Morgunblaðið - 19.08.1984, Síða 28

84
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. ÁGÚST 1984
STURLUSTEFNA
í tilefni 700. ártíöar
Sturlu Þóröarsonar, lögmanns
og sagnaritara
1271—73, en unnið var að endur-
skoðun hennar á næsta áratug
sem eftir fór og árangur þeirrar
endurskoðunar var Jónsbók, sem
lögtekin var 1281—83.“ Þetta voru
upphafsorð erindis Guðrúnar Ásu
Grímsdóttur, sagnfræðings er hún
nefndi: „Um sárafar manna í ís-
lendingasögu", og fjallaði um til-
gang söguritunar Sturlu með
hliðsjón af efnisvali og með sam-
anburði við lagarit þau, er skrifuð
voru á 13. öld.
Benti Guðrún Ása á að í íslend-
ingasögu er greint frá mörgum
mannvígum, sárum, áverkum og
meiðingum og fylgja lýsingar
hennar orðfari Vígslóða Grágásar.
„Vegendur eru yfirleitt nafn-
greindir, sagt frá hverjir sækja
vígsmál eða mál sem af áverkum
leiða og oft er frá því skýrt með
hverjum hætti sættir takast og
hve mikil fégjöld koma fyrir víg,
sár, fjörráð eða vanvirðu."
komnar til Björgvinjar þegar kon-
ungur fór þaðan og „baktal"
Hrafns lúti að deilum þeirra
Sturlu um Borgarfjörð árið 1262
og fyrr.
Staðarhóll
Sveinbjörn Rafnsson, prófessor,
fjallaði næst um Staðarhólsmál
Sturlu Þórðarsonar, en á Staðar-
hóli er talið að Sturla hafi búið
lengst af og þar er grafinn. þó er
ekki vitað hvar.
Órækja Snorrason og Sturla
Þórðarson deildu um Staðarhóls-
land og stefndi sá fyrrnefndi mál-
inu til Þorskafjarðarþings, þá er
fimm vikur voru af sumri. Sturla
missti Staðarhól, þar sem frænda
hans Órækju var það dæmt.
Sturla stefni hins vegar til Al-
þings og hafði málið. Snorri sendi
Sturlu mági sínum orð, eins og
segir í íslendingasögu: „at hann
Síðar í erindi sínu sagði Guðrún
, Ása að sér sýndist við lauslega at-
hugun sem Islendingasaga Sturlu
beri af um nákvæmni um tildrög
aðfara og í sáralýsingum, og að
Brennu-Njálssaga virðist standa
einna næst íslendingasögu að
þessu leyti, enda auðugust forn-
sagnanna að lagaefni. Benti hún á
að lýsingar íslendingasögu á
fjörráðum og sárafari eigi samleið
með lögfræðilegu efni, eins og hún
hafði fært mörg rök fyrir fyrr í
fyrirlestrinum.
