Morgunblaðið - 10.06.1987, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. JÚNÍ 1987
MatthíasÁ. Mathiesen, utanríkisráðherra:
Öryggi á eins lágu stigi víg-
búnaoar og frekast er unnt
Aðildarríki NATO skiptast á um
að halda vorfundi Atlantshafs-
ráðsins. Ríkin eru 16 að tölu og
það tekur því nokkurn tíma að
loka hringnum. Síðast var slikur
fundur haldinn hér í Reykjavík
sumarið 1968, fyrir 19 árum. Við
setningarathöfn þess fundar
fluttu ræður þeir Bjarni Bene-
diktsson, forsætisráðherra, Willy
Brandt, utanríkisráðherra Vest-
ur-Þýskalands, og Manlio Brosio,
framkvæmdastjóri NATO. Það
er afar fróðlegt að lesa ræður
þessara manna nú í ljósi þeirrar
þróunar sem síðan hefur orðið í
málefnum þeirra ríkja sem aðild
eiga að Atlantshafsbandalaginu.
NATO-fundurinn á
íslandi 1968
Manlio Brosio ræddi um þýðingu
íslands fyrir Atlantshafsbandalagið
og bar lof á þrjá heilsteypta leið-
toga íslensku þjpðarinnar á þeim
tíma, þá Ásgeir Ásgeirsson, Bjama
Benediktsson og Emil Jónsson, sem
allir hefðu áunnið sér traust álit á
alþjóðavettvangi. Sérstaklega vék
hann orðum sínum að Bjama Bene-
diktssjmi og sagðist hreykinn af því
að fá tækifæri til að hylla slíkan
mann. Þá lagði Brosio áherslu á
það hlutverk ríkja bandalagsins að
fínna varanlega lausn á málefnum
Evrópu. Orðrétt sagði Manlio
Brosio:
Matthías Á. Mathiesen,
utanrfkisráðherra.
„Undirstaðan að friðarleit okkar
er í því fólgin að við höldum uppi
sameiginlegum herstyrk okkar og
pólitískri samstöðu, því eitt er það
sem hér skiptir meginmáli og við
verðum allir að gera okkur vel ljóst:
á meðan Sovétríkin halda uppi jafn
víðtækum herstyrk og vopnabún-
aði, sem raun ber vitni, og bæta
þar stöðugt við, þá verður ekki um
neina varanlega og sanngjama
lausn vandamálanna að ræða nema
því aðeins að við bandamenn sýnum
fullan vilja okkar f verki til þess
að halda uppi nægilegum landvöm-
um og fullri samstöðu okkar á
milli."
Willy Brandt ræddi einkum tvö
mál: Annars vegar skiptingu Þýska-
lands og málefni Berlínar og hins
vegar þann uppreisnaranda og eirð-
arleysi sem virtist vera í æskufólki
á þeim dögum. Hann taldi að ungt
fólk í Austur- jafnt sem Vestur-
Evrópu ætti það sameiginlegt að
vilja koma í veg fyrir að skipting
álfunnar fengi að staðna og verða
steinrunnin og í Ijósi þess taldi hann
að síðustu aðgerðir ráðstjómarinn-
ar með smíði Berlínarmúrsins hlytu
að mistakast. Hann sagði að Átl-
antshafsbandalagið væri það afl
sem gæti varðað veginn að réttlát-
um og varanlegum friði í álfunni.
Frelsisþráin væri sterkara afl en
þær kennisetningar sem heyrðu til
fortíðinni.
Bjami Benediktsson lagði
áherslu á þann árangur sem orðið
hefði af störfum Atlantshafsbanda-
lagsins þau 20 ár sem það hefði
verið við lýði. Hann fagnaði sérstak-
lega aukinni samvinnu og beinni
samningsgerð milli Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna og taldi að velferð
allra væri komin undir samstarfs-
möguleikum þessara meginvelda.
Þá sagði Bjami að þótt ekki yrði
sagt að Atlantshafsbandalagið ætti
að standa að eilífu þá væri hitt frá-
leitt að leggja það niður eða hverfa
úr því nema önnur jafn trygg skip-
an kæmi í staðinn.
Það gætti þannig hóflegrar bjart-
sýni meðal þessara forystumanna
um slökun spennu og frið í Evrópu.
Þessarar bjartsýni gætti einnig í
yfírlýsingu fundarins þar sem Sov-
étríkjunum var boðið til viðræðna
um niðurskurð heija í Evrópu. Það
liðu þó fímm ár áður en slíkar við-
ræður hófust 1973. Þær viðræður
(MBFR-viðræðumar í Vín) hafa
staðið síðan en ekki skilað neinum
árangri.
Herveldið sækir á
Líklega hefur forystumennina
þijá ekki órað fyrir því þegar þeir
fluttu ávörp sín hinn 24. júní 1968
að einungis tveir mánuðir ættu eft-
ir að líða áður en Sovétríkin beittu
hinu mikla hervaldi sínu til að bijóta
frelsisþrá Tékka og Slóvaka á bak
aftur. Þá sannaðist enn einu sinni
gildi samstöðunnar fyrir ríki Atl-
antshafsbandalagsins.
