Morgunblaðið - 14.02.1986, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 14. FEBRÚAR 1986
B 11
Sú tegund vörurýrnunar sem í daglegu máli nefnist búðar-
hnupl er líklegast sú sem hvað fjölbreytilegastar leiðir
og hvatir liggja að og hafa gert frá því að það verslunar-
form sem víðast tíðkast í dagf sjálfsafgreiðsluverslanir
komu til sögunnar á 4. og 5. áratugnum, „Nora-magazín“
sú fyrsta í Reykjavík. Nú liggur við að verslanir með
annan máta á afgreiðslunni heyri til undantekninga, ef
frá eru taldar sérverslanir. Okkur fýsti að vita gang
þessara mála og ræddum í því skyni við nokkra aðila sem
Ier málið skylt, Grétar Norðfjörð, varðstjóra, kaupmenn-
ina Guðlaug Bergmann, Stefán Friðfinnsson, Ragnar
Haraldsson og Sigurð Björnsson, auk Guðna Þorgeirsson
hjá Kaupmannasamtökunum og þá Jóhann Guðmundsson
hjá Securitas og Friðrik H. Friðriksson hjá Radíóstofunni
um öryggismál og útbúnað. Enn fremur ræddum við við
Grétar Sigurbergsson, geðlækni, um þá hlið búðarhnupls
sem er að mestu óskyld öðrum þ.e. sjúkdóminn stelsýki.
Til samanburðar birtum við einnig umfjöllun úr þýska
blaðinu Die Zeit er varðar búðarhnupl þar í landi og tölur
frá Finnlandi, auk töflu sem sýnir tíðni búðarhnuplstil-
kynninga til lögreglunnar í Reykjavík sl. 5 ár.
„Búðarhnupl er að segja má
nýtilkomið sem lögreglumálaflokk-
ur, enda lítið var farið að sinna
þessu sérstaklega árið 1975. Þá
kom í Ijós að margir kaupmenn
höfðu talið búðarhnupl til eðlilegr-
ar vörurýrnunar," segir Grétar
Norðfjörð, varðstjóri, áður fulltrúi
lögreglustjóra í afbrotamálum,
sem hefur sérstaklega kynnt sér
búðarhnupl. Grétar segir þetta
viðhorf hafa mikið breyst, menn
séu sér almennt meðvitaðri um
hnuplið. „Hins vegar eru það kaup-
mennirnir sjálfir sem fyrst og
fremst verða valdir að hnuplinu,
þ.e. með því að gera oft á tíðum
lítið eða ekkert til að spyrna gegn
því. Þarna er um að ræða t.d.
staðsetningu vöru í verslunum,
staðsetningu starfsfólksins, ör-
yggisviðbúnað og fleira," segir
Grétar og nefnir sem dæmi verslun
hér í bæ sem er ekki ósvipuð bók-
stafnum L í laginu, með afgreiðslu-
borð í öðrum endanum, þannig að
ekki sést þaðan um alla verslunina
og þar á ofan með smávöru í hinum
endanum. „Þegar svona verslanir
eru til staðar er ég ekkert hissa á
að heyra um konu sem aldrei
kaupirjólagjöf."
Við sögðum hér í upphafi að
leiðirnar og hvatirnar að baki búð-
arhnupli væru ámóta margar og
margvíslegar og fólkið sem það
framkvæmdi. Þó er gróflega hægt
að flokka hnuplara eftir mismun-
andi þjóðfélagshópum.
Flestir hnuplarar
kvenkyns
Grétar heldur áfram: „Stærsti
hópur eru konur, enda búðarhnupl
önnur undantekningin í afbrota-
sögunni hvað varðar þátttöku
kvenna. Hin undantekningin er
skjalafals, mikið til ávísanafals,
hvort tveggja misferli sem krefjast
talsverðrar útsjónarsemi. En hvað
búðarhnuplið varðar þá eru þær
mjög útsjónarsamar, ötular og
aðferðirnar með ólíkindum. Yfir-
leitt hafa þær, eins og aðrir hnupl-
arar, vöruna á sér, innanklæða eða
í tösku. Konur eru yfirleitt staðnar
að verki í matvöruverslunum og
kvenfataverslunum," segir Grétar,
en kaupmenn í matvöruverslunum
kváðu kvenhnuplara algenga, þó
um að ræða fólk á öllum aldri „og
ólíklegasta fólk," segir Stefán Frið-
finnsson, framkvæmdastjóri Vöru-
markaðarins, og bendir á að það
sé ekki undarlegt þó konur hnupli
meira í matvöruverslunum en karl-
ar, langstærstur hluti viðskiptavin-
anna þar er jú kvenkyns.
