Morgunblaðið - 06.05.1990, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
19
þeir því einfaldlega að þeir yrðu að
gera það til að verða á undan Þjóð-
verjum.“
Dr. Bittner vísar til samtals síns
við Arthur Williams, hershöfðingja
í landgönguliðinu, sem fór til Is-
lands 1940: „Við höfðum upplýsing-
ar frá leyniþjónustu okkar í þá veru
að 50 þúsund Þjóðveijar biðu færis
til að leggja undir sig ísland.“ Og
þetta er að finna ákaflega víða í
birtum minningum. Þessi rök hljóta
að hafa verið notuð fyrir allan her-
aflann þegar ákvörðunin er tekin.
Það er afleiðing mistúlkunar á upp-
lýsingum, sem safnast höfðu upp
um nokkurt skeið, auk þess sem
innrás Þjóðveija í Danmörku og
Noreg og Belgíu og í framhaldi af
því Frakkland, sem féll í júní, skelf-
di. Bretar eru alltaf að velta fyrir
sérþessum upplýsingum. Hvað voru
þessir Þjóðveijar alltaf að gera á
norðanverðu og austanverðu ís-
landi. Voru þeir að mæla fyrir lend-
ingarstöðum fyrir flugvélar og
ar séu kannski þegar á leið til ís:
lands og Færeyja. Og þeir segja: í
þetta sinn ætlum við að verða á
undan! Vip getum ekki leyft þeim
að taka Island, því það beinlínis
ógnar lífi Stóra-Bretlands. Og hve
innrásarliðið var sent skyndilega
og illa búið undirstrikar trúna á
gildi þess eins að verða á undan.
Annars hefðu Bretar ekki sent al-
gerlega óþjálfað lið og menn sem
varla höfðu séð byssu.
Akvörðunin um' að leggja undir
sig ísland er tekin 6. maí, þegar
Churchill, sem enn var flotamála-
ráðherra (varð forsætisráðherra 10.
maí), tilkynnir hermálaráðuneytinu
að hann hafi tekið ákvörðun um
að Bretar taki ísland. Dr. Donald
F. Bittner segir athyglisvert að
skjölin um það hvernig sú ákvörðun
var raunverulega tekin sé ekki að
finna. Tillaga um að taka hlutlaust
ríki sé ekki bara gerð í munnlegu
spjalli.„Þarna vantar skjöl, sem
ekki voru sögð til. Hver lagði fram
hugmyndina? Kom hún upp í her-

1 L 3
slíku? Hvað er svona maður eins
og Gerlach ræðismaður Þjóðverja
að gera á íslandi. í skjölum breska
utanríkisráðuneytisins segir að
þetta sé skrýtinn staður fyrir svona
trúaðan nasista, hvað þá að láta
hann fá diplómatíska stöðu. Þeir
trúa því að Gerlaeh hafi beinan
aðgang að háskólamönnum í
landinu. Það hef ég séð skjalfest.
Þetta hleðst upp hjá þeim um leið
og ógnunin vex vegna sigra Þjóð-
veija. Allan aprílmánuð eru að ber-
ast fréttir frá íslandi um athafna-
semi í þýsku nýlendunni, sem þar
er fjölmenn og 62 skipreka Þjóð-
veijar hafa bæst við, en engin
vopnaleit er inn í landið. Og í bresk-
um skjölum má sjá spurninguna:
Hvað gerist ef Bretar gera innrás
á íslandi? Niðurstaðan sú að í apríl-
mánuði eru Bretar orðnir sannfærð-
ir um að Þjóðverjar ætli að ráðast
inn í ísland. Daginn sem þeir taka
Noreg, 9. apríl, kemur breska her-
ráðið saman af ótta við að Þjóðverj-
ráðinu, utanríkisráðuneytinu eða
flotamálaráðuneytinu? Það er Hali-
fax lávarður, sem skýrir frá því í
utanríkisráðuneytinu, og við höfum
bréfin milli flotamálaráðuneytisins
og utanríkisráðuneytisins. Eg hef
farið í gegnum bréfaskriftirnar. Tvö
bréf eru til, en það vantar allar
innanhúsnótur og skýrslur í flota-
málaráðuneytinu, þar sem þessi til-
laga er mótuð og ákveðin. Þar ættu
að vera drög að tillögum. Og ein-
hver hlýtur að hafa komið með til-
löguna um að láta Bretakonung
skrifa Islendingum bréf, en hún
finnst ekki heldur. Það liggur þó
fyrir skjalfest í utanríkisráðuneyt-
