Morgunblaðið - 06.05.1990, Blaðsíða 18

-18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
Sagnfrœdin
4
BRETARNIR KOMU
ALLS ÓUNDIRBÚNIR
VIÐTAL VIÐ SAGNFHffllNGINN DR. DONALD F. BITTNER
eftir Elinu Pólmadóttur
WINSTON CHURCHILL, þá flotamálaráðherra
Breta, tók skyndiákvörðunina um að senda her
til íslands aðeins flórum dögum áður en bresk
flotadeild steig þar á land 10. maí 1940. í viðtali við sagnfræð-
inginn dr. Donald F. Bittner, sem kynntur er í meðfylgjandi
rammagrein, kemur fram að öll plögg vantar um það hvern-
ig ákvörðunin varð til um að senda her til f slands og hún
mótuð. Telur hann að það hafi í rauninni ekki verið ákveðið
markvisst og í smáatriðum fyrr en komið var fram á árið
1941. Og það vekur furðu hve gjörsamlega óundirbúin flota-
deildin og síðar herdeildirnar voru, sem I skyndingu voru
sendar af stað þangað sem Bretar trúðu staðfastlega að von
væri á þýskum her, höfðu m.a. ekki nema handteiknað kort
af Reykjavík, gert á leiðinni. Hann leggur líka í eftirfarandi
viðtali, sem tekið var við hann fyrir skömmu í Norður-Virg-
iníu í Bandaríkjunum, áherslu á að Bretar hafi ekki litið á
þetta sem hernám og bönnuðu hernum að hafa nokkur af-
skipti af málum þessarar fúllvalda þjóðar nema eftir diplom-
atískum leiðum gegnum Howard Smith sendiherra, sem hafði
á hendi öll samskipti við íslensku ríkisstjórnina. Telur hann
að samskipti þessa erlenda hers og heimamanna hafí verið
einstök, en þau hefðu getað orðið ákaflega andstyggileg. Það
hafi gengið af því að bæði Bretar og íslendingar vildu að
það gengi og lögðu sig mjög fram um það, sem m.a. sjáist
á hlutleysis-stuðningsstefnunni, sem íslendingum fórst svo
vel úr hendi og Bretar skildu. Forsætisráðherrann Hermann
Jónasson og Howard Smith sendiherra Breta skildu hvor
annan íúllkomlega. Þetta kemur m.a. fram í viðtalinu, sem
hér fer á eftir.
VEITING AHU SIÐ Globe and
Laurel í Quantico ber þess merki
að það er sótt af fyrrum landgöngu-
liðum bandaríska flotans. Um alla
veggi eru merki og minnjagripir,
og íslenski blaðamaðurinn sem
þangað er kominn til að ræða við
sagnfræðinginn dr. Donald F.
Bittner, rekur strax augun í skjöld
af íslandi og þar undir tvo litla
ramma með axlamerkjum af
ísbjörnum. Bittner flýtir sér að út-
skýra að 49.herdeildin breska, sem
bar axlamerki með ísbirni þegar
hún kom til íslands, hafi fengið það
merki áður í Noregi, en það valdið
misskilningi þar sem íslendingar
héldu það gert sér til háðungar.
Þegar við erum búin að koma okk-
ur fyrir í þessu umhverfi, spyijum
við Donald F. Bittner, sem varla
hefur verið fæddur þegar Bretar
komu til íslands fyrir hálfri öld, um
þetta mikla verkefni, Bretland og
Island í heimsstyijöldinni síðari,
sem hann hefur eytt svo mörgum
árum ævi sinni í að kanna.