— Er einhver sýnileg ástæða
fyrir því að konur hnupli?
Það sem liggur að
baki búðarhnupli
„Ástæðurnar eru misjafnar og
þaö sem fólk segir við lögregluna
þarf ekki að vera rétta ástæðan,"
segir Grétar. „Oftast heyrum við
að þeim séu naumt skammtaðir
peningar til heimilishaldsins og
þeir dugi ekki til, eða hafi verið
notaðir í annað og það megi ekki
sjást á matarborðunum. Þetta er
reyndar athyglisvert hvað varðar
stöðu heimavinnandi húsmæðra
sem flestar þessar konur eru, því
þó að einhverjar noti þetta sem
afsökun þá er eins víst að ástandið
er nákvæmlega svona hjá hópi
kvenna sem vinna við sitt heimilis-
hald, hafa enga tekjumöguleika en
fá skammtað úr vasa eiginmanns-
ins. Hins vegar er með þennan hóp
eins og aðra að margir virðist taka
hlutina bara til að taka þá,“ segir
Grétar.
Þú ert bara hér
til að stela
Þessi síðasta setning á ekki síst
við hnupl barna og unglinga, sem
aðallega er í sælgæti, auk þess
sem bókaverslanir eru mjög vin-
sælar hjá þeim sem og öðrum að
því er viröist. Unglingar stunda
hnuplið yfirleitt í hópum og eru
sumir hverjir það ötulir við iðjuna
að þeir varpa vantrausti á þorra
unglinga, sbr. lesendabréf í Vel-
vakanda nýverið. Þar sagði tólf ára
gamall drengur frá ferðum sínum
í verslun þar sem honum var
umsvifalaust vikið út með orðun-
um: Þú ert bara hérna til að stela.
Þá eru til Ijót dæmi þess að krökk-
um sé ýtt út í hnupl eins og gerð-
ist í stórverslun þar sem 9 ára
gamall drengur var staðinn að
hnupli. Þegar farið var að kanna
málið kom í Ijós að hann hafði
verið sendur til að hnupla fyrir
móður sína og sambýlismann
hennar sem biðu í bifreið fyrir utan
verslunina — og keyrðu umsvifa-
laust á braut þegar drengurinn var
gripinn.
Svona nokkuð heyrir þó til und-
antekninga og sjaldan hnupla
unglingar matvöru eða dýrum hlut-
um. „Oft taka þau bara það sem
hendi liggur naest," segir Grétar,
„eru jafnvel gripin með nokkrar
skrúfur eða álíka hluti sem þau
auðsjáanlega hafa engin not af.
Af hverju þau gera þetta, oft veldur
spennjngurinn við að sjá hvort þau
komist upp með hnuplið. Stundum
þurfa unglingar að vaxa í augum
kunningjanna og það er eins og
þeim hugkvæmist aðeins tvær
leiðir; hnupl eða skemmdarverk.
Það sem oftast er gert þegar
unglingur er gripinn er að tala
rækilega yfir honum og í könnun
sem við Helgi Daníelsson hjá RLR
gerðum fyrir nokkrum árum kom
fram að aðeins tveir af hverjum tíu
unglingum sem einu sinni komust
í kast við lögregluna voru í annað
sinn staðnir að ólöglegri iðju. Þetta
sýnir að oft virðist áfallið við að
standa frammi fyrir lögreglunni
vera nóg til að láta slíkt vera og
Tilkynnt til
lögreglunnar
í Reykjavík
Hér birtist tafla yfir tilkynn-
ingar um búðarhr.upl sem
lögreglunni í Reykjavík hafa
borist á undanförnum 5
árum, en talið er aö um 10%
alls búðarhnupls só tilkynnt.
Þá má einnig benda á að
tilkynning um búðarhnupl i
einni verslun getur orðið til
þess að upp kemst hnupl á
öðrum stöðum. Þess eru
dæmi að teknir hafi verið
aðilar sem hafa hnuplað í
15 öðrum verslunum sama
daginn, sérstaklega á svæð-
inu frá Hlemmi að Aðal-
stræti. Þó að tilkynningar
séu af þeim fjölda sem hér
kemur fram þýðir það ekki
að mál séu kærð og fari fyrir
dómstóla, en hins vegar
hefur orðið talsverð aukning
á að þau séu kærð og þeim
lyki með dómi.