Févon
Meginkveikja margra atburða
sem frá er greint í íslendingasögu
er févonin, „menn sækjast eftir
ófriði fyrir sakir þeirra fégjalda
sem þeir eiga í vændum, ef þeim
auðnast að bera sigurorð af and-
stæðingum sínum". Guðrún Ása
Hermann Pálsson, prófessor, flytur erindi sitt um skáldskap Sturlu Þórðarsonar,
annála — sem urðu í Resensannál
1283 séu óneitanlega vísbending
um að aðalskrifari annálsins hafi
orðið óvirkur 1284 eða um það bil
og Sturla Þórðarson er eini
sagnfráeðingurinn sem við vitum
um að féll þá frá.“ En það er fleira
sem bendir til að Sturla hafi kom-
ið nálagt ritun Resensannáls. Her-
mann Pálsson hefur kallað hann
Vesturlandsannál og einnig hefur
hann vakið athygli á smávegis
sérefni í Resensannál, er bendir til
tengsla við Magnúss sögu laga-
bætis.“
Auk þess að vitna í fyrrnefnda
fræðimenn sagði Stefán: „Af
Sturlu Þórðarsyni, sem við nú
minnumst, segir ekki fjarska
margt í Resensannál og raunar
færra en í sumum öðrum annál-
um, sem að vísu eru þá rækilegri
yfirleitt en Resensannáll. Ef sá
annáll er eftir Sturlu verður að
meta þetta til kristilegrar hóg-
værðar, og hefði Sturlu þá verið á
annan veg farið en Einari Hafliða-
syni, sem skráði Lögmannsannál
öld síðar og notar stundum við-
hafnarletur þegar hann segrir frá
sjálfum sér.“ Þá benti Stefán á að
í Resensannál er hvorki notaður
herratitill né lögmannstitill, eins
og í öðrum annálum þegar greint
er frá utanför Sturlu 1277 og
heimför árið eftir 1278, aðeins
„Sturla fór út“ og er ferðin því séð
frá sjónarhóli Sturlu eða annarra
stakt orðalag í annálum um sigl-
ingu manna til íslands," og að
mati Stefáns rennir þetta öðru
fremur stoðum undir að annállinn
sé tengdur Sturlu.
Undir lok fyrirlestrar síns tók
Stefán það fram að hann hefði
ekki sannað þá tilgátu sína að
Membrana Reseniana 6 hafi verið
alfræði Sturlu Þórðarsonar, ef til
vill skrifuð af honum, hér væri að-
eins um leiðsögutilgátu að ræða og
ástæða að.kanna efni handritsins
rækilega í ljósi hennar. Og að síð-
ustu vék Stefán lítillega að staf-
krókafræði og sagði að sameigin-
leg stafsetningareinkenni af-
kvæma Sturlubókar Landnámu
annars vegar og stafréttra upp-
skrifta Membrana Reseniana 6,
eindreginn stuðning við að síðar-
nefnda handritið hafi einnig verið
Sturlubók — alfræði Sturlu Þórð-
arsonar.
Samskipti Sturlu og
Noregskonunga
„Sturla Þórðarson og norska
konungsvaldið" var heiti fyrir-
lestrar Magnúsar Stefánssonar,
lektors i Björgvin og eins og nafn-
ið bendir til fjallaði hann um sam-
skipti Sturlu við Hákon konung og
son hans Magnús lagabæti. Arið
1263 fer Sturla nauðugur utan til
Noregs vegna brots, sem konungur
einn gat sýknað hann af. Magnús
taldi líklegt að um trúnaðarbrot
væri að ræða, og vitnaði þar í Jón
Jóhannesson. Utanför Sturlu er
eftir að hann tók þátt í misheppn-
aðri aðför að Hrafni Oddssyni,
umboðsmanni konungs í Borgar-
firði ásamt syni sínum Snorra.
í fjarveru Hákonar konungs, er
þá herjaði á Orkneyjar, réði
Magnús lagabætir og kona hans
Ingilborg ríkjum í Noregi, engu að
síður var Hákon sá eini sem gat
sýknað Sturlu. Áður hefur verið
lýst hvernig móttökur Sturla fékk
í fyrstu í Noregi, og verður ekki
rakin nánar hér. Sturla fékk hins
vegar það hlutverk að rita sögu
Hákonar, er hann var allur. Sagði
Magnús það upphaf að tuttugu ára
stjórnmálaferli Sturlu sem eið-
svarins konungsmanns. Og þegar
Járnsíða var Jögtekin varð Sturla
lögmaður. Vitnaði Magnús í skrif
Gunnars Benediktssonar, og sagði
að hann hefði rétt fyrir sér þegar
hann heldur því fram að Sturla
hafi ekki verið þeim vanda vaxinn
að gegna embætti lögmanns.
