Morgunblaðið - 18.08.1985, Side 9

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1985
B 9
Fjölskyldumynd eftir Flóka. Púkinn í
vinstra horninu er fjölskyldufylgjan.
„Öllum skrýtnum og skemmtilegum
fjölskyldum fylgir fjölskyldupúki.,,
skyldumynd sem er hér á boðs-
kortinu var ég að vinna að í viku-
tíma ásamt öðru. Ég er í semi-
trans þegar ég teikna myndirnar
mínar, er með ákveðna hugmynd í
kollinum, sest niður og vinn
myndina áreynslulaust, rétt eins
og einhver annar teiknaði fyrir
mig, þannig er snilligáfan. Annars
verð ég yfirleitt alltaf fúll ef það
er ekki eitthvað sem kemur mér á
óvart þegar myndin er fullgerð.
Þegar ég sé gamlar myndir eftir
mig, man ég yfirleitt í hvaða hug-
arástandi ég var þegar ég teiknaði
þær, hvernig veðrið var úti, hvern-
ig ég var klæddur og hvað var að
gerast í umhverfinu ...
Flóki kemur sér betur fyrir í
stólnum og tekur upp dulspekital.
„Það er staðreynd að myndum
mínum fylgja ákveðnir töfrar. Ég
hef margoft heyrt sögur af fólki
sem hefur verið í skilnaðarhug-
leiðingum eða fjárhagsþrenging-
um en eftir að það hefur fest
mynd eftir mig upp á vegg hefur
allt farið að ganga eins og í sögu.
Miðlar hafa sagt mér að frá mynd-
um mínum stafi fjólublár litur.
Sjálfur hef ég frá fyrstu tíð verið
hneigður að göldrum og dulspeki,
enda var amma mikil áhugakona
um miðilsfundi og ég var farinn að
sækja þá með henni áður en ég
náði 9 ára aldri. Sem barn varð ég
fyrir mystiskum upplifunum, ég
og alheimurinn urðum eitt, en
þetta hefur elst af mér eins og
annað. Annars elska mig öll börn,
þegar ég sit á kaffihúsum hópast
þau strax í kringum mig, þau sjá
líklega að ég er ljúfmenni, og þess
vegna forðast ég þau.“
Það er mikið fjölmiðlafár í
Listmunahúsinu, Flóki þarf að
skreppa niður á neðri hæðina til
að sinna öðrum blaðamanni, kem-
ur aftur innan stundar sigri hrós-
andi og segist hafa getað komið
einum góðum frasa frá sér, „hann
spurði hvers vegna ég málaði ekki
og ég sagðist hafa verið svo óhepp-
inn að Jóhannes Kjarval hefði
gleymt að>gefa mér litakassa!"
Dulspekitalið heldur áfram,
Flóki segist muna eftir aftöku sem
hann var vitni að í fyrra lífi.
„Þetta var um borð í skipi, ég man
hvernig sjóliðarnir voru klæddir,
sjálfur sat ég og fylgdist með úr
tröppum um borð, mér er sérstak-
lega minnisstæður böðullinn,
hann var svo ungur. Islendingar
hafa sérstaklega mikinn áhuga á
öllu yfirnáttúrulegu. Ég hef marg-
oft tekið eftir því að jafnvel þeir
gallhörðustu linast á þriðja glasi,
segja afsakandi, „það er nú eigin-
lega eitt sem ég hef aldrei getað
skýrt..." og segja svo mögnuð-
ustu draugasögu sem heyrst hef-
ur. Jú, jú ég held ég sé rammgöldr-
óttur."
— Þú vaktir mikla athygli hér á
árum áður þegar þú bjóst með tveim
konum í sátt og samlyndi. Stendur
sú sambúð enn?
„Nei, ég hef elst og misst þrótt-
inn. Annars hef ég komist að
þeirri niðurstöðu að líklega sé best
að búa með fjórum konum, tvær
konur verða afbrýðisamar út í
hvor aðra, þegar þær eru þrjár,
taka tvær sig saman og eru á móti
einni, en fjórar, það held ég sé
ágætt. Ég hef ekkert á móti fjöl-
kvæni eða fjölveri, því ég er ekkert
karlrembusvin, hef hitt sex snill-
inga um ævina, þar af eru fjórar
konur...
— Að sjálfum þér meðtöldum ...
„Nei, ég er sá sjöundi."
— Hvað er svo framundan?