inu að Howard Smith sendiherra
færði Hermanni Jónassyni forsætis-
ráðherra slíkt bréf, sem raunar
ætti að vera til á íslandi. Hvort því
er haldið viljandi leyndu hvernig
ákvörðunin varð til? Ekki vil ég láta
hafa það eftir mér. En ég held sjálf-
ur að aldrei hafi verið ákveðið
raunsætt og markvisst að taka ís-
land og raunar ekki í smáatriðum
fyrr en 1941. Þangað til var þetta
framkvæmt án þess að nokkur
markviss leyfi eða ákvarðanir væru
gefin út. Þangað til gerðu menn
bara eftir hendinni það sem þeir
töldu nauðsynlegt. Ekki eru raun-
verulega að fínna skjalfest nein
fyrirmæli um það til Robert Sturg-
es, yfirmanns landgönguliðsins sem
stjórnaði fyrsta liðinu, hvað hann
eigi og megi gera. En pappírar eru
til þegar Harry Curtis hershöfðingi
tekur við yfirstjórninni af honum,
eftir að landherinn kemur í júnílok
og tekur við af flotanum. Það eru
til nákvæmar skýrslur um nvað eina
sem varðar hernámið, allar skaða:
bótakröfurnar frá íslendingum, um
flugvél sem féll á hús, um allar
hreyfingar hersins í landinu, kol
vegna leigu háskólans, vegna efnis-
ins í flugvöllinn og byggingu hans,
reikningar fyrir 83 skemmdar brýr
o.s.frv. Allt skilmerkilega skjalfest,
utan innanstofnunar bréfaskipta
um hvernig ákveðið var að senda
her til Islands.
Eftir að Bretar voru komnir til
íslands skildu þeir að ótti þeirra við
að Þjóðveijar væru á leið til íslands
var á misskilningi byggður. Þjóð-
veijar voru ekkert að koma. Þeir
hefðu aldrei haft bolmagn til slíks.
Kom þar margt til, vanhæfni flug-
véla þeirra og flota og engir mögu-
leikar til birgðaflutninga, eins og
síðar varð ljóst,“ segir dr. Bittner
ennfremur. „En þegar Bretar voru
komnir til íslands varð þeim ljóst
hve nauðsynlegt var fyrir þá að
vera þar. Og þeir lögðu sig fram
um að gera það besta úr öllu, bæði
gagnvart Islendingum og fyrir
sjálfa sig. Ég tel að sambúðin hafi
tekist með eindæmum vel. Bretar
virðast eftir öllum heimildum hafa
lagt sig fram um að sýna skilning
á áhyggjum íslendinga og þeirra
málstað öllum. Ég held að það hafi
verið mikið að þakka þessum
reynda breska sendiherra Howard
Smith, sem kom með hernum eftir
að hafa verið sendiherra í Dan-
mörku við hernám Þjóðveija þar,
og Curtis hershöfðingja, sem voru
samtaka í þessu. Ég fann varla
nokkur óhöpp eða árekstra meðan
breski herinn var á íslandi. Þau
byijuðu ekki fyrr en Bandaríkja-
mennirnir komu, fyrir utan bílslys,
sem gæti hent hvar sem er, og í
slíku tilfelli fór Curtis hershöfðingi
sjálfur og vottaði fjölskyldu samúð.
Ég átti viðtöl við breska liðsfor-
ingja og kanadíska, leitaði í skjölum
og skrifaði dómstólum til að spyij-
ast fyrir um hvort hefðu orðið árás-
ir eða slys og hvort einhveijir úr
liðinu hefðu komið fyrir herrétt
vegna ofbeldis eða slíks og svarið
er nei. Auðvitað hafa þó orðið ein-
hver slagsmál og þvílíkt. Breska
dómskerfíð skrifaði mér og kvaðst
ekki hafa nein merki um slíkt. Jú,
eitt atvik fann ég 1940. Skýrslu
um riddara á hesti sem ætlaði að
ríða niður hervörð, en hann brá
fyrir sig byssustingnum, sem lenti
á hol í hestinum. Og svo að menn
voru að reka kindur þar sem her-
menn höfðu lokað vegi og þeir skutu
yfir kindahópinn, en það var ein-
hvem veginn leyst.“ Dr. Bittner fær
það svar frá Bretum að enginn
hafi komið fyrir herrétt þrátt fyrir
frétt í íslensku blöðunum um að
hermaður sem leitaði á unga telpu
verði leiddur fyrir herrétt.