Brot Sturlu var álitið drottins-
svik og var refsingin missir lífs og
eigna. Það var undir konungi ein-
um komið hvort refsingu var beitt
eða sá er brotlegur hafði gerst var
náðaður. Þó aðförin að Hrafni
hafi í raun verið einkaskærur var
hún talin drottinssvik. í lok erind-
isins sagði Magnús það kaldhæðni
örlaganna að einmitt Sturla skuli
hafa verið sakaður um svik við
konung — maður sem fór það ekki
vel í hendi að hafa sverð, betur
peninga.
Þjóðfrelsishetja ?
Annað erindi seinni dag Sturlu-
stefnu flutti Helgi Þorláksson og
nefndi hann það Sturla Þórðarson
— þjóðfrelsishetja? í fyrirlestri
smum varpaöi Helgi þeirn spwB-
irigu fram hvort Sturla Þórðarson
hafi verið þjóðfreisishetja. Svarið
var neitandi enda benti Helgi á að
hugmyndin um þjóðfrelsi hefði
verið óþekkt um miðja 13. öld, í
sinni pólitísku merkingu. Það sem
tengdi fólk saman um 1250 var
fyrst og fremst persónulegt trún-
arðarsamband við konunga og
fursta. Engu að síður hafa fyrri
fræðimenn lýst Sturlu sem þjóð-
frelsishetju. Rök þeirra eru þau að
Sturla hafi 1252 barist gegn „kon-
ungsskipan á héröðum", eins og
það nefnist og einnig að Sturla
hafi fellt á sig svo mikla reiði kon-
ungs að hann var rekinn brott af
landinu árið 1263 á fund konungs
til að hljóta dóm hans. Þetta hafa
menn tekið sem sönnun þess að
Sturla hafi verið andvígur norsku
konungsdæmi á fslandi. Helgi
benti hins vegar á að Sturla hafi
fylgt konungsmönnum að málum,
þeim Þórði kakala og Gissuri
Þorvaldssyni, m.a.s, verið maður
Gissurar árin 1259—61 þegar
hann var orðinn jarl konungs. Auk
þess hafi Sturla samþykkt Gamla
sáttmála árið 1262. Sturla hefur
því að mati Helga að öllum líkind-
um verið fylgjandi konungsdæmi
á íslandi.
Helgi benti á að pólitísk við-
leitni Sturlu hafi mjög beinst að
því á sjötta áratugnum að komast
til valda í Borgarfirði og hafi hann
þar keppt við Hrafn Oddsson.
Konungur þóttist hafa heimildir
til yfirráða í Borgarfirði vegna
drottinssvika Snorra Sturlusonar
og skipaði Þorgilsi skarða héraðið
í sínu nafni. Þessu mótmælti
Sturla. Kom þá upp sá kvittur að
Þorgils hefði lofað konungi að
drepa Sturlu en Þorgils bar þetta
af sér. Konungur fékk Gissuri
jarli Borgarfjörð til yfirstjórnar
árið 1258 en jarlinn Sturlu. Af
þessu ályktar Helgi að Sturla hafi
verið hlynntur jarldæmi á tslandi
en um jarla gilti meðal annars að
þeir máttu stjórna frjálst fyrir
konungum í héröðum sínum.
Sturla mun hins vegar hafa talið
að konungar gætu ekki skipað
menn til yfirstjórnar héraða án
samþykkis bænda og sjálfur átti
hann þingmenn og nokkurt fylgi í
Borgarfjarðarhéraði. Þessi skoðun
Sturlu virðist og hafa verið skoð-
un fyrirbænda í héraðinu hvort
sem þeir fylgdu Sturlu eða öðrum,
sem voru gegn konungsskipan á
héröðum. Heigi taldi birtast í
þessu „hina fornu þingvaldsstefnu
bænda" og vísaði til fyrri skrifa
sinna um hana.