„Ég er að vinna sögu um unga
stúlku sem kemur mörgu í verk á
skammri ævi, segi í myndskreyttu
máli frá lífshlaupi hennar og
„himnaför". Svo er ég að mynd-
skreyta sögu fyrir danskt forlag.
Annars er ég tiltölulega planlaus,
fer ef til vill eitthvað að ferð-
ast..."
VJ
sínar einkum í bók sinni „Totem
and Taboo“. Nú þykja margar
kenningar hans um þessi efni
hæpnar, en þær eru engu að síður
skemmtilegar og margar þeirra
eru vissulega tímabærar nú á dög-
um þegar niðurkoðnun lífshvat-
anna er tekin að minna talsvert á
það ástand, sem Freud telur að
hafi einkennt „hina frumstæðu
hjörð“, þar sem persónuleg með-
vitund, mat og smekkur var aðeins
stöðluð, óljós og hvarflandi hóp-
meðvitund, einkalíf ekkert og
tengsl milli manna og kvenna
minna helst'á það sem kennt er
við búfjárlíf. Það er vissulega
íhugunarvert hvernig þau hugtök
sem Freud notar um lífshvötina,
kynhvötina, „Eros“ og „Liebe“
hafa koðnað niður í klámiðnaði nú
á dögum á skilningsstig „hjarðar-
innar“.
Með stöðlun og útþurrkun
einkalífs hafa mótast forsendur
fyrir hóplífi og hópsál múgsins.
„Die Zunkunft einer Illusion"
kom út í nóvember í Leipzig, Vín
og Zúrich 1927. Hér ber ritgerðin
heitið „The Future of an Illusion",
endurprentun eftir 21. bindi heild-
arútgáfunnar.
Þróun trúarbragða
Hans Kung fjallar um kenning-
ar Freuds um uppkomu og mótun
trúarbragða í riti sínu „Éxistiert
Gott“ (Múnchen 1978). Kung segir
að þessi rit Freuds einkennist af
heiðarleika í umfjöllun um trú-
arbrögð, sem klerkar mættu
margt af læra. í þessu riti um
framtíð „tálsýnarinnar" byggir
Freud á frumkenningum og hug-
myndum Darwins um mann-
hjörðina, sem hafi lifað í árdaga,
„Totem und Taboo" er meira og
minna reist á Darwinskenning-
unni. Eins og áður er vikið að eru
kenningar Freuds um „föðurinn"
og hjörðina hæpnar og þar af leið-
andi hugmyndir hans í þessari rit-
gerð um þróun trúarbragða.
Trúarbrögð voru að skoðun
Freuds „tálsýn", sem mannkynið
hlyti að losna við með aukinni
þekkingu og vísindalegum rann-
sóknum og með einfaldri sálgrein-
ingu. Guðshugmyndin er því
hreint rugl samkvæmt þessum
kenningum, reist á mennskri kvöl
og óskhyggju, mótuð gegnum ald-
irnar af mismunandi viðhorfum
og ótal samfélagslegum þáttum og
nauðsyn. Freud tekur margt frá
Feuerbach og Marx, en hann beitir
sálfræðilegri þekkingu sinni í
þessari umfjöllun og ritar því um
efnið af meiri myndugleika.
í stað trúarbragða kemur „vís-
indatrú" Freuds, vísindin og
skynsemin voru leiðin. Hann er al-
gjör afneitari, en strangheiðarleg-
ur afneitari og allar ódýrar lausn-
ir eru honum fjarri.
Heimar Freuds voru heimar
skynsemishyggju, vísindahyggju
og borgaralegra viðhorfa 19. ald-
ar, efahyggju og að nokkru afneit-
unar á þeim skoðunum sem ekki
verða vegnar og metnar Jarðlig-
um skilningi".
Svið, sem ekki verða rökrædd né
stikuð, fremur en svið skáldskapar
og lista, sem eiga sér upphaf í
þeim hugmyndum, sem Freud
afneitar algjörlega. Áhrif kenn-
inga Freuds um „tálsýnina" urðu
mikil að því leyti að þau styrktu
þá sem töldu sig afneitara og
stuðluðu þannig að aukinni af-
kristnun.
Ok siömenningarinnar
„Das Unbehagen in der Kultur“
kom út í Vín 1930. Þessi þýðing er
tekin eftir heildarútgáfunni 21.
bindi. „Civilization and its Dis-
contents“. Þýðing þessarar rit-
gerðar var flutt í ísl. þýðingu I
Ríkisútvarpinu árið 1984 af Sigur-
jóni Bjömssyni og nefndist „Undir
oki siðmenningarinnar".
