Morgunblaðið - 10.06.1987, Blaðsíða 3

r*/>$ fi/ftf, /ií fitft/ t&VfllCífiffif
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. JÚNÍ 1987
uðu Sovétríkin verulega áróð-
ursstríð í vestrænum fjölmiðlum og
tími „friðarhreyfinganna" marg-
frægu gekk í garð. Þegar á hinn
bóginn varð ljóst að af uppsetningu
flauganna varð gengu Sovétmenn
aftur til samninga í Genf vorið 1985
eftir tveggja ára fjarveru. Þeir
sneru aftur þegar þeim varð ljóst
að ákvörðun ríkja Atlantshafs-
bandalagsins frá 1979 yrði ekki
haggað. í viðræðunum sem nú hafa
staðið í tvö ár er fengist við þrjú
meginsvið kjamavopna, þ.e. meðal-
drægu vopnin (INF), langdrægu
vopnin (START) og geimvamir
(SDI).
Nú er allt útlit fynr að samkomu-
lag geti orðið um upprætingu
meðaldrægra kjamavopna í Evrópu
og ætti það að vera öllum þeim
nokkuð íhugunarefni sem á sínum
tíma gagnrýndu ákvörðun ríkja
NATO 1979 um að svara Sovét-
mönnum af fullri einurð og festu.
Uppræting þessara vopna er
tvímælalaust í anda stefnu Atlants-
hafsbandalagsins að leita eftir
öryggi og stöðugleika á eins lágu
stigi vígbúnaðar og unnt er.
Fundir leiðtoganna
í ávarpi sínu á vorfundi Atlants-
hafsbandalagsins 1968 gerði Bjami
Benediktsson sérstaklega að um-
ræðuefni þýðingu funda leiðtoga
risaveldanna fyrir friðinn í heimin-
um. Þessir fundir hafa öðlast nýtt
vægi eftir tilkomu Mikhails S.
Gorbachev í sæti aðalritara sovéska
kommúnistaflokksins. Slíkir fundir
lágu raunar niðri á ámnum 1979
til 1985 þegar samskipti risaveld-
anna voru með minnsta móti. A
undanfömum tveimur ámm hafa
þeir Gorbachev og Ronald Reagan,
forseti Bandaríkjanna, átt með sér
tvo þýðingarmikla fundi. Fyrst í
Genf í november 1985 og síðan í
Reykjavík í október á síðastliðnu
ári.
Af þessum tveimur fundum var
Reykjavíkurfundurinn tvímælalaust
merkilegri og þar virðist hafa náðst
samkomulag um meðaldrægu vopn-
in, sem nú getur orðið að vemleika
og svo einnig um helmings fækkun
langdrægra kjamavopna, sem verð-
ur væntanlega næsta skrefið í
þessum viðræðum risaveldanna.
Lengra virðist vera í land varðandi
afstöðu risaveldanna til geimvama
(SDI).
Þessar viðræður leiðtoga risa-
veldanna hafa mótað mjög umræð-
ur og afstöðu manna á Vesturlönd-
um til afvopnunarmála. Eftir
Reykjavíkurfundinn hefur það
nefnilega mnnið upp fyrir mörgum,
að með samningum um útrýmingu
meðaldrægra vopna, standi Evrópu-
ríki berskjölduð gegn ógn hefð-
bundins vígbúnaðar og efnavopna.
Við því hefur verið bmgðist af hálfu
Atlantshafsbandalagsins með til-
lögum til Sovétmanna um nýjar
viðræður í Vínarborg sem tækju
væntanlega við af MBFR-viðræðun-
um sem ég gat um hér að framan.
Það er því ekki ósennilegt að nýtt
„merki" verði sent út frá Reykjavík
á vorfundi Atlantshafsráðsins síðar
í þessari viku þar sem skilaboðin
verði ekki ósvipuð þeim sem send
vom með „merkinu frá Reykjavík"
árið 1968.
Næstu skrefin í
afvopnunarmálum
Um þessar mundir em 20 ár lið-
in síðan sameiginleg vamarstefna
ríkja Atlantshafsbandalagsins var
samþykkt en hún er _ kennd við
„sveigjanleg viðbrögð". I henni felst
að hugsanlegri árás verði svarað
með þeim hætti sem talinn er duga,
en jafnframt að þessi hugsanlegi
árásaraðili geti aldrei vitað fyrir-
fram með hvaða tegund af vopnum
áráis verði svarað. Hann getur því
aldrei vitað hvaða afleiðingar slík
árás kann að hafa. í þessu felst að
kjamavopn hafa gegnt tilteknu
hlutverki í vamarstefnu Atlants-
hafsbandalagsins. Allur vamarvið-
búnaður þess, þ.e. langdræg
kjamavopn, meðaldræg og skamm-
Matthías Á.
Mathiesen
utanríkis-
ráðherra
rœðir við
Einar Ben-
ediktsson
sendiherra
í höfuð-
stöðvum
Atlants-
hafsbanda-
lagsins f
Brussel.
dræg, svo og hefðbundinn vígbún-
aður er ein heild og verður að
skoðast sem slík. Hluti af þessari
heild er herafli Bandaríkjamanna
og Kanadamanna í Evrópu sem á
að undirstrika þá meginreglu
bandalagsins að árás á eitt þeirra
jafngildi árás á þau öll.