Innrásin í Tékkóslóvakíu varð þó
ekki til að koma í veg fyrir að ríki
Atlantshafsbandalagsins reyndu til
þrautar að ná samningum við Sov-
étríkin um lausn mála í Evrópu.
Næstu árin eftir Reykjavíkurfund-
inn einkenndust nefnilega af slökun
spennu bæði fyrir tilstilli leiðtoga
risaveldanna á þeim tíma sem hófu
Carrington lávarður, framkvæmdastjóri Atlantshafsbandalagsins:
Bjartar horfur í
afvopnunarmáium
í hugum manna er nafn Reykja-
vikur óijúfanlega tengt einhveij-
nm merkustu stjómmálaviðburð-
um í sögu eftirstríðsáranna. Á
ég þá að sjálfsögðu við leiðtoga-
fundinn í október sl. Vegna þess
er það mér mikið ánægjuefni, að
utanríkisráðherrar aðildarland-
anna skuli að þessu sinni koma
saman til reglulegs vorfundar
Atlantshafsráðsins í hinni fögru
höfuðborg íslands.
Mikið vatn er til sjávar runnið
síðan ráðherramir héldu síðast fund
í Reykjavík en á þeim 19 árum, sem
síðan eru liðin, hefur Atlantshafs-
bandalagið, að minni hyggju, sýnt
aðdáunarverða staðfestu og styrk.
Áratugum saman og einkum eftir
að Harmel-skýrslan um „Framtíð-
arhlutverk Atlantshafsbandalags-
ins“ kom út sex mánuðum fyrir
fund ráðsins í Reykjavík 1968 hefur
bandalagið unnið að bættum sam-
skiptum austurs og vesturs og
gætt þess á sama tíma að rækja
vamimar með trúverðugum hætti.
Nú loksins getum við gert okkur
raunverulegar vonir um að hljóta
umbun erfíðisins.
í afvopnunarmálum era horfum-
ar sérstaklega bjartar. Það hefur
alltaf verið ein meginstefna Atl-
antshafsbandalagsins að leita eftir
sanngjömum afvopnunarsamning-
um, sem unnt er að fylgjast með,
og halda samtímis uppi öflugum
vömum. Með leiðtogafundinum í
Reykjavík opnuðust nýjar leiðir til
Carrington lávarður,
framkvœmdastjóri
Atlantshafsbandalagsins.
veralegrar fækkunar kjamorku-
vopna og nú hillir undir samkomu-
lag um meðaldrægu eldflaugamar.
Ef það næst hefur í fyrsta sinn
verið samið um útrýmingu heils
vopnakerfís. Erfíðar viðræður era
einnig framundan um önnur mikil-
væg mál en bandalagsþjóðimar
hafa náið samráð til að tryggja, að
öryggishagsmunir þeirra verði ekki
fyrir borð bomir.
Ef kjamorkuvopnum verður
fækkað veralega verður það enn
nauðsynlegra en áður að jafna þann
mun, sem er á hefðbundnum her-
styrk í Evrópu, enda er öryggi
vestrænna þjóða undir því komið. í
viðræðunum, sem nú fara fram í
Vín, hafa fulltrúar Vesturlanda
reynt að koma á viðræðum við ríkin
í Austur-Evrópu um hemaðarlegt
jafnvægi að þessu leyti, allt frá
Atlantshafí til Úralfjalla, og með
viðræðunum um gagnkvæman sam-
drátt heija (MBFR) er reynt að
draga úr hemaðarlegri spennu í
Evrópu. Þá leggur Atlantshafs-
bandalagið einnig mikla áherslu á
að koma á samningum, sem unnt
er að framfylgja með raunhæfu
eftirliti, um alheimsbann við efna-
vopnum. Allt þetta starf er í
samræmi við það meginmarkmið
bandalagsins að auka öryggi og
stöðugleika í Evrópu og gera heim-
inn allan að friðvænlegri stað.
Ég vil bæta því við, að nú era
ýmis teikn á lofti um að Sovétmenn
séu famir að taka afvopnunarmálin
alvarlega eftir að hafa áram saman
kynt undir kostnaðarsömu og um-
fangsmiklu vígbúnaðarkapphlaupi.
Sumir vilja halda, að þessi nýja
afstaða sé framhald af þeim hrær-
ingum, sem nú eiga sér stað í
sovésku samfélagi og leiða til þess,
að mati þessara manna, að ásjóna
Sovétríkjanna breytist, verði mann-
legri og ekki eins ógnandi. Atlants-
hafsbandalagið, sem leitast við að
efla gagnkvæmt traust og stöðug-
leika í alþjóðlegum samskiptum,
hefur fagnað viðleitni Gorbachevs
til að stuðla að opnari umræðu en
ég tel samt sem áður, að enn sé
of snemmt að kveða upp dóm um
raunveralega stefnu Sovétmanna -
jafnvel þótt tvö ár séu liðin frá
valdatöku Gorbachevs. Sovétmenn
ráða yfír gífurlegum herstyrk, hafa
rekið útþenslustefnu um árabil og
hugmyndafræðin er í grandvallar-
atriðum andstæð hugsjónum og
gildismati vestrænna manna. Þeir,
sem telja óhætt að treysta Sovét-
mönnum, verða um leið að axla þá
byrði að sýna fram á, að fyrirætlan-
ir þeirra séu jafn friðsamlegar og
núverandi leiðtogar í Sovétríkjunum
vilja vera láta.