Freud tók að skrifa þessa rit-
gerð sumarið 1929 eftir að hann
lauk við „Die Zunkunft einer Illus-
ion“.
Efnið fjallar um andstæður
hvatalífs og siðmenningar. Freud
hafði lengi íhugað þessi efni og
með ritgerðinni gerði hann upp
hug sinn varðandi stöðu mann-
kynsins um það leyti, sem ritgerð-
in var skrifuð. Eftir hverju sækj-
ast menn? Hvað kröfur gera þeir?
Hvað kjósa þeir sér? Hvað er eft-
irsóknarvert? Svarið er skýlaust.
Þeir leita hamingjunnar, þeir vilja
vera hamingjusamir..
Viðleitni þeirra er tvennskonar,
jákvæð og neikvæð. Þeir krefjast
þrautalauss lífs og lausnar frá öll-
um óþægindum og á hinn bóginn
nautna, ánægju og fyllingar. Um-
hverfið er andstætt þessari leit
manna að hamingju. Mönnum er
ógnað af hrörnun eigin líkama —
af umhverfinu, hamförum nátt-
úruafla og slysa og af öðrum
mönnum. Aðferðir manna við að
forðast óþægindi eru margvíslegar
— einangrun eða þátttaka í sam-
félagi, sem vinnur að almanna
heill — en fyrst og fremst leitast
menn við að forðast eigin þján-
ingu. Grófasta aðferðin er neysla
efna sem vekja sælukennd, menn
þekkja einnig svipað sæluástand í
sjúklegri maníu.“
Freud fjallar einnig um þá
nautn, sem menn öðlast við skap-
andi vinnu, listsköpun og rann-
sóknir vísindamanna og heila-
brota hugsuða. Skapandi lista-
menn eru ekki stórt brotabrot
mannkynsins og þvi fara flestir á
mis við þá nautn, sem þeim hlotn-
ast. Freud telur ástina, kynnautn-
ina æðstu nautn mennskrar til-
veru, að elska og vera elskaður eða
elskuð er að hans mati öllum gefið
og samkvæmt hans kenningum
sterkust hvata.
Siðmenningin er blómstur
mannkynsins, en einnig kveikjan
að óhamingju þess. Með því að
gerast verndarar siðmenningar-
innar mögnum við einnig þau öfl,
sem vilja hana feiga. Togstreita
hvatalífs og siðmenningar veldur
stöðugri spennu í samfélögum og í
sál hvers einstaklings. Siðmenn-
ingin kostar höft. Fegurð, hrein-
leiki og regla eiga að vera einkenni
siðmenningarinnar. En þetta allt
er á kostnað hinna heftu hvata og
árásargirni, sem Freud telur upp-
runalega.
Þegar menn koma sér saman
um að hefta hvatir sínar og
græðgi hófst siðmenningin og
grundvöllur hennar er leitun eftir
réttlæti, að lög megi segja fyrir
um hegðun mannanna. Ef engin
höft eru á græðgi og árásargirni
breytast menn í villidýr og sam-
félag þeirra verður frumskógur
siðmenningarleysis, tortryggni og
haturs. Freud ræðir um þær hug-
sjónir sem ganga fram hjá „erfða-
syndinni" blundandi villidýrinu í
djúpum undirvitundarinnar og
telja að maðurinn sé fæddur „góð-
ur“. Slíkar hugsjónir enda alltaf í
andstæðu sinni. Freud varð
dauðahvötin ljósari eftir því sem
hann kafaði dýpra í mennska sál.
Hún er nátengd eyðingarhvöt og
árásargirni. Höfuð andstæðurnar
voru að hans dómi Eros og dauð-
inn. Hvati siðmenningarinnar er
óskin um líf tegundarinnar. Höf-
undur ræðir síðan um sektar-
kennd og samvisku sem hann telur
kveikju allrar siðmenningar og
lykilinn að viðhaldi hennar.
Boðorðið „elska skaltu náunga
þinn eins og sjálfan þig“ er æðsta
boðorðið, lykilboðorðið, sem Freud
telur að verði ekki framfylgt.
Þessi ritgerð er meðal merkustu
ritgerða Freuds sem fjalla um fé-
lagsfræðileg og jafnframt sál-
fræðileg efni. Allar rannsóknir
Freuds miðuðust við það að mað-
urinn mætti þekkja sjálfan sig og
öfl þeirra djúpa, sem ríkja í
mannheimi.