Morgunblaðið - 19.07.1986, Qupperneq 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. JÚLÍ 1986
25
Um félagshyggju
og fijálshyggju
Nokkrar athugasemdir um orð og hugmyndir
eftir Guðmund
Magnússon
í fyrrasumar var frá því greint
í erlendum fréttum hér í blaðinu,
að í hinni sovésku útgáfu Oxford-
orðabókarinnar, sem út kom í fyrsta
sinn það ár, hefði skilgreiningu
nokkurra orða í ensku útgáfunni
verið breytt án leyfis höfunda. Hér
var um að ræða skilgreiningar á
orðum, sem valdhafar í Kreml
leggja annan skilning í en tíðkast
á Vesturlöndum, s.s. „sósíalismi",
„kommúnismi", „auðvald" og
„heimsvaldastefna". Þetta fram-
ferði Sovétmanna vakti að vonum
mikla reiði. Það þótti sýna, að hug-
myndir George Orwell um orðasmíð
í alræðisríkjum eru ekki tómur
skáldskapur. Orð eru búningur
hugsunar og hugtaka og þótt ein-
att sé með réttu sagt, að menn eigi
ekki að deila um orðin ein, heldur
hugmyndimar að baki þeim, er það
staðreynd, sem horfast verður í
augu við, að orðafar getur hvort
tveggja skýrt merkingu og villt
mönnum sýn.
Ég nefni þetta að gefnu tilefni.
Um nokkurt skeið hefur orðinu „fé-
lagshyggja" verið flaggað mjög í
stjómmálaumræðum hér á landi.
Það hefur hins vegar ekki komið
skýrt fram, hvaða merkingu á að
leggja í það. Orðið er fremur nýtt
í málinu og er t.a.m. ekki að finna
í íslenskri orðabók frá 1963. í nýju
útgáfu orðabókarinnar (1983) er
„félagshyggja" skilgreind sem ,já-
kvæð viðhorf til samvinnu við aðra“,
m.ö.o. sem samheiti orðanna „fé-
lagslyndi" og „mannblendni". En
orðabækur segja auðvitað ekki all-
an sannleikann og ég held að
staðhæfa megi, að í mæltu máli sé
yfirleitt átt við einhvers konar
mannúðarviðhorf, þegar orðið er
notað. Félagshyggja erþá stuðning-
ur við þá, sem minna mega sín og
þurfa á hjálp að halda. I þessum
skilningi birtist félagshyggja í því
„öryggisneti", sem við höfum
strengt um samfélagið. Ég hef t.d.
í huga almannatryggingamar.
Sumir virðast kjósa, að skilja
félagshyggju enn víðtækari skiln-
ingi. Hún er þá að auki fólgin í
því, að greiða fyrir menntun og
heilsugæslu úr sameiginlegum sjóð-
um landsmanna. Deila má um þessa
orðanotkun, en hitt er naumast
vafamál, að mikill meirihluti íslend-
inga aðhyllist félagshyggju í
„Fijálshyggjumenn eru
ekki andvígir velferð-
arþjóðfélaginu, heldur
draga þeir í efa, að allt
núverandi skipulag vel-
ferðarþjónustunnar,
„velferðarkerfið“, sé
skynsamlegt, hag-
kvæmt og réttlátt.
Gagnrýni í þá veru hef-
ur einnig komið frá
ýmsum forystumönnum
í verkalýðshreyf ing-
unni.“
þessum skilningi. Stærsti stjóm-
málaflokkur þjóðarinnar, Sjálfstæð-
isflokkurinn, er stærsti félags-
hyggjuflokkurinn, ef menn hafa
þessa útleggingu að leiðarljósi.
