður Haukur
Guðjónsson, segir um
bókina Keli köttur í
œvintýrum:
„Hér hefur allt lagst d eitt,
í engu til sparað, og
drangurinn er líka
írdbœr.
Fdir skriía betur en Guðni,
sér það til fyrirmyndar.
Og þd er það Pétur.
Hann gerir ekki aðeins
vel, heldur meistaralega
vel. Myndir hans eru eins
og þœr gerast bestar d
bók, nœrri því rísa upp af
síðunum og taka að tala
við menn."
Keli er jólakötturinn í ár!
lÍfVAKA , Siðumúla 29,
símar 32800 og 32302