Morgunblaðið - 13.05.1984, Blaðsíða 26

74
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MAÍ 1984
Erum við öll dúfur
í Skinner-búri?
fram kenninguna um skilyrt viðbragð,
straumhvörfum í námssálarfræði.
olli
Teikning af Skinner-búri. Skinner hann-
aði og smíðaði sjálfur fyrstu búrin sem
hann notaði, enda er hann frábær hand-
verksmaður.
dúfa hafi svarað fimm sinnum á
sekúndu í margar klukkustundir.
Það þarf auðvitað ekki að taka það
fram að þessi háttur er hafður á
umbuninni í mörgum fjárhættu-
spilum, eins og spilakössum og
rúllettu," sagði Kristján.
í greininni Dúfan og fjárhættu-
spilarinn, sem hér er birt með við-
talinu, er fjallað um fjárhættuspil
í ljósi atferlisfræða, en hér látum
við staðar numið í fræðilegri um-
fjöllun á kenningu Skinners og
snúum okkur næst að gildi og hag-
nýtingu fræðanna.
Augljósar staðreyndir
eða vísindalegar
kenningar
— Því er oft haldið fram, Krist-
ján, að kenningar atferlisvísind-
anna séu varla mikið meira en
augljósar staðreyndir, settar fram
með vísindalegu yfirbragði. Það
hafi aldrei vafist fyrir mönnum að
brennt barn forðist eldinn og því
þurfi engar fræðilegar útlistanir
eða ný hugtök til að gera grein
fyrir svo einföldum hlut. Er þetta
rétt?
„Að sumu leyti og sumu leyti
ekki. Við verðum að hafa það í
huga að Skinner fékkst við
grunnrannsóknir í mjög einföldu
umhverfi. Hann trúir því sjálfur
að raunverulega séum við öll dúf-
ur í Skinner-búri, bara óendanlega
stóru og flóknu búri. Þetta er auð-
vitað ekki hægt að sanna, en það
er margt sem bendir til að þetta sé
ekki óskynsamlegt viðhorf, án
þess að það segi nokkuð af eða á
um það hvort maðurinn hafi
frjálsan vilja eða ekki. Og einmitt
sú skoðun almennings að atferl-
isvísindin segi ekkert nýtt, bendir
til að við séum líkari dúfum í búri
en við kærum okkur um að viður-
kenna. Þau hegðunarlögmál sem
Skinner og fleiri hafa leitt út með
rannsóknum sínum á tilraunadýr-
um eru á margan hátt yfirfæran-
leg á manninn. Það eru engin ný
sannindi að krakki er líklegri til
að skreppa út í búð fyrir þig ef
hann fær ís að launum. ísinn,
verðlaunin, er í rauninni stjórn-
tæki, sem þú getur notað til að fá
krakka til að gera eitthvað fyrir
þig möglunarlaust. Það eru heldur
engin ný sannindi að fólk sem
vinnur í ákvæðisvinnu skilar meiri
afköstum en fólk sem starfar í
tímavinnu. Þarna eru launin
stjórntækið. Og eitt skýrasta
dæmið um hvernig við stjórnum
hvert öðru er kannski notkun
okkar á hrósi og gagnrýni. Þetta
vita menn og hafa alltaf vitað, og
geta því varla talist ný tíðindi.
Hitt er annað mál að atferlisvís-
indin haf gert þessar svokölluðu
„alkunnu staðreyndir" tölvert
skýrari og marktækari með því að
taka þessi mál til meðferðar kerf-
isbundið í einföldu umhverfi, og
sýna fram á hvernig tiltekin af-
mörkuð hegðun stendur í sam-
bandi við ákveðna þætti í um-
hverfinu. Slík kerfisbundin og
hagnýtt gildi af atferlisvísindum.
Þekking á því hvernig dúfur og
rottur bregðast við í búrum sé
harla lítils virði þegar að því kem-
ur að glíma við ýmis vandamál í
mannlegum samskiptum. Hvað
viltu segja um það?
„Við þurfum ekki að leita lengi
til að finna not fyrir þessi fræði í
daglegu lífi. Sjálfur er ég kennari
og þarf sem slíkur að glíma við
stjórnun á svokölluðum „erfiðum
nemendum". Þarna er hegðun á
ferðinni sem maður vill uppræta
og spurningin er, hvernig á að
fara að því? Á að reka erfiðan
nemanda úr kennslustund?
Skamma hann? Segja honum að
þegja? Reyna að tala hann til?
Gera grín að honum? Eða jafnvel
hundsa hann? Kennarar beita öll-
um þessum aðferðum og fleirum
með misjöfnum árangri. Árangur-
inn er oft lítill vegna þess að það
er ekki tekið á þessu skipulega og
kerfisbundið. Kennarinn gerir eitt
í dag og annað á morgun, og sumt
nákvæm rannsókn varpar oft nýju
ljósi á hversdagslega hegðun
okkar, sem við þó teljum okkur
þekkja og skilja allvel."
Hagnýtt giidi fræöanna
— Þær raddir heyrast einnig
stundum að það sé lítið sem ekkert
af því sem hann gerir virkar ein-
mitt styrkjandi á þessa óæskilegu
hegðun.