„Félagshyggja“
sem feluorð
„Félagshyggja“ er orð, sem
mörgum finnst hafa á sér geð-
þekkan blæ, og það þarf því ekki
að koma á óvart að stjómmálamenn
kjósi að nota það til framdráttar
ýmsum hugmyndum, þ.á m. hug-
myndum, sem ólíklegt er að hefðu
mikið aðdráttarafl, ef þær væm
nefndar réttu nafni. Hitt virðist líka
algengt, að stjómmálamenn skýli
sér bak við þetta orð til að fela
óskýra hugsun eða ágreining sín á
milli, sem þeir vilja breiða yfir.
Hvers vegna skyldu menn annars
kjósa, að nota fremur orðið „félags-
hyggja" um stjómmálaviðhorf sín,
en hefðbundin hugtök s.s. „vinstri"
og „hægri", „íhald" og „fijálslyndi“
eða „róttækni"? Þessi orð em að
vísu enn mikið notuð, en með réttu
er á það bent, að þau merki ekki
hið sama og þegar þau komu upp-
haflega til sögunnar. Það er t.a.m.
hlálegt, að nefna þá „róttæka", sem
streitast gegn stjómkerfis- og þjóð-
félagsbreytingum í frjálsræðisátt,
en samt hneigjumst við til að gera
það. Á sama hátt er það tíma-
skekkja, að kenna þann stjórn-
málaflokk við „íhald", sem forystu
hefur haft um framfarasókn þjóiðar-
innar á undanförnum ámm. Þessi
málvenja á sér hins vegar þá afsök-
un, að það er ákaflega erfitt að
breyta hefðarmerkingu orða og
ekki vænlegt að gera það með opin-
bemm fyrirmælum. Þeir, sem við
stjórnmál fást og um stjómmál
skrifa, þurfa einatt að hafa þægileg
orð og auðskilin til að grípa til og
fari menn að nota orð í nýrri merk-
ingu upp á sitt einsdæmi getur það
valdið mglingi og margs konar
misskilningi.
Einhverjir kunna, að vilja rétt-
læta hina nýlegu notkun orðisins
„félagshyggja" með ábendingu af
þessu tagi. I því viðfangi er á þrennt
að líta. I fyrsta lagi er ekkert sam:
komulag um slíka orðanotkun. í
annan stað er vafamál, hvort orðið
sjálft gefur með réttu tilefni til
þessarar notkunar. Í þriðja lagi
hlýtur það að vera æskileg viðmið-
unarregla, að ný stjómmálaorð taki
þeim orðum fram, sem þau eiga að
leysa af hólmi. Því er ekki að heilsa
í þessu dæmi. „Félagshyggja" skýr-
ir hvorki né skerpir og á sér heldur
ekki merkingarhefð, er réttlætir
hina nýju notkun. Þessu er t.d.
öndvert farið með orðið „frjáls-
hyggja", sem er gróið í málinu og
hefur lengi verið notað í þeirri
merkingu, sem svo er orðuð í /s-
lenskri orðabók (1983): „Sú stefna
í stjómmálum og efnahagsmálum
að ríkisvaldinu beri að setja sem
minnstar hömlur við athafnafrelsi
einstaklinga (liberalismus)." Orðið
hefur líka þann kost, að það er
nánast gegnsætt. Samheiti þess er
„fijálslyndi", en eðlileg andheiti em
t.d. „stjórnhyggja" eða „stjóm-
lyndi". Ég tek dæmi af orðinu
„frjálshyggja" vegna þess, að í
stjómmálaumræðum upp á síðkast-
ið hafa ýmsir viljað tefla hinni nýju
félagshyggju fram gegn frjáls-
hyggju eða svonefndri „nýfrjáls-
hyggju" (sem ég fæ ekki séð, að sé
í grundvallaratriðum annað en
hefðbundin fijálshyggja. Eina rétt-
læting þessa orðalags virðist geta
verið sú, að á allra síðustu ámm
hafa ýmsir vaknað til vitundar um
slæmar afleiðingar málamiðlana við
stjómlyndisöflin og reynt með sér-
stöku átaki, að halda stjómmála-
mönnum, sem kenna sig við
einstaklingsfrelsi og einkaframtak,
við efnið).