Jafnhliða þessari vamarstefnu
fara fram viðræður við ríki Varsjár-
bandalagsins um niðurskurð herja.
Nú hillir undir árangur í viðræðum
um kjamavopn og fullvíst er að ríki
Atlantshafsbandalagsins muni
kappkosta að ná fram jöfnuði á
sviði hcfðbundins vígbúnaðar. í
þessu felst að áður en frekari við-
ræður fara fram um niðurskurð
kjarnavopna í Evrópu (t.d. hvað
snertir vígvallarvopn) verði lögð
áhersla t.d. á eyðingu efnavopna
og jöfnuð á sviði hefðbundinna
vopna.
Með hliðsjón af framansögðu vil
ég skilgreina markmið ríkja Atl-
antshafsbandalagsins í viðræðum
um afvopnunarmál með eftirgreind-
um hætti:
Það er draumsýn að menn geti
útrýmt öllum kjamavopnum. Að
minnsta kosti verða að vera til að-
ferðir til að koma í veg fyrir að
þekkingin til að smíða slík vopn
verði ekki misnotuð — en sú þekk-
ing verður alltaf til staðar. í fyrir-
sjáanlegri framtíð verður ekki til
sú tækni er tryggir öruggar vamir
við slíkum vopnum. Því verður að
búa við slíkt jafnvægi árásar- og
vamarvopna að ekki komi til stríðs.
I þessu sambandi verður bæði að
líta á kjarnorkuvopn sem og hefð-
bundin vopn. Verkefnið er, eins og
áður segir, að skapa jafnvægi og
stöðugleika við eins lágt stig
vígbúnaðar og frekast er unnt.
íslenskir öryggis-
og varnarhagsmunir
Þess var getið í upphafi þessarar
greinar að Manlio Brosio, þáverandi
framkvæmdastjóri NATO, hefði
gert hemaðarlegt mikilvægi íslands
að umræðuefni á fundi bandalags-
ins í Reykjavík fyrir 19 árum. Við
höfum á þeim árum sem síðan eru
liðin ekki farið varhluta af þeirri
gífurlegu flotauppbyggingu sem átt
hefur sér stað í sovéska Norðurflot-
anum. Hafi hemaðarleg þýðing
landsins verið mikil 1968 er hún
svo sannarlega ekki minni árið
1987. Sovéski flotinn hefur á þess-
um tíma orðið stærsti úthafsfloti
veraldar og öflugastur fjögurra
flota Sovétríkjanna er Norðurflot-
inn sem hefur bækistöð á Kola-
skaga. Athafnasvæði hans eru
hafsvæðin norður og austur af ís-
landi.
Þessi mikli flotastyrkur er ekki
aðeins ógnun við samgönguleiðir
Atlantshafsbandalagsins milli Evr-
ópu og Ameríku heldur og við
öiyggi íslands. Yfirráð á hafinu
hafa alltaf varðað eyþjóðir eins og
okkur afar miklu. Það snertir sigl-
ingar eigin skipa, fískveiðar okkar
og alla aðdrætti til landsins.
Þessi hernaðarlega mikilvæga
staða gerir það að verkum að hlut-
leysi er óhugsandi við þær aðstæður
sem nú eru í okkar heimshluta.
Líklegt má raunar telja að slík
stefna myndi draga mjög úr stöðug-
leika á Norðurslóðum og væri
þannig engum til gagns. Við getum
á hinn bóginn hrósað happi yfr því
að allir aðrir hagsmunir okkar
mæla með þeirri lausn á öryggis-
og varnarmálum okkar, sem leitt
hefur af landfræðilegri legu lands-
ins. Það á enn við sem Bjami
Benediktsson sagði í framan-
greindri ræðu sinni fyrir 19 árum
að fráleitt væri að leggja Atlants-
hafsbandalagið niður eða hverfa úr
því nema önnur jafntrygg skipan
kæmi í staðinn. Þá hafði bandalag-
ið tryggt frið í Evrópu í tvo áratugi
og nú hafa aðrir tveir bæst þar við.
Þessi árangur er hreint ekki svo
lítils virði.
Uffe Ellemann-Jensen, utanríkisráðherra Danmerkur:
Bandalagið verður
að taka áskoruninni
Það er vel við hæfi að Atlants-
hafsráðið skuli halda ráðherra-
fund sinn í Reykjavík. Um miðjan
október hittust þeir hér yfir eina
helgi, Reagan Bandaríkjaforseti
og Gorbachev, aðalritari sovéska
kommúnistaflokksins. Leiðtoga-
fundurinn opnaði okkur stór-
fenglega nýja sýn. Við sáum
fram á nýtt, betra og stöðugra
samband á milli austurs og vest-
urs — byggt á gagnkvæmu
trausti og stutt af víðtækum sam-
þykktum, sérstaklega hvað
varðar takmörkun vígbúnaðar.