Ég er þeirrar skoðunar, að Atl-
antshafsbandalagið verði í framtíð-
inni að standa vörð um þá stefnu,
sem hefur reynst því svo vel hingað
til, og gæta þess jafnframt að laga
sig að nýjum tíma og breyttum
aðstæðum. Það er fyrst og fremst
vegna samvinnu okkar og sam-
stöðu, að friður hefur ríkt í nærri
40 ár. í Reykjavík munum við koma
saman til að ítreka fyrri heit og ég
efast ekki um, að höfuðborg íslands
muni rísa undir þeim orðstír, sem
af henni fer, að þar séu hendur
látnar standa fram úr ermum.
viðræður sínar um takmörkun
vígbúnaðar og margvíslegur árang-
ur varð einnig í fjölhliða viðræðum
ríkja Evrópu þar sem Helsinki-
sáttmálann ber vitaskuld hæst.
Það sem réði þessari þróun var
án efa einlægur vilji forystumanna
á Vesturlöndum til að bæta sam-
skipti Austurs og Vesturs. Þvi
miður átti það eftir að sannast oft-
ar en í Tékkóslóvakíu að sams
konar vilja var ekki að fínna meðal
forystumanna í ríkjum Varsjár-
bandalagsins. Á sama tíma og ríki
Atlantshafsbandalagsins héldu að
sér höndum í hemaðarappbyggingu
fór fram mikil uppbygging á öllum
sviðum vígbúnaðar í Sovétríkjun-
um. Rétt er að rifja upp nokkra
helstu þætti þessa til að skýra þá
kólnandi sambúð Austurs og Vest-
urs sem tók við af slökunartímanum
í upphafí áttunda áratugarins.
A árinu 1977 hófu Sovétmenn
uppsetningu nýrrar tegundar
kjamavopna meðaldrægra kjama-
flauga af gerðinni SS-20. Einnig
hófu þeir mikla sókn í ríkjum þriðja
heimsins, svo sem í Eþíópíu og
Angóla. Útþenslustefna þessi náði
hámarki milli jóla og nýárs árið
1979, þegar sovéskur her raddist
inn í Afganistan. Loks má geta
þess að í framhaldi af Helsinki-
samþykktinni komu fram í Sov-
étríkjunum og ýmsum öðram
ríkjum Austur-Évrópu hópar
manna er vildu tryggja framkvæmd
ákvæða samkomulagsins í þessum
ríkjum. Starfsemi allra þessara að-
ila var miskunnarlaust brotin á bak
aftur af stjómvöldum austantjalds.
Allt hafði þetta afar slæm áhrif
á samskipti Áusturs og Vesturs en
einnig komu aðrir atburðir til eins
og það atvik er suður-kóresk far-
þegaþota var skotin niður haustið
1983 og þegar pólsk stjómvöld
bratu á bak aftur starfsemi fijálsra
verkalýðsfélaga í byijun þessa ára-
tugar.
Viðbrögð lýðræðis-
ríkjanna
Af hálfu ríkja Atlantshafsbanda-
lagsins var markmiðið með slökun
spennu og takmörkun vígbúnaðar
öðra fremur, að koma á stöðugleika
og jafnvægi á lægra stigi vígbúnað-
ar en verið hafði. Á hinn bóginn
virtust framangreindir atburðir allir
ekki sýna sambærilegan vilja Sovét-
manna og annarra ríkja Varsjár-
bandalagsins þar sem viðræður og
samningar hvort heldur á sviði
lg'amavopna, hefðbundins vígbún-
aðar eða mannúðarmála, öftraðu
þeim ekki frá frekari hemaðarapp-
byggingu eða ævintýramennsku í
þriðja heiminum.
Aðgerðir Sovétmanna kölluðu
vitaskuld á andsvar af hálfu ríkja
Atlantshafsbandalagsins. Árið
1979 samþykkti NATO tillögu
Vestur-Þjóðveija um að endumýja
og treysta kjamorkuvamir vest-
rænna ríkja, en um leið yrði
Varsjárbandalagsríkjunum boðið til
viðræðna um takmörkun vígbúnað-
ar. Sovétmönnum var boðið upp á
að fjarlægja meðaldrægar kjama-
flaugar úr Evrópu og þá myndu
NATO-ríkin hætta við uppsetningu
slíkra flauga hjá sér. Þar sem ekki
náðist samkomulag um þetta í við-
ræðum risaveldanna í Genf hófu
Bandaríkjamenn uppsetningu
Pershing II og stýriflauga í Evrópu
til að vinna upp forskot Sovét-
manna.
Viðbrögð Sovétmanna vora þau
að slíta viðræðum risaveldanna í
Genf bæði hvað snerti meðaldræg
(INF) og langdræg (START)
lq’amavopn. í stað viðræðna mögn-