Morgunblaðið - 19.08.1984, Blaðsíða 8

64
MORGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 19. ÁGÚST 1984
Útlendingahótel í Moskvu.
Handtaka meólims úr byltingarflokki jafnaðarmanna í Moskvu 1918. 8.389 skotnir til bana og 87.000 handteknir.
KGB-njósnari að verki. (Mynd þessi er af Rússanum Wassily Averjanov, en
hann var starfsmaður við Sameinuðu þjóðirnar á síðasta áratug. Hann var
staðinn að verki í New York, þar sem þessar myndir voru teknar.
Framvegis mátti lögreglan í
hæsta lagi úrskurða menn í
þriggja ára útlegð. Þá var nafninu
breytt í „framkvæmdastjórn ríkis-
stjórnmála", eða GPU í rússneskri
skammstöfun. Var GPU jafnframt
sett undir eftirlit KNVD, eða inn-
anríkisráðuneytisins.
Arftaki Lenins, Josef Stalín,
nam úr gildi allar takmarkanir á
starfsemi þjónustunnar. Hann
hleypti GPU út í miskunnarlausa
ógnarsókn gegn rússneskum
bændum, sem stóðu í vegi fyrir
framgangi grimmilegrar stefnu
hans í samyrkjubúskap. Árangur-
inn varð dauði 3,5 milljóna
manna.
Hreinsanirnar
Blóðbaðinu var haldið áfram
með „hreinsuninni miklu" árið
1934. Leynilögreglan, sem enn
hafði breytt nafni sínu í „öryggi
ríkisins" (GB í rússneskri
skammstöfun), yfirtók umsjón
með aftökum í hreinsunarherferð-
inni af kommúnistaflokknum, sem
var feginn að losna. Meðal fórn-
ardýra hreinsunarinnar var bolsh-
evikinn gamli Antonoy Ovseenko,
sem stjórnaði árásinni á Vetrar-
höllina í Pétursborg árið 1917.
Mörgum árum síðar fékk sonur
hans, Anton, heimild til að kynna
sér skýrslur um þá, sem teknir
voru af lífi á árunum 1935 til 1941:
19 milljónir.
Stalin treysti yfirleitt ekki böðl-
um sínum. Genrikh Yagoda, yfir-
maður GPU, var skotinn til bana
neðanjarðar í Lubianka. Eftir-
maður hans, Nicolai Yezhov, var
tekinn af lífi í fangabúðum. Beria,
eftirmaður Yezhovs, heimilaði
opinberlega beitingu „líkamlegra
þvingana", eða pyndinga, við yfir-
heyrslur sakborninga. Undir
stjórn Beria var komið upp sér-
stöku ráðuneyti fyrir leyniþjón-
ustuna, sem endanlega lenti undir
stjórn Abakumovs hershöfðingja,
pyndarans og stjórnanda árás-
arsveita „Smersh". Smersh er
stytting á „Smert Shpionom", eða
drepum njósnarana, sem voru ein-
kennisorð eftir-byltingarsveit-
anna.
Að síðari heimsstyrjöldinni lok-
inni afnam Stalín dauðarefsing-
una um skeið til að þóknast vest-
rænu almenningsáliti. Að sögn
Solzhenitsyns, kvartaði Abak-
umov sáran við Stalín, „það er
ekkert til að halda aftur af fólkinu
í fangabúðunum. Við þörfnumst
dauðarefsingarinnar félagi Stalín.
Gefðu okkur aftur dauðarefsing-
una.“
Áfjáður í að hrifsa til sín völdin,
var Beria tekinn af lífi þremur
mánuðum eftir lát Stalíns. Rúm-
lega tveir tugir aðstoðarmanna
hans, að Abakumov meðtöldum,
voru einnig skotnir — einu full-
trúar ógnartíma Stalíns, sem
þurftu að greiða með lífi sínu eftir
lát einvaldsins.
Eftir þetta var KGB sett undir
eftirlit með nýju lagaboði. Allar
aðgerðir KGB, sem hugsanlega
gátu haft pólitískar afleiðingar,
þurftu fyrst að hljóta samþykki
framkvæmda- og stjórnlaganefnd-
ar flokksins. En þetta hafði lítil
áhrif á leyniþjónustuna. Foringi
æskulýðssveita kommúnista, Al-
exander Shelepin, varð yfirmaður
KGB. Hann reyndi einnig að nota
sér KGB til aukinna pólitískra
áhrifa, og var lækkaður í tign, en
ekki tekinn af lífi.
Andropov
Eftirmaður hans og vinur, Sem-
ichasny, var rekinn úr embættinu
1967 eftir að honum mistókst að
hindra það að Svetlana dóttir
Stalíns gæti flúið til Vesturlanda,
þar sem hún hafði frá mörgu að
segja. Eftir þetta lenti forusta
KGB í höndum Yuri Andropovs,
embættismanns flokksins og fyrr-
um sendiherra í Budapest, sem
stjórnaði KGB í 15 ár.
Andropov var talinn mikill
stuðningsmaður Leonids Brezhn-
evs flokksleiðtoga. Þeir bjuggu í
sama fjölbýlishúsi, nr. 26 Kutuzov
Prospekt. Nýlega var þar afhjúpuð
minningartafla um Andropov.
Brezhnev vissi um hvað hann
var að tala þegar hann hrósaði
Andropov fyrir að geta „haldið
höndum sínum óflekkuðum".