„Þessi skilningur Breta á við-
kvæmum aðstæðum íslendinga
kemur m.a. fram í því snjallræði
að láta þann þrautþjálfaða diplómat
Howard Smith hafa öll samskiptin
við íslendinga og íslensk stjórnvöld
á hendi frá upphafi og banna yfír-
mönnum liðsveitanna að hafa nokk-
ur bein afskipti af sambýli landanna
nema gegnum sendiherrann. Áður
en flotinn kom til íslands hafði yfir-
manni hans, Sturges, verið sagt að
„ á engan hátt má staða íslands
sem er fijálst fullvalda ríki, verða
fyrir neinuin ágangi af völdum her-
afla undir yðar stjórn“. Hann fær
fyrirmæli um að vinna allt í náinni
samvinnu við breska sendiherrann.
Þannig er ljóst frá upphafi að Bret-
ar litu ekki á töku íslands sem
hemám.“
Krotuðu upp kort af
Reykjavík
Donald F. Bittner bendir á í hve
mikilli skyndingu breski flotinn var
sendur til íslands til að ganga á
land, en fyrsta liðið hafði aðeins
mánaðar viðdvöl þar til landherinn
tók við. í samtali okkar vitnar hann
í MacKenzie King, forsætisráðherra
Kanada, sem sagði að undirbún-
ingsleysi heijanna hefði verið svo
algert, að það hefði legið við að
vera glæpsamlegt að senda þetta
lið. En kanadíska liðið sem kom í
júní var næstum jafn illa í stakk
búið og verður komið inn á það í
öðru viðtali. „Breska liðið sem steig
á land á íslandi, kom með tvær
hendur tómar. Ég fór í gegnum öll
skjöl um þetta og það var fróðlegt
að tala 15-25 árum síðar við yfir-
mennina sem voru þarna. Þegar lið-
ið steig á land í Reykjavík var það
með tvö kort, eitt af íslandi og
annað af Reykjavík, handteiknað
af einhveijum um borð sem verið
hafði í sumarleyfi á íslandi. Það
var allt og sumt. Sumir mannanna
úr 2. Royal Marines höfðu aldrei
hleypt af byssu. Þeir voru með byss-
ur, sem á vantaði miðið og voru
því gagnslausar. Ekki hægt að
skjóta úr þeim. Og til að koma upp
loftvarnabyssunum urðu þeir að
taka herfangi brauð: eða mjólkur-
vagna á staðnum. Ég varð alveg
forviða þegar ég sá þetta fyrst. Ég
talaði m.a. við S.G. Cutler, sem var
sendur hernámsmorguninn til að
handtaka þýska ræðismanninn
Gerlach og hann sagði mér að
hvorki hann né neinn hinna hefði
kunnað orð í íslensku eða þýsku,“
segir Bittner.
Talið berst að blaðsneplinum,
sem breski flotinn dreifði til íslend-
inga við lándgönguna til að útskýra
að Bretar væru komnir til að forða
þýskri árás, myndu virða líf og eign-
ir og fara að stríði loknu, og sem
frægur er vegna hrognamálsins
sem á honum er. Bittner segir að
hann hafi verið saminn um borð á
leiðinni til íslands, af einhveijum
sem verið hefði í leyfi á íslandi.
