Morgunblaðið - 15.05.1988, Blaðsíða 16

16 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. MAÍ 1988
búið til hemaðar í Noregi.
Árla dags 9. maí var mér sagt í
dulmálsskeyti að búast við mjög
mikilvægu en há leynilegu skeyti
kl. 5 þann sama dag. Mér var ljóst
að ekki kom annað til greina en
landtaka herliðs. Undir lok hádegis-
verðar var ég kallaður í síma, en
ég var að snæða hjá aðalræðis-
manni Hollands. Forgangsskeyti
hafði borizt. Mér fannst freistandi
að hverfa strax úr boðinu til þess
að ráða dulmálið. En úr því að mér
hafði verið sagt að búast við skeyt-
inu kl. 5 hafði ég enn t.vær stundir
til stefnu. Ef um landgöngu væri
að ræða, skipti miklu að það færi
mjög leynt. Vildi ég ekki gefa til-
eftii til grunsemda með því að hraða
mér frá borði. Ég átti bágt með að
láta eins og um venjulegt skeyti
t væri að ræða, en mér tókst að sitja
kyrr þar til ég gat yfirgefíð sam-
kvæmið án þess að það þætti at-
hugavert.
I skeytinu kom fram að tvö beiti-
skip eða tveir tundurspillar myndu
ná til Reykjavíkur kl. 4.30 næstu
nótt, en sveit landgönguliða sjó-
hersins myndi þá hertaka bæinn.
Mér var fyrirskipað að útvega hæfí-
lega marga trúverðuga brezka
þegna til þess að vísa landgöngulið-
unum til lykilstaða svo sem póst-
hússins og útvarpsstöðvarinnar.
heildarfjöldi Breta — kvenna, karla
og bama — sem þá voru i Reykjavík
var 13, en af þeim voru karlmenn
fjórir auk mín, ég hafði því ekki
f* úr mörgum að velja.
Ég hafði ráðið dulmál skeytisins
sjálfur, en engum sagt frá efni þess
nema John Bowering, sem enn bjó
í bústaðnum ásamt konu sinni og
bömum á meðan þau biðu næsta
skips til Englands. Ég spurði hann
hvort hann hefði nokkuð á móti því
að efna tiil samkvæmis þá um
kvöldið, til þess að halda upp á
fæðingu sonar eins starfsmanna
okkar, en hún hafði einmitt átt sér
stað á þessum mjög svo heppilega
i tíma. Með því tækist mér að stefna
öllum Bretunum saman á sama stað
án þess að vekja grunsemdir. Þetta
gerði hann, en ekki gekk fyrir-
hafnarlaust að fá tvo gestanrta til
að mæta. Þetta voru flugsveitarfor-
inginn Bames og kona hans.
Nokkru áður varð Bames að nauð-
lenda sjóflugvél sinni í íslenzkum
firði, en honum tókst að gera við
hana sjálfur og fara í loftið aftur.
En hann hafði brotið gegn þjóða-
rétti og höfðu íslenzk sjómvöld bor-
ið fram mótmæli. Bames hinum
ólánssama var skipað að hverfa
aftur til íslands til þess að sitja í
varðhaldi. En fangageymslur voru
engar á íslandi og varð Bames að
-i gefa drengskaparheit um að vera
um kyrrt í landinu. Eiginkona hans
kom til að vera með honum, en þau
bjuggu á bæ fyrir sunnan Reykjavík
sem seinna varð bústaður fyrsta
forseta íslands.
Bames þoldi illa að eiga að eyða
stríðsárunum í aðgerðarleysi norður
á Islandi, og hafði hann þrýst á
mig að fá brezku stjómina til að
semja um að honum yrði sleppt.
Eins og málin stóðu var það gjör-
samlega útilokað en hann hafði
skotið að mér að hann ætlaði að
ganga á bak orða sinna og flýja.