1980 — 104 tilkynningar.
1982 — 138 tilkynningar.
1983 — 170 tilkynningar.
1984 — 151 tilkynning.
1985 — 178 tilkynningar.
ekki síður gerist það um leið að
foreldrarnir fá vitneskju um at-
burðinn og setja kannski í Ijósi
þess strangari reglur og fylgjast
betur með unglingunum." En þó
eru ekki allir foreldrar samvinnu-
þýðir, eins og fram kom í samtali
viö Guðlaug Bergman, kaupmann,
sem kvað eitthvað það leiðinleg-
asta sem kæmi fyrir sig í þessum
málum vera að standa unglinga
að hnupli „og hafa svo foreldrana
öskureiða yfir því að einhver skuli
saka börnin sín um slíkt".
Sárast að standa
gamalt fólk að hnupli
— Grétar Norðfjörð minntist
fyrr á möguleikann að fólk hnuplaði
af brýnni nauðsyn. Einum hópi
fólks tilheyra þeir sem undantekn-
ingarlaust segja það þrotalausn til
að hafa til hnífs og skeiðar, og eru
nær undantekningarlaust staðnir
að hnupli í matvöruverslunum
einungis. Það er fólk úr hópi ellilíf-
eyrisþega, „sá hópur sem mér og
flestum öðrum finnst sárast að
standa að hnupli. En fari slík mál
til lögreglunnar er undanteknigar-
laust sama svarið — ellilífeyrinn
dugir ekki til," segir Grótar. Hann
hvetur verslunarfólk eindregið til
að kalla á lögreglu í öllum tilvikum
sem viðskiptavinur, hvers kyns
sem hann nú er, er staðinn að
búðarhnupli eða grunaður um
slíkt, enda hefur verslunarfólk ekki
leyfi til að leita í fórum fólks gegn
vilja þess. Reyndar hafa tilkynning-
ar til lögreglunnar um búðarhnupl
aukist og í mörgum tilvikum er þar
um að ræða þægilegri lausn á
málinu fyrir verslunarfólkið. Þannig
er málum t.a.m. háttað í stórmörk-
uðunum Hagkaupi, Miklagarði og
Vörumarkaðnum.
Hnuplad fyrir
fíkniefnum
Hér hefur verið minnst á búða-
hnupl aðila úr nokkrum mismun-
andi hópum mannfélagsins, þó
enn sé ótalinn sá sem hvað mest
virðist hafa vaxið að undanförnu
og vex enn. Það má merkja m.a.
af þeirri tegund búðarhnupls sem
þetta fólk stundar, sem og í aukn-
ingu á sölu öryggiskerfa gegn búð-
arhnupli, sem Friðrik H. Friðriks-
son hjá Radíóstofunni sagði merkj-
anlega á sl. tveimur árum og það
í beinum tengslum við þennan
vaxandi þátt ; búðarhnupli. Þarna
er um að ræða fíkniefnaneytendur
sem stunda búðarhnupl sem og
ýmis önnur auðgunarbrot til að
fjármagna fíkn sína. „Þessi tegund
búöarhnupls virðist einkum herja
á verslanir sem selja hluti sem
ekki eru um of stórir um sig, en
talsverðir peningar liggja í og
auðvelt virðist að koma í verð. T.d.
útvörp og þessháttar. Úra- og
skartgripaverslanir eru í talsverðri
hættu hvað þetta varðar," segir
Grétar Norðfjörð. Hann kvað þann
hóp sem handtekinn hefði verið
vegna hnupls á árinu 1985 hafa
talsvert breyst frá því sem áður
var, t.a.m. hafði verulega fjölgað í
aldurshópnum 25—30 ára, en á
þeim aldri væri algengt að finna
forfallna fíkniefnaneytendur.
„Það sem við við höfum tals-
verðar áhyggjur af þessu viðvíkj-
andi, er hversu auðvelt virðist að
koma stolinni vöru í verð. Aðalat-
riðið er að brýna fyrir almenningi
að kaupa ekki vöru á óeðlilega lágu
verði. Sé stolin vara rakin til kaup-
anda stendur hann uppi með skað-
annaf kaupunum."