Morgunblaðið - 11.02.1990, Blaðsíða 6

6 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1990
UTRYMING DYRATEGUNDA
Slík vá getur barið að dyrum með
margvíslegum hætti. T.d. beinni
veiði og má þá minnast geirfugls-
ins. Náttúrlegt kjörlendi tegundar-
innar getur horfið; regnskógar Suð-
ur-Ameríku og Afríku eru óðum að
hverfa. Einangrun tegundar er rof-
in; aðfluttar tegundir ná yfirhend-
inni eins og gerðist til dæmis á
Hawai-eyjum. Einnig geta margir
þættir unnið saman; mengun, veiði
og ágangur eins og mun hafa hent
við vötnin miklu í Norður-Ameríku
milli Bandaríkjanna og Kanada en
þar hafa nokkrir vatnafiskar dáið
út.
Það er mjög mismunandi hve vel
lífverur geta aðlagast breyttum
aðstæðum, auknum veiðum og of-
sóknum. Örugglega má segja að
þær tegundir spjari sig best sem
lifa í sambýli við manninn s.s. máf-
ar, rottur o.s.frv.
Heimildir benda til að dúdúinn
hafi ekki verið smáfríður fugl. Aft-
ur á móti urði glæsilegar fjaðrir
ýmsum páfgaukstegundum í Kali-
fomíu að fjörtjóni; samkvæmis-
dömur nítjándu aldarinnar þurftu
að bera tilkomumikla hatta.
Úlfar og ýmis rándýr hafa
unnið það sér til saka
að leggjast á búfénað
mannsins. Oft eru
slík rándýr
Kaliforníu-
gammurinn,
Gymnogyps Ca-
liforniansus er
nú í gjörgæslu.
beinlínis hötuð og útrýmt miskunn-
arlaust. Og síðustu áratugina hafa
nokkrir vatnafiskar horfið vegna
mengunar og ofveiði.
En er útrýming dýrategunda eitt-
hvað hraðari nú heldur en áður?
Flest bendir til að svo sé, t.d. segir
bandarískur vísindamaður, Les
Kaufmann, að spendýr eða fugl
hafi dáið út að meðaltali ijórða
hvert ár milli 1600-1900 en á tutt-
ugustu öldinni hafi það verið árleg-
ur viðburður og tíðnin fari hækk-
andi. Sumir vísindamenn ganga
jafnvel svo langt að líkja þessum
hamförum við forsögulegar ham-
farir t.d. þegar dínósárusarnir
hurfu.
Hvað dugar?
Hvað er hægt að gera til að forða
tegundum frá útrýmingu? Friða
ákveðin svæði? Hvað þarf svæðið
þá að vera stórt? Þeirri spurningu
hefur ekki verið svarað en það er
ljóst að verndarsvæðin verða að
vera til muna víðáttumeiri heldur
en þau „frímerki" sem nú tíðkast á
landakortinu. Og þótt svæði sé af-
girt og sérhverri mannskepnu mein-
aður aðgangur þá getur rignt
brennisteini og annarri iðnaðar-
mengun.
Friða ákveðnar tegundir? Hreint
ekki svo einfalt. Nashyrningar í
Afríku eru t.d. í miklum metum.
það eru ekki bara náttúruunn-
endur sem hafa á þeim mætur.
Horn þessarar skepnu eru gulls
ígildi. Þau hafa jafnvel selst 'fyrir
30 þúsundir Bandaríkjadala í Norð-
ur-Jemen. Myndskerar tálga í horn-
in og Asíubúar mala þau í margvís-
leg lyf; gegn sótthita, hjartakvillum
og síðast en ekki síst í frygðar- og
greddulyf. Markaðsöflin virka hér
með óheppilegum hætti; því sjald-
séðari; því eftirsóttari. Og veiðiþjóf-
arnir eru orðnir illviðráðanlegir.