Dr. Bittner kvaðst fljótlega hafa
áttað sig á því að þótt hann hefði
ákveðið að taka fyrir Breta á ís-
landi, eða tímabilið 1940-1942, þá
væri óhjákvæmilegt að skoða hvers
vegna Bretar ákváðu að setja her
á land á íslandi 10. maí 1940. Fyrst
beindist athyglin að herráðinu og
utanríkisráðuneyti þeirra og hlut-
verki flota og hers. En þegar hann
hafði skjalfestar heimildir varðandi
það að senda herinn til landsins,
þá nægði það ekki. Það svaraði
ekki spumingunni um það hvers
vegna þeir gerðu það. Svo hann
leitaði að bakgrunni allt aftur til
1917, en sagan hefjist raunvemlega
1933 þegar nasistar koma til valda
í Þýskalandi. Og til að ljúka þessu
varð hann að fá breska herinn úr
landinu aftur, sem ekki var auð-
velt, útskýrir hann. 1943 er breski
herinn allur farinn, en hinn konung-
legi flugher þeirra og floti er hér
kyrr. Af þeim sökum teygðust rann-
sóknir Bittners fram til 1945, 1946
og 1947 og loks til 1948 þegar
síðustu bresku einstaklingamir úr
konunglega breska flughemum
yfirgefa landið. Segir hann að það
hafi verið ákaflega fróðlegt að
vinna sig í gegnum allt þetta efni.
„Mitt viðfangefni var ekki hernað-
artæknileg framkvæmdasaga, held-
ur skoðun á alþjóðlegum samskipt-
um, samskiptum hers og lands-
manna.“
Trúðu að Þjóðverjar væru
á leiðinni
Við byijum því á að ræða um
það hvort hann, eftir allar sínar
kannanir, haldi að það hafi verið
raunhæft að Þjóðverjar væru um
það bil að koma til Islands, þegar
Bretar urðu á undan þeim. „Það
er ekki vafi á því að Bretar trúðu
því heils hugar á þeim tíma, að
Þjóðveijar væru um það bil að taka
ísland. Það var að vísu ekki rétt,
en þeir trúðu því. Alexander Cadag-
on, skrifstofustjóri utanríkisráðu-
neytisins í London, skrifaði í dagbók
sína: „Við verðum að ná þangað á
undan Þjóðveijunum. Hvaða af-
stöðu mun almenningsálitið taka?
Við höfum í langan tíma ávallt
beygt okkur fyrir hlutleysisstefnu
í stað þess að bregðast við. Óður
hundur æðir yfir Evrópu og leggur
allt undir sig. Það er skylda okkar
að drepa þennan hund. Við eigum
að fara til Islands, leggja það undir
okkur og biðjast afsökunar á því
að hafa orðið að ganga í berhögg
við hlutleysi þess. Við útskýrum
Bandaríski sagnfræAingurinn Donald F. Bittner. Myndina tók Elín
Pálmadóttir, blaðamaður Morgunblaðsins, í veitingahúsi fyrrum
landgönguliða hersins í Viginiu, þar sem veggir eru skreyttir
stríðsminjum.
Mynd/War Office
Hvað hefðu þeir gert, bresku
hermennirnir, ef Þjóðverjar
hefðu komið, svona illa út bún-
ir sem þeir voru. Hér eru nokkr-
ir við höfnina fyrsta morguninn
fyrir íslendingum að það sé í þeirra
þágu.“ Þessu trúðu Bretar óumdeil-
anlega og þetta sögðu þeir vorið
1940. Sama dag og Bretar taka
ísland eru Þjóðveijar að ráðast inn
í Holland og Belgíu. I framhaldi af
því fellur Frakkland. Þá eru Bretar
komnir til íslands og staðreyndin
sú að þeir hafa þar þegar bækistöð
fyrir skip og flugvélar á miðju Atl-
antshafi, þar sem kafbátarnir
sökkva skipum í stríðinu og það
býður upp á að skipalestimar geti
fengið skipa- og flugvélafylgd. Það
tók vitanlega tíma áður en þeir
gátu farið að veita skipalestunum
fylgd til Bretlands og vestur til
Bandaríkjanna og beita flugvélum
frá Islandi. En á þeirri stundu sem
þeir lögðu undir sig ísland trúðu