Mér hafði gengið mjög illa að fá
hann til að sýna þolinmæði aðeins
lengur og hafði ég átt óþægilegt
'samtal við hann einmitt þennan
sama dag. Hann var sérlega
óánægður og alls ekki í sólskins-
skapi, en loks tókst okkur að telja
hann á að mæta.
Við ákváðum að flokkum land-
gönguliða yrði fylgt til pósthússins,
útvarpsstöðvarinnar, hótelsins sem
þýzku sjómennimir gistu og aðal-
ræðisskrifstofu Þýzkalands. Við
höfðum ekki borgaralegan liðsafla
til frekari starfa, en ég yrði til taks
í neyðartilvikum eða til að aðstoða
landgöngulið eftir fyrirmælum yfir-
manns þeirra. Vopnabúnaðurinn
‘var herskammbyssan mín frá fyrri
heimsstyijöld. Það var hvorki ætlun
mín né vilji að nota hana, en ég
lánaði hana Bames — eina her-
manninum í hópnum — sem hafði
nú tekið gleði sína, enda lausn úr
varðhaldi tryggð með landtökunni.
Þá birtist tundurspillirinn og
lagði að. Hermenn fóru að staulast
í land. Sjóferðin hafði verið vond
og óþægileg, og þeir skulfu yfír-
hafnalausir. Fyrstur í land var upp-
lýsingaforinginn, Humphrey Quill
landgönguliðsmajór, sem ég kynnti
mig fyrir. Hann hafði meðferðis
bréf frá Charles Howard Smith,
sendifulltrúa hans hátignar í Dan-
mörku og Islandi, en hann kom
með herliðinu. í bréfínu bað hann
•mig að fylgja Quill majór ásamt
tveimur flokksdeildum landgöngu-
liða til þýzku aðalræðisskrifstof-
unnar, til þess að handtaka hr.
Gerlach og starfslið hans, sem sent
yrði til Englands með beitiskipinu.
Howard Smith kæmi svo í land
seinna, og þá myndum við greina
íslenzku ríkisstjórninni frá mála-
vöxtum.
Gerlach handtekinn
Ég kynnti hjálparkokka mína og
útskýrði verkaskiptinguna og síðan
lögðum við Quill majór af stað til
þýzku ræðisskrifstofunnar. Mann-
fjöldinn hafði gufað upp og götum-
ar voru auðar. Er við strunsuðum
eftir garðstíg hr. Gerlachs, hvarfl-
aði að mér að hugsanlega stæðu
vélbyssumar, sem Gróusögur höfðu
gengið um, út um hvem glugga,
en allt var kyrrt í húsinu. Quill
knúði dyra með skefti skammbyssu
sinnar. Hr. Gerlach opnaði sjáifur,
skjálfandi af bræði.
„Hvað viljið þið?“ gall í honum á
þýsku.
„Við viljum koma inn, herr gener-
alkonsul.“
„Til hvers?"
„Við ætlum að taka ræðisskrif-
stofu yðar á okkar vald.“
„Er þetta ekki hlutlaust ríki?!“
„Danmörk var það líka, herr gen-
eralkonsul."
Gerlach veifaði til tveggja lög-
regluþjóna sem gengu framhjá, en
þeir tóku til við að grandskoða
byggingarstíl kirkjunnar handan
götunnar. Hann yppti öxlum, færði
sig til hliðar og við gengum inn í
forstofuna. Þar stóðu tveir ungir
menn, alklæddir. Þeir hneigðu sig
djúpt og voru kynntir sem ritarar.
„Ég bið ykkur að afsaka að eigin-
kona mín og dóttir em ekki hér.
Klukkan er ekki orðin margt og þær
em ekki enn komnar á fætur,"
bætti Gerlach við.
í þessum töluðu orðum kom her-
maður hlaupandii til þess að til-
kynna að reyk legði út um glugga
á efri hæð. Stökk hann upp stigann
og koma að frú Gerlach og eldri
dótturinni þar sem þær brenndu
dulmálslykla með bensíni í baðkar-
inu. Við komum nógu fljótt til að
stöðva verknaðinn í tæka tíð.