Eg er sannfærður um að kerf-
isbundin beiting þeirra hegðunar-
lögmála sem þekkt eru koma að
gagni í þessu tilfelli og reyndar í
öllum mannlegum samskiptum.
Fyrsta spurnin*-'. er ávallt, hvað
stjórnar hegðumnni? Hvers vegna
er nemandinn á aftasta borði við
gluggann alltaf með skæting og
fimmaurabrandara sem trufla
kennsluna? Kannski fær hann
bekkinn til að hlæja, sem styrkir
hegðunina. Það væri í því tilfelli
reynandi að fá bekkinn til að
hlæja á hans kostnað, það er að
segja ef maður er nógu klár til
þess! Kannski er hann að leita eft-
ir athygli kennarans. Þá væri ráð
að sýna honum aðeins athygli þeg-
ar hann er rólegur, en skipta sér
ekki af honum þess á milli. Og svo
Dúfa í Skinner-búri.
framvegis."
Skinner hefur reyndar skrifað
mjög umdeilda bók, Walden Two,
um það hvernig við getum notfært
okkur þessa þekkingu til að
stjórna lífi okkar og annarra bet-
ur. Fjallar bókin um framtíðar-
þjóðfélagið, sem er eins konar vel-
ferðarríki, sem byggir meðvitað og
skipulega á beitingu hegðunar-
lögmála. Það er til samfélag í
Bandaríkjunum sem lifir sam-
kvæmt þessum boðskap hans í
Walden Two; það heitir Twin Oaks
Community.
Skinner hefur verið gagnrýndur
mikið fyrir þetta verk, enda þykir
sú samfélagsmynd sem hann dreg-
ur upp, sverja sig mjög í ætt við
samfélag Orwells í 1984. Það held
ég þó að sé misskilningur. Skinner
er aðeins að benda á að með því að
beita hegðunarlögmálum skipu-
lega getum við gert líf okkar
betra. Hann er ekki að boða alls-
herjar yfirstjórn einhvers „stóra
bróðurs", sem á að vita hvað öllum
er fyrir bestu. Þvert á móti hefur
Skinner alltaf lagt áherslu á það
að stjórnun er tvíhliða, það er
stjórnun og gagnstjórnun, og
besta fyrirkomulagið sé til staðar
ef jafnræði ríki þar á milli á sem
flestum sviðum. Hitt er svo auð-
vitað rétt, að þessa tækni má auð-
vitað misnota eins og alla tækni.
Það er einmitt mikilvægt í sam-
bandi við hugtakið stjórnun, eins
og Skinner notar það, að það er
ekki einhver sem stjórnar og öðr-
um sem er stjórnað. Það er frekar
þannig að við stjórnumst hvert af
öðru. Skinner hefur til dæmis
sjálfur bent á það að hegðun til-
raunadýranna í búrunum hans
stjórni því hvað hann gerir. Þaðan
er kominn brandarinn frægi um
rotturnar tvær í Skinner-búri,
sem voru að ræða sín á milli um
það hvað þeim hefði tekist að skil-
yrða tilraunamanninn vel!“
Getur atferlisfræöin
hjálpað mönnum að
hætta að reykja?
— En hvað segirðu um hnitmið-
aða beitingu atferlisfræða til að
hjáipa fólki að ná tökum á ein-
hverju sérstöku vandamáli, að
hætta að reykja, megra sig eða
annað í þeim dúr?
„Það er vissulega hægt að nota
fræðin markvisst í þeim tilgangi
og hefur verið gert tölvert. For-
sendan er alltaf sú sama, nefni-
lega að umhverfið stjórni hegðun
okkar að verulegu leyti. Ef við
ætlum að breyta hegðuninni, losa
okkur við ósiði og ávana, þá hlýtur
að vera fyrsta skrefið að rannsaka
nákvæmlega við hvaða aðstæður
þessi óæskilega hegðun á sér stað.
Tökum reykingamann sem
dæmi. Það er alkunna að menn
reykja mismikið og óreglulega yfir
daginn. Sumir reykja mest í vinn-
unni, aðrir heima fyrir framan
sjónvarpið, sumir fá sér iðulega
reyk þegar þeir setjast við símann,
þegar þeir keyra bíl, eftir matinn,
með kaffibolla, og svo framvegis.
Með öðrum orðum, menn reykja
meira undir sumum kringumstæð-
um en öðrum. Ágæt byrjun til að
reyna að ná tökum á þessum
ávana er að skrásetja nákvæmlega
magnið af því sem reykt er yfir
daginn, stað og stund. Skoða
skipulega þær aðstæður sem
styrkja reykingar mest. Þegar það
er búið er síðan hægt að hefjast
handa við að vinna á sjálfum
ávananum.