Árið 1970 voru um 60 þúsund svart-
ir nashyrningar í Afríku, nú eru
þeir færri en fjórar þúsundir. Yfir-
vöid og náttúruverndarsamtök háfa
reynt með misjöfnum árangri að
stöðva verslunina með nashyrnings-
horn. Nú hefur sú hugmynd verið
viðruð að saga hreinlega hornin af
dýrunum til að minnka aðdráttarafl
þeirra.
eftir Pól Lúðvík Einarsson
OG DROTTINN SAGÐI: „Ég vil afiná afjörð-
inni mennina, sem ég skapaði, bæði mennina,
fénaðinn, skriðkvikindin og fugla loflsins, því
að mig iðrar, að ég hefi skapað þau.“ Guð
mildaði þennan dóm. En víst er að lífverur
hafa verið afmáðar; útrýmt.
Útrýming er endanlegur og óafturkræfur
dauðadómur. Engir afkomendur; engir ein-
staklingar tegundarinnar eftir. Þessi dómur
vofir yfir fjölda dýrategunda. Þær eru fleiri
en svo að mennirnir hafi á þeim yfirsýn. Því
beina menn gjarnan augunum að stærri dýra-
tegundum sem virðast vera að hverfa sjónum.
Það má nefna skjaldbökutegundir í Mið-
Ameríku (lat. Lepidochelys kempii, ens.
Kemps’ Ridley Turtle), apategundir í skógum
Brasilíu (Iat. Leontopithecus chrysopygus,
ens. Black lion tamarin), snáka og slöngur í
Afríku (lat. Casarea dussumieri, ens. Round
island keel-scaled boa). — Svo ekki sé minnst
á stærri og geðfelldari tegundir t.d. panda-
björninn (lat. Ailuropoda melanoleuca) í Kína
og svarta og hvíta nashyrninga í Afríku (lat.
Diceros bicornis og Cheratotherium simum).
Dúdú dó út
Nú er langt í frá að vitað sé
hvað margar lífverur eru ti! á jörð-
inni. Fjöldi tegunda sem hefur verið
lýst og gefin latnesk fræðiheiti er
áætlaður um 1,4 miljónir. Eiginleg-
ur fjöldi tegunda samkvæmt varleg-
um ágiskunum er meiri en fjórar
milljónir. Þetta er meiri fjöldi en
menn geta skynjað eða skilið. Ör-
ugglega eru tegundir að hverfa sem
vísindin hafa ekki skráð. En skráð-
ur á syndaregistur mannkynsins er
fjöldi lífvera sem hafa horfið undan-
farnar aldir. Koma Evrópumanna
til ýmissa heimshluta hafði t.d. af-
drifaríkar afleiðingar fyrir ýmsar
tegundir, t.a.m. dúdú-fuglinn (lat.
Raphus cucullatus) sem lifði á eyj-
unni Mauritius og fleiri eyjum í
Indlandshafi. Þetta var stór og
matmikil skepna og vó um 20-25
kílógrömm. Fuglinn var líka ófleyg-
ur; hann var auðveid bráð svöngum
sjómönnum en útslagið gerði að
Portúgalar fluttu svín og apa til
eyjanna. Þær skepnur lögðu egg
og unga dúdú-fuglsins sér til
munns; fuglinum var útrýmt
nokkru fyrir aldamótin 1800.
Holdafar, stuttir vængir og innflutt
samkeppni urðu dúdú að aldurtila.
Jarðneskar leifar þessarar skepnu
í dag eru nokkrar beinagrindur, tvö
höfuð og tveir fætur.
Hvernig kemst einhver dýra- eða
plöntutegund í útrýmingarhættu?
Mörgum finnst svarti nashyrningurinn, Diceros bicornis, ásjálegur.
Nashyrningahorn eru vinsæl söluvara.
Dúdú-fuglinn,
Raphus cucullat-
us.
Pandan, Ailuropoda melan-
oleuca, er vinsæll bangsi.