Misheppnuð aðfór
Konungur tók Borgarfjörð af
Gissuri jarli og fékk Hrafni
Oddssyni árið 1261. Árið 1262
samþykktu menn Gissurar iarls
nyðra og syðra, svo og Vestlend-
ingar, Gamla sáttmála. Þar í er
þetta meðal annars: „Jarlinn vilj-
um vér yfir oss hafa meðan hann
heldur trúnað við yður en frið við
oss.“ Hrafn Oddsson hélt þó Borg-
arfjarðarhéraði 1262—63 án þess
að vera undirmaður jarls, heyrði
beint undir konung sem sýslumað-
ur hans. Árekstrar urðu með
Sturlu og Hrafni 1262—63 í Borg-
arfirði, Sturla gerði misheppnaða
aðför að Hrafni í apríl 1263 en
Hrafn náði Sturlu á sitt vald og
sendi utan. Konungsmenn á ís-
landi munu þá hafa talið Sturlu
vera landráðamann eða drott-
inssvikara vegna aðfararinnar.
Helgi telur sennilega skýringu á
aðför Sturlu þá að hann hafi ekki
talið sér skylt að lúta stjórn
Hrafns í Borgarfirði þar sem hann
var ekki jarl og sér árekstra milli
þeirra árin 1262—63 sem fram-
hald deilna þeirra á sjötta ára-
tugnum um völd í Borgarfjarðar-
héraði.
Hákon konungur fór úr landi í
byrjun júlí 1263, Sturla kom síðar
til Noregs og hafði þá verið af-
fluttur við konung af Hrafni.
Helgi telur ósennilegt að fréttir
um aðförina í apríl hafi verið
skyldi ráða fyrir Reykjahólum þau
misseri, hvárt er hann vildi búa
þar á sjálfr eða fá órækju, ef þat
væri til að greiða með þeim. Ok
því fekk Sturla Órækju Hólaland
til ábúðar þau misseri. Ok skildu
þeir frændr þá með vináttu, ok
gerði órækja þá bú á Hólum."
Að mati Sveinbjörns virðist sem
hvorki Sturla né Órækja hafi átt
Staðarhól. Síðar í erindi sínu vék
Sveinbjörn að valdi landeigenda,
sem var mikið, en engu að síður
þurftu þeir að treysta og beygja
sig undir lög og tryggja sér vin-
áttu þeirra er kváðu upp dóma.
íslensk goðorð — mannaforráð —
voru algjör yfirráð, eins og vel
sést í Sturlungu.
Sárafar manna í
íslendingasögu
„Sturla Þórðarson er talinn
hafa sett saman Islendingasögu á
tímabilinu 1271—84. Á þessum
sama tíma hlutu að verða miklar
breytingar á löggjöf og stjórn-
arskipan á íslandi; kristinréttur
hinn nýi var lögfestur á Alþingi
fyrir Skálholtsbiskupsdæmi 1275
og Járnsíða var lögtekin á árunum
benti á að margar þær athafnir,
sem íslendingasaga lýsir, falli
undir óbótamál samkvæmt Járns-
íðu og Jónsbók. Óbótamaður sam-
kvæmt Járnsíðu var sá er fyrir-
gerði jörðu sinni með því að vega
skammarvíg eða vinna níðings-
verk. í Jónsbók er hins vegar auk-
ið mjög við flokk óbótamála. Allar
eigur óbótamanna runnu til kon-
ungs samkvæmt Járnsíðu, en sök-
um fátæktar landsins var þessu
breytt í Jónsbók í samræmi við
forn lög að undanskildum land-
ráðum og drottinssvikum. Með
breytingunum er tekið fyrir févon,
sem menn höfðu átt í því að sækja
annan til sektar og þannig tekið
fyrir eina helstu tekjulind hinna
auðugri bænda. Benti Guðrún Ása
á að Sturla átti þátt í samningu
Járnsíðu, en þess er hvergi getið
að hann hafi átt hlut að samningu
Jónsbókar og er sennilegt að
Sturla hafi látið af embætti lög-
manns 1282 þegar hún var lögtek-
in.
Nokkru síðar sagði Guðrún Ása:
„Áreiðanlega geta margir fallizt á
að höfundi hennar (Islendinga-
sögu, innsk. höf.) sé í mun að að
ekki gleymist með hverjum hætti
málarekstur stóð hér á landi með-