Reyndar er það staðreynd, að
við slíka „gagnasöfnun" draga
menn ósjálfrátt úr reykingum; það
eitt að fylgjast kerfisbundið með
ávananum dregur úr honum. En
fleira þarf að koma til. Þegar búið
er að einangra og gegnumlýsa
reykingaferlið yfir daginn er hægt
að beita ýmsum kúnstum til að
breyta sambandinu á milli að-
stæðnanna og reykinganna. Ef þú
reykir alltaf þegar þú talar í sím-
ann getur verið skynsamleg byrj-
un að hætta því. Það má auðvelda
það með því að hafa ópal-pakka
við símaborðið og fá sér töflu í
staðinn fyrir vindling. Það er al-
gengt að nota „hjálpartæki" eins
og ópalið í þessu tilfelli, eða
tyggjó, til að fylla upp í þá eyðu
sem skapast þegar látið er af ein-
hverju rótgrónu atferli. En menn
VHF BÁTATALSTÖÐ
,AR.
verða þá að vara sig á að gerast
ekki ópalsjúklingar, eins og hent
hefur marga fyrrverandi reyk-
ingamenn!!
En ópalið er ekki aðeins uppfyll-
ing í hegðunareyðuna, heldur
einnig eins konar umbun fyrir það
að reykja ekki. Það má umbuna
sjálfum sér á margvíslegan hátt
og það er mikið vit í því að tengja
saman umbunina og árangurinn
sem næst í því að draga úr reyk-
ingum. Ef markmið dagsins er að
halda sér í 15 sígarettum, þá getur
maður lofað sjálfum sér einhverju
eftirsóknarverðu um kvöldið, til
dæmis að fara út að borða eða
hvaðeina. Gallinn við þetta er hins
vegar sá, að einkaaðhaldið dugir
oft á tíðum skammt. Þó að markið
sé sprengt, þá láta menn eftir sér
verðlaunin sem áttu að koma fyrir
að standast raunina! Þess vegna
reynist sumum það vel að tengja
aðhaldið við aðra ef hægt er að
koma því við.
Það er ýmislegt fleira hægt að
gera. Eitt er að taka inn lyf sem
gera menn veika ef þeir reykja, án
þess að ég sé að mæla því bót.
Annað er að brjóta hegðunar-
mynstrið í ávananum. Flest af því
sem við gerum á sér ákveðinn að-
draganda og aðdragandinn ásamt
sjálfri athöfninfli myndar eins
konar hegðunarmynstur. Það á sér
aðdraganda að fá sér reyk. Það
þarf að taka fram pakkann, finna
eldfæri, stinga sígarettunni upp í
sig og kveikja í, áður en hægt er að
fara að reykja. Reynslan sýnir að
þegar slíkt hegðunarferli er einu
sinni komið af stað er erfitt að
hætta við það. Það getur verið
ágætt að æfa sig í að brjóta hegð-
unarmynstrið. Til dæmis með því
að hætta við að reykja þegar síg-
arettan er kominn upp í munninn
og aðeins er eftir að kveikja í. Eða
reykja sígarettuna aðeins hálfa.
Allar þessar brellur sem ég hef
nefnt og margar fleiri eiga rætur
sínar í atferlisfræðum og þvi er
augljóst að hagnýtt gildi fræð-
anna er þó nokkuð.“
Látlaus og
viðræðugódur
— Að lokum, Kristján, hvernig
kom maðurinn Skinner þér fyrir
sjónir?
„Við töluðum aðeins saman í
einn klukkutíma, og ég get varla
gefið persónulýsingu á grundvelli
svo stuttrar viðkynningar. En ég
get þó sagt það, að hann er mjög
viðkunnanlegur. Þegar ég gekk
inn í bygginguna hafði ég ríkari
tilhneigingu til að fá niðurgang en
nokkrum dögum síðar, þegar ég
þurfti að verja doktorsritgerð
mína. En sú tilhneiging hvarf um
leið og ég hitti manninn. Ég hafði
gert mér í hugarlund að á móti
mér tæki harðsvíraður einkaritari
með fyrirlitningarsvip, sem vísaði
mér á kuldalega biðstofu þar sem
ég þyrfti að hírast drjúga stund.
En það var engu slíku til að dreifa.
Hurðin á skrifstofu hans var opin
og þegar ég kíkti inn var Skinner
að lesa inn á segulband, en hann
semur allt með þeim hætti vegna
sjóndepru. Hann var mjög rólegur
og yfirvegaður og tók mér opnum
örmum. En þó fann maður vel að
tíminn var honum mikilvægur.
Hann vildi greinilega ekki að ein
einasta mínúta færi til spillis.
Þegar ég fór að tala við hann
virtist mér áberandi hvað hann
var sár út í andstæðinga sína, sem
margir hverjir hafa ekki lagt mik-
ið á sig til að reyna að skilja hann.
Skinner kennir sjálfum sér að
nokkru leyti um, því hann valdi
þann kostinn að svara aldrei
gagnrýni, heldur halda áfram að
skrifa eins og ekkert hefði í skor-
ist.
En ef þú ert að fiska eftir því
hvort það hafi verið einhver
meiriháttar upplifun að hitta
Skinner augliti til auglitis, svona
eitthvað í líkingu við „trúarlega
reynslu", þá var það alls ekki svo.
Þetta er ósköp venjulegur kall,
látlaus, þægilegur og viðræðugóð-
ur.“
Viðtal: Guðm. Páll
Arnarson