Félagshyggja sem
stjórnlyndisstefna
Hugmyndir hafa heyrst í þá vem,
að félagshyggjumenn eigi að snúa
bökum saman, efna til kosninga-
bandalags eða leggja jafnvel niður
núverandi vinstri flokka og stofna
einn stóran félagshyggjuflokk.
Einnig hefur verið talað um að sam-
eina „félagshyggjublöðin", þ.e.
Alþýðublaðið, Tímann og Þjóðvilj-
ann, í eitt dagblað stefnunni til
framdráttar. Það flækir þetta mál
svolítið, að meðal þeirra sem telja
sig aðhyllast félagshyggju em
skiptar skoðanir um það, hveijir séu
félagshyggjumenn og hveiju fé-
lagshyggja eigi að koma til leiðar.
Samstaða virðist vera um það, að
félagshyggjumenn sé að finna í
Alþýðubandalaginu, Alþýðuflokkn-
um og Kvennalistanum, en sumir í
Framsóknarflokknum og Bandalagi
jafnaðarmanna vilja fá að slást í
hópinn. Sumir í fyrmefndu flokkun-
um samþykkja það, aðrir virðast
ekki gera það.
Ef litið er til þess, hvaða boðskap-
ur er færður fram í nafni félags-
hyggju, kemur á daginn, að hann
er sundurleitur og, sem fyrr segir,
á köflum afskaplega óskýr. Ef
greina má einhvem kjarna, virðist
hann einkum sá, að ríkið eigi ekki
að minnka umsvif sín og jafnvel
auka þau, og setja beri athafna-
frelsi einstaklinga og fyrirtækja
meiri skorður en nú er. í stað þess
að framboð og eftirspum á mark-
aðnum ráði ferðinni í atvinnu og
viðskiptum komi aukin miðstýring
og skömmtun úr hendi stjómmála-
manna. Þetta er réttnefnd stjórn-
lyndisstefna eða haftastefna, en
hugmyndin að henni er sá heila-
spuni, að stjómmálamenn þekki
betur þarfir fólks, en það gerír
sjálft, og þurfi þess vegna að hafa
vit fyrir því.
Ástæða er til að vekja athygli á
því, að ýmsir, sem kvatt hafa sér
hljóðs um félagshyggju að undan-
fömu, virðast skilja hana öðrum
þræði, sem vemdarstefnu úrelts
skipulags í atvinnumálum eða lausn
undan því, að þurfa að Iúta reglum
heilbrigðrar samkeppni í viðskipt-
um. Eg hef sérstaklega í huga
ummæli ýmissa málsvara offram-
leiðslu og opinbers styrkjakerfis í
landbúnaði, sem kenna hvort
tveggja feimnislaust við félags-
hyggju. Og ég hef ekki síður í huga
orð, sem stjómarformaður Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga, lét
falla á aðalfundi SÍS á dögunum.
Af orðum formannsins að ráða, en
þau voru ótrúlega ber, telur hann
Framsóknarflokkinn ekki lengur
færan um að gæta einn hagsmuna
Sambandsins. Aðrir flokkar þurfí
að koma til, ekki síst í ljósi þess
að kaupfélögin í landinu eigi erfitt
uppdráttar í samkeppni við fyrir-
tæki og verslanir, sem einstaklingar
reka. Menn þurfa víst ekki að velkj-
ast í vafa um, hvernig „leiðrétta"
má þessa „ósvinnu". Að sjálfsögðu
með auknum álögum á einkafyrir-
tæki og fríðindum fyrir samvinnufé-
lögin, sem opinberir sjóðir standa
straum af.