Síðan þá er nokkuð vatn runnið
til sjávar. En sýnin frá Reykjavík
í október 1986 er ekki alveg horfin.
Fulltrúar tveggja helstu stórveld-
anna ræða nú sín á milli einstök
atriði þeirra meginmála, sem voru
viðfangsefni fundarins í Reykjavík.
Þau snertu þá þætti, sem eru efst
á dagskrá í samskiptum austurs og
vesturs, eins og takmörkun vígbún-
aðar, mannréttindi, deilumál sem
varða tiltekna heimshluta og svo
framvegis. A ráðherrafundinum nú
gefst gott tækifæri fyrir ríkisstjóm-
ir bandalagsþjóðanna til að skoða
stöðuna og ræða saman um afleið-
ingamar fyrir Atlanshafsbandalag-
ið.
Ef til vill eru nú söguleg tíma-
mót í samskiptum austurs og
vesturs og í öryggismálum?
Ef til vill þurfum við ekki alla
tíð að eiga stirð samskipti við aust-
antjaldslöndin?
Eða er málum þannig háttað að
við verðum endalaust að veita mikl-
Uffe Ellemann-Jensen,
utanríkisráðherra Danmerkur.
um fjármunum til vamarmála,
þegar svo margt annað þarf að
gera?
Svörin við þessum spumingum
eru ekki eingöngu eða aðallega í
okkar höndum. Við megum ekki
gleyma að það er ógnin sem okkur
réttilega finnst stafa frá Sovét-
mönnum, sem skapaði þörf okkar
fyrir núverandi fælingar- og vam-
arkerfi. En það er skylda okkar að
fylgjast náið með þróun mála, end-
urmeta stöðuna og ákveða aðgerðir.
Sum svörin era þannig í okkar
höndum.
Grandvöllur umræðna okkar for-
ystumanna vestrænna lýðræðisríkja
er hjá kjósendum. Við verðum að
reyna að koma til móts við óskir
almennings. En það er ekki síður
skylda okkar að hafa forystu í
umræðum um nýjar hugmyndir og
skapa einhug um þær. Við eigum
í senn að veita leiðsögn og fara að
óskum annarra.
Vegna þess að við störfum saman
í vamarbandalagi er sérstaklega
mikilvægt að við látum veralega
að okkur kveða í öryggismálum.
Við eigum að leggja okkur fram
um að skapa nýjar aðstæður til að
gera heiminn að betri bústað fyrir
okkur öll. Þetta getum við meðal
annars gert með því að efla stöðug-
leika í samskiptum austurs og
vesturs, með því drögum við úr
spennu í Evrópu og vinnum gegn
skiptingu álfunnar.
Þetta er nauðsynlegt að við ger-
um til þess að sannfæra þjóðir
okkar, ekki síst unga fólkið, sem
hefur aldrei kynnst stríði eða niður-
lægingu erlends hemáms, um að
traustar hervamir eru fram-félags-
lega þjónustan, sem velferðarríkið
veitir.
Það hefur ekki orðið auðveldara
fyrir okkur að kynna málstað okkar
eftir að nýr kraftmikill leiðtogi tók
við völdum í Moskvu. Leiðtogi sem
talar á vestræna vísu og viðurkenn-
ir að við lifum í heimi þar sem hver
er háður öðram, þar sem ekkert
ríki getur tryggt öryggi sitt á kostn-
að annarra. Hann styrkir þessa
ímynd meðal annars með því að
samþykkja tillögur Atlantshafs-
bandalagsins um eyðingu meðal-
drægra kjamorkuvopna. En þetta
hefur svo sannarlega gert starf
okkar meira spennandi.
Við semjum ekki um frelsi okkar
og gildismat. Til að halda trúverð-
ugleika okkar sem vamarbandalag
verðum við hins vegar að láta reyna
á stefnu Gorbachevs. Þegar við
geram það verðum við að vera
bæði djörf, hugmyndarík og tilbúin
til þess að jafna ágreining með
gagnkvæmum tilslökunum.
Við höldum áfram að sinna þeirri
skyldu okkar að tryggja stöðugri,
ódýrari og traustari grandvöll fyrir
öryggi okkar með minni vígbúnaði.
Þessi staða kallar á raunverulega
forystu.
Málefnaleg staða okkar er góð
og við verðum að koma ’nenni kröft-
uglega til skila. Við höfum mikið
að vinna.
Á þessari stundu — sem gæti
orðið söguleg — verðum við að grípa
tækifærin sem okkur bjóðast:
“í mannlífínu gætir flóðs og fjöru;
sé flóðsins neytt, er opin leið til gæfu,
en liist það, er iífsins sigling teppt
á grunnu lóni lítilmennsku og smánar.
Nú ber oss uppi háflóð stærsta straums;
vér grípum það! því ef oss fjarar uppi,
þá tapast allt.“
(Úr Júliiui Sesar. Þýðing Heiga Hálfdanar-
sonar.)
Með þessari tilvitnun í Shakespe-
are lýk ég máli mínu, sannfærður
um að þegar aðilar Atlantshafs-
bandalagsins standa saman, þá er
það fullfært um að taka þessari
áskoran.