ívar Guðmundsson, þá blaðamaður
á Morgunblaðinu, sem viðstaddur
var viðtalið við Bittner, fullyrðir að
höfundurinn hafi verið Fred sonur
gamla Louis Zöllners kaupmanns,
FjaUar um ísland
Bretland og stríðið
SAGNFRÆÐINGURINN DR. DONALD B. BITTNER
ÐONALD B. BITTNER er sagnfræðingur, sem
í mörg ár kannaði heimildir um Bretland og
ísland í síðari heimsstyijöldinni og tildrög og
komu breska hersins til landsins og lagði fram í viða-
_mikilli doktorsritgerð við Háskólann í Missouri. Byggð-
ist hún á breskum, kanadískum, bandarískum og þýsk-
um frumheimildum, sem hann hafði safnað frá árinu
1968 og viðtölum við marga þá sem hlut áttu að
máli. Og 1983 kom út í bók úrdráttur úr niðurstöðum
hans undir nafninu „The Lions and the White Falcon:
Britain and Iceland in the World War H Era“. Tilvitn-
anir í heimildir eru þar á 23 síðum á smáu letri og
sýna hversu víða hann leitaði fanga. Eru þartilvitnan-
ir í skjöl í skjalasöfnum landanna þriggja, bréfaskrift-
ir og samtöl hans sjálfs við menn, sem hann leitaði
uppi og þá voru á lífi, en margir þeirra eru nú horfn-
ir. Síðan 1983 hefur hann flutt um einstaka þætti
fyrirlestra, sem ýmist hafa komið út eða ekki og þá
sem greinar og ritgerðir. M.a. hafa verið gefnar út
tvær ritgerðir undir heitinu „U.S. Brigades in Ice-
land“, svo ogtvær með yfirskriftinni „Royal Marines
in Iceland".
í tilefni þess að hálf öld er liðin frá því Bretar settu
her á land á íslandi þótti Morgunblaðinu forvitnilegt
að fræðast af dr. Donald B. Bittner um rannsóknir
og viðhorf hans til málsins eftir allar hans kannanir
og átti blaðamaður meðfylgjandi viðtal við hann í
Virginia í Bandaríkjunum, þar sem hann starfaði m.a.
við skóla landgönguliðs bandaríska flotans. En í skrif-
stofu hans mátti sjá að gögnin sem hann dró að sér
um þetta efni taka 8 til 10 fermetra rými. Dr. Bittner
er hernaðar-sagnfræðingur, sem þó kvaðst ekki hafa
skoðað málið hemaðartæknilega heldur frá sagnfræði-
legum sjónarhóli Bandaríkjamanns af breskum uppr-
una. Er því fróðlegt að ræða við mann með slíka þekk-
ingu og heyra mat hans á þeirri flóknu sögu sem
gerðist fyrir og við hernám íslands og samspil þjóð-
anna, sem þar komu við sögu, svo og milli heija, flug-
heija og flota þriggja þjóða við óeðlilegar aðstæður
og á mjög stuttu tímabili.
Dr. Donald F. Bittner kvaðst hafa verið í Hvalfirði
1965-66 á vegum Naval Security Corps, sem hafði
eftirlit með olfutönkunum sem þar voru frá stríðsárun-
um, sumir grafnir í jörðu. Þeir höfðu aðeins verið
byggðir til að endast um skamman tíma og voru þá
hugsanlega ónýtir og óvíst hvað yrði gert við þá.
Annars vegartalað um að selja þá Islendingum, sem
auðvitað vildu ekki fara að borga fyrir þá, eins og
Bittner segir, og hins vegar að eyðileggja þá í sam-
ræmi við loforð um að herinn færi með allt sitt í
stríðslok. Þarna fór hann að heyra frásagnir frá
íslenskum, breskum og amerískum vinum sínum, og
sögusagnimar ruglingslegar og flóknar. M.a. sá hann
rústir frá stríðsárunum og bryggju handan fjarðarins
í Hvítanesi og fór þangað til að skoða þær. En þegar
bóndinn heyrði að þeir félagar væru frá hernum, rak
hann þá umsvifalaust af sínu landi, svo reiður var
hann yfir þeim ágangi sem hann hafði orðið fyrir af
hendi Breta á stíðsárunum. En áhugi Bittners var
vakinn á að kanna þessi mál betur. 1968 var hann
við háskólanám og safnaði í ritgerð um þetta efni,
sem hann svo helgaði sig áfram næstu ár á eftir eða
1975-84. Söguna kveðst hann segja frá breskum sjón-
arhóli, en kveðst mest sjá eftir því að hafa ekki notað
tímann á íslandi til að læra íslensku í stað þess að
vera þar í frönskutímum. ■