Frjálshyggja sem
blóraböggnll
Það er umhugsunarvert, að þeir,
sem tala í nafni hinnar nýju félags-
hyggju, lofa svo sem ekki miklu,
þótt þeir einfaldi mjög úrlausnar-
efni stjómmálanna. Jafnvel tals-
menn Alþýðubandalagsins em
löngu hættir að minnast á sósíal-
ismann og boða einfaldar lausnir
þjóðfélagsmála í eitt skipti fyrir
öll. Systurflokki Alþýðubandalags-
ins, Flokki mannsins, er látinn eftir
slíkur málflutningur. Félagshyggju-
mennimir boða hins vegar vörn
fyrir velferðarríkið og fullyrða að
því sé stefnt í hættu um þessar
mundir. „Nýfijálshyggjan hefur í
hótunum við helgustu markmið fé-
lagshyggjunnar og jafnaðarstefn-
unnar, þ.e. velferðarþjóðfélagið,"
sagði í leiðara Alþýðublaðsins 10.
júlí sl. Og blaðið hélt áfram: „Ný-
fijálshyggjumennimir í Sjálfstæðis-
flokknum hafa þegar gert atlögur
að velferðarkerfínu og hafa í hótun-
um um enn frekari aðgerðir.
Gagnvart þessum niðurrifsöflum
nægir ekkert annað en gagnsókn."
Leiðarahöfundurinn veður þama
reyk, segir ósatt um staðreyndir og
rangtúlkar skoðanir. Það hefur í
sannleika sagt engin atlaga verið
gerð að íslenska velferðarríkinu. í
tíð núverandi ríkisstjómar hafa út-
gjöld til heilbrigðis-, félags-,
mennta- og tryggingamála aukist
að raungildi, en ekki öfugt. „Vei-
ferðarkerfíð" stendur óhaggað, en
hins vegar hafa báðir stjómarflokk-
arnir átt hlut að ráðstöfunum, er
auka fijálsræði í fjármálalífinu og
koma engum betur, en hinum al-
menna borgara.
En hveijar skyldu „hótanir ný-
fijálshyggjumanna" vera? Skyldu
það vera ábendingar Sambands
ungra sjálfstæðismanna um ráð-
deild í ríkisrekstri? Eða tillögur
einstaklinga um aukinn einkarekst-
ur skóla og heilbrigðisstofnana í
því skyni að nýta betur fjármuni?
Hefur ekki formaður Alþýðuflokks-
ins lýst skilningi og jafnvel van-
þóknun á slíkum hugmyndum?
Auðvitað veit leiðarahöfundur Al-
þýðublaðsins, að fijálshyggjumenn
em ekki andvígir velferðarþjóðfé-
laginu, heldur draga þeir í efa, að
allt núverandi skipulag velferðar-
þjónustunnar, „velferðarkerfíð", sé
skynsamlegt, hagkvæmt og rétt-
látt. Gagnrýni í þá vem hefur einnig
komið frá ýmsum forystumönnum
í verkalýðshreyfíngunni. Frjáls-
hyggjumenn vilja leita nýrra leiða
og virkja hugvit og framtak ein-
staklinga betur, en nú er gert. Það
er beinlínis fráleitt, að tala um slíkt
sem „hótanir" og getur ekki verið
gert nema í annarlegum tilgangi.
Og ég er ansi hræddur um, að til-
gangurinn sé að búa til blóraböggul,
er afsaki á þægilegan hátt eigin
vanhæfni, þróttleysi og hugmynda-
skort. Orðaspilið með „félagshyggj-
una“ þjónar sama tilgangi, en á að
auki að tryggja stjómlyndum mönn-
um pólitísk völd á fölskum forsend-
um.
Höfundur er blaðamaðurá Morg-
unblaðinu.
Vélbátaútgerð á Akranesi 80 ára
Akranesi.
UM ÞESSAR mundir eru 80 ár
liðin frá því að vélbátaútgerð
hófst frá Akranesi. Það var árið
1906 sem þeir félagarnir Magnús
Magnússon frá Söndum, Ólafur
Guðmundsson frá Sunnuhvoli,
Bjarni Ólafsson frá Litlateig,
Loftur Loftsson frá Aðalbóli og
Þórður Ásmundsson frá Háteig
keyptu fyrsta þilfarsbátinn sem
þeir nefndu Fram MB.