KGB-stjórnandanum tókst vissu-
lega að halda sér utan sviðsljóss
umheimsins. Hann kaus að berj-
ast gegn andófsmönnum án blóð-
töku með því að taka upp fyrri
aðferðir Nikulásar keisara I, sem
keisarinn hafði persónulega fund-
ið upp: Loka andófsmennina inni á
geðveikrahælum.
„Við erum að reyna að hjálpa
fólki, sem orðið hefur fyrir geð-
truflunum," var Andropov vanur
að segja.
Mál þeirra, sem gagnrýna yfir-
völdin opinberlega, falla undir
fimmtu stjórnardeild KGB, sem
einnig hefur umsjón með Glavlit,
eða ritskoðunarstofnuninni. Sam-
kvæmt hennar reglum verður að
skrásetja allar ljósritunarvélar í
Sovétríkjunum hjá KGB. Það
verður að geyma þær í herbergj-
um, sem má læsa, og þær má ein-
göngu nota í viðurvist opinberra
vitna.
Fimmta stjórnardeildin kemur
einnig fulltrúum fyrir meðal and-
ófshópa, samtaka trúaðra og í
minnihlutasamfélögum. Venjan er
að þeir, sem brjóta af sér, fá að-
vörun sem er fólgin í því að rudda-
menni úr KGB eru send í heim-
sókn til að misþyrma þeim.
Njósnanet
Hinn mikli fjöldi venjulegra
starfsmanna KGB lýtur stjórn
annarrar stjórnardeildar og úti-
búa hennar. Þessir starfsmenn eru
á hleri hvar sem nokkrir borgarar
búa eða starfa saman: í skrifstof-
um og verksmiðjum, veitingahús-
um, kvikmyndahúsum. öll fjölda-
samtök hafa sín njósnanet, og all-
ir húsverðir eru þar þátttakendur.
Fyrir tveimur árum fóru full-
trúar úr þessari deild leyniþjón-
ustunnar um stór svæði í Moskvu
og Kiev. Þeir útbýttu spuminga-
listum, sem átti að fylla út með
nafnleynd, þar sem skrá bar upp-
lýsingar um nágrannana.
Sérstök sveit KGB-manna fylg-
ist með útlendingum í borgar-
hverfum þeirra, sendiráðsskrif-
stofúm og á götum úti. Sjöunda
stjórnardeildin sér um tæknilega
aðstöðu. Hjá þessari deild starfar
allt þjónustufólk, sem vinnur á
heimilum búsettra útlendinga. í
Moskvu einni vinna 400 félagar af
báðum kynjum við að fylgjast með
útlendingum í borginni. Heill her
sérfræðinga sér um að koma fyrir
örsmáum hljóðnemum, útrauðum
ljósum og öðrum sérþróuðum
njósnatækjum.
Ritskoðun á pósti heyrir undir
framkvæmdadeild KGB. Til að
auðvelda eftirlitið er skylt að
leggja allan bögglapóst í Sovét-
ríkjunum opinn inn í pósthúsin.
Bein símtöl við útlönd hafa nú
verið bönnuð, því of erfitt reyndist
að fylgjast með þeim.
Þriðju stjórnardeildinni hefur
verið falið að annast njósnir um
her og flota. Yfirmenn vita ekki
hverjir manna sinna eru njósnar-
ar KGB. Eigin leyniþjónusta hers-
ins, GRU, sem áður annaðist að
mestu hernaðarnjósnir erlendis,
hefur verið sett undir eftirlit
KGB. Þessi breyting var gerð eftir
að Oleg Penkovsky, ofursti í GRU,
var skotinn árið 1962, þegar það
uppgötvaðist að hann var njósnari
fyrir CIA — sennilega eini hátt-
setti foringinn, sem CIA hafði tek-
izt að ná á mála.
Níunda stjómardeildin annast
gæzlu háttsettra embættismanna.
Það var mikið áfall fyrir deildina
þegar Anatoli Illiin liðsforingi hóf
skothríð með tveimur skammbyss-
um við Borovitskiy-hliðið í Kreml
árið 1969 að bílalest, sem Brezhn-
ev var í. Hann hæfði geimfara.
Eftir skotárásina handtók KGB
hundruð manna úr varnarsveitum
Leningrad, en þaðan kom Illiin —
rétt eins og skotárásin hafi verið
þáttur í misheppnuðu samsæri
hersins.
Öryggi með ótta
Ekki má láta sögu ofsókna
KGB, einstaka mistaka og hæga-
gang, sem er einkennandi fyrir
Sovétrfkin, fela þá staðreynd að
þjónustunni hefur tekizt að ná
settu marki í innanlandsmálum:
að tryggja öryggi méð ótta.
Stöku sinnum hefur það komið
fyrir að háttsettir embættismenn
hafa skyndilega látið lífið án þess
að skýringar væru gefnar. Árið
1980 gerðist það til dæmis að leið-
togi flokksins í Hvíta-Rússlandi
lézt af slysförum á leið sinni til
Moskvu í brynvarinni bifreið í
fylgd KGB-manna. Seinna lézt að-
stoðarframkvæmdastjóri svæðis-
stjórnar Leningrad í „sorglegu
slysi“. Einnig létust í samskonar
sorglegum slysum forsætisráð-
herra Grúsía og flokksleiðtogarnir