Síminn hringdi niðri, en það var
Cutler höfuðsmaður að hringja úr
bænum.
„Við tókum 62 stig á skömmum
tíma. Hvemig gengur hjá ykkur?“
Þetta var tilkynning um að tekizt
hefði að handtaka þýzku sjómenn-
ina. Einnig var búið að taka póst-
húsið og útvarpsstöðina, og nú
höfðu landgönguliðamir náð völd-
Hermenn á hafnarbakkanum í Reykjavík að morgni 10. maí 1940.
Beðið eftir herskipunum
Okkur tókst að blunda af og til
í hægindastólum. Það var aðfara-
nótt 10. maí. Þama norðurfrá er
nóttin ekki svört, heldur kaldblá-
leit, en stjömumar blika jafn skært
og götuljósin. Hugurinn reikaði til
herskipanna og mannanna um borð,
svo og til íslendinganna er sváfu
vært, þess alls óvitandi að innan
örfárra stunda yrði ættjörð þeirra
flækt í afdrifaríkan ófríð. Ekki gát-
um við vitað að á þessari stundu
voru Þjóðverjar að undirbúa fall-
hlífaárás á hollenzkar hafnarborgir
og þýzki herinn beið eftir merki um
að ráðast inn í Niðurlönd og Frakk-
land í dögun.
Við tókum okkur stöðu tvisvar
um nóttina, en þá kom í ljós að það
voru fískiskip sem liðu inn í höfn-
ina. Um fjögurleytið heyrðum við
til flugvélar í fjarska. Hún kom nær
og hringsólaði yfír bænum með
ærandi hávaða sem rauf nætur-
kyrrðina. Vélin var af gerðinni
„Walrus", sem gat lent á legi jafnt
sem láði, en hún hafði verið send
frá beitiskipinu sem nálgaðist til
þess að ganga úr skugga um að
höfnin væri öllum opin. Vélin var
mjög hávær og vakti marga borg-
arbúa, enda voru flugvélar þá sjald-
séðar á íslandi. Tóku þá margir að
velta vöngum, ekki sízt í bústað
þýzka aðalræðismannsins. Það
þykknaði upp undir morgun og
gekk á með éljum. Þegar dökkblámi
næturhiminsins hopaði undan grá-
leitu morgunsárinu sáum við móta
fyrir herskipum á leið til hafnar.
Við fórum út í bíl í flýti og ókum
stuttan spöl niður á höfn.
Ég hafði búist við því að bryggj-
an yrði mannlaus svona árla dags,
en Walrusinn hafði gert sitt. Fjöldi
manna hafði safnazt saman á
bryggjunni og horfði þögull út á
ytri höfnina þar sem skipin grá lágu
í grámanum. Tundurspillir lá sam-
síða beitiskipinu og sáust hermenn
streyma ofan í hann af stærra skip-
inu. Um síðir fór tundurspillirinn
af stað og hvarf sjónum okkar í
éli. Nú var mannsöfnuðurinn orðinn
nokkuð breiður við legukantinn. Ég
sá til tveggja lögregluþjóna rétt
hjá, og til allrar hamingju talaði
annar þeirra ensku. „Fyrirgefíð, en
haldið þér að þér gætuð fengið fólk-
ið til að færa sig aðeins aftar, til
þess að hermennirnir komist í land
af tundurspillinum?" spurði ég. Um
leið og ég orðaði þetta gerði ég
mér grein fyrir að beiðnin var held-
ur betur kjánaleg, en lögregluþjónn-
inn svaraði: „Að sjálfsögðu" og tók
til við að stjórna mannfjöldanum
ásamt starfsbróður sínum. Þetta
ætlaði að verða prúðmannleg inn-
Breskur hermaður heldur á skjaldarmerki þriðja ríkisins eftir að
það hafði verið tekið niður af sendiráðinu við Túngötu. Myndin er
tekin á hernámsdaginn.
rás.
Skipbrotsmennirnir á Bahia Blanka á tröppum Þjóðleikhússins.