Báturinn var smíðaður af Otta
Guðmundssyni skipasmið í
Reykjavík og var hann 38 fet að
stærð, 5 fet að dýpt og 12,5 fet
að breidd og hafði 10 hestafla og
2 strokka sterkbyggða vél. Bátnum
fylgdu eitt stórsegl, tvö forsegl,
akkeri og 30 faðmar að keðju auk
spils og ýmiss aukabúnaðar. Kaup-
verð bátsins var 8.000 krónur, sem
greiddist með þremur afborgunum,
öllum áður en báturinn var afhent-
ur.
Þeir félagar höfðu lítil fjárráð,
en því meira hugrekki og trú á
framtíðina. Engir þeirra voru á
þessum tíma myndugir og urðu feð-
ur þeirra eða nánir venslamenn að
vera viðriðnir við kaupsamninginn
fyrir þeirra hönd. Fjármagn sem til
þurfti var fengið að láni hjá bónda
í nágrenni Akraness ásamt hjá öðr-
um.
Þegar útgerðin hófst var Bjami
Ólafsson fyrsti skipstjóri á bátnum
og Þórður Ásmundsson vélstjóri.
Vélstjórapróf í þá daga var í því
fólgið að fá tilsögn um gang og
meðferð vélarinnar í einni ferð inn
og út Hvalfjörð. Meiri kröfur voru
ekki gerðar í upphafí vélabátaaldar-
innar. Allt gekk vel fyrir sig með
útgerðina og var Fram MB álitinn
traustur og góður bátur og færði
hann töluverð verðmæti á land, á
þess tíma mælikvarða. Einnig var
hann hafður í ýmsum flutningum
svo sem fólksflutningum milli Akra-
ness og Reykjavíkur.
Árið 1911 urðu eigendaskipti á
Fram. Loftur Loftsson og Þórður
Ásmundsson keyptu hluti félaga
sinna og störfuðu þeir saman við
útgerð, fiskverkun og verslun
næstu 12 árin og jukust umsvif
þeirra jafnt og þétt. Þeir félagar
keyptu þá m.a. fleiri og stærri báta,
byggðu fískverkunarhús, íshús og
verslunarhús, bæði á Akranesi og
í Sandgerði.
Árið 1919 skiptu þeir félagar
eignum sínum þannig að Loftur
fékk Sandgerðiseignirnar og Þórður
Akraneseignimar ásamt fjórum
bátum. Loftur rak síðan í Sand-
gerði fyrirmyndarútgerð og físk-
verkun um langan tíma, sérstaklega
lagði hann mikla rækt við saltfisk-
verkun, enda höfðu fáir meiri
reynslu og þekkingu á því sviði
útflutningsframleiðslunnar en
hann. Þórður starfrækti myndar-
legt fyrirtæki sitt um langan tíma
á Akranesi og síðan fjölskylda hans
eftir hans daga, en hann lést langt
fyrir aldur fram, árið 1943. Þórður
kom víða við á sinni tíð og ásamt
fleirum byggði hann fyrsta vél-
frystihúsið á Akranesi 1928 og
gerði út línuveiðarana Ólaf Bjama-
son og Þormóð um skeið. Hann var
mikill áhugamaður um landbúnað
og keypti ásamt Bjarna Ólafssyni
fyrstu dráttarvélina til íslands
1918..
Af framansögðu má sjá að þeir
ungu menn sem voru að vaxa úr
grasi um síðustu aldamót hugsuðu
stórt og framkvæmdu ótrúlega mik-
ið við erfiðar aðstæður. Þeir eiga
stóran þátt í þróunarsögu athafna-
byggðarlagsins og stórvirkrar
vélbátaútgerðar bæði frá Akranesi
og Suðumesjum en síðan komu
fleiri sem fylgdu því eftir af miklum
myndarskap m.a. Haraldur Böðv-
arsson, útgerðarmaður á Akranesi,
og fleiri.
JG