Morgunblaðið - 23.06.1990, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 1990
Sæludalur, sveitin best!
sólin á þig geislum helli!
eftir Þórarin
Þórarinsson
Eitt af sérkennilegustu kvæðum
Jónasar Hallgrímssonar er Galdra-
veiðin sem Jón Ólafsson ritstjóri og
Jón Sigurðsson frá Kaldaðarnesi,
er sáu um þriðju útgáfuna á ljóðum
Jónasar, telja ort um Edvard
Thomsen, sem varð hlutskarpastur
í keppninni um Kristjönu Knudsen,
en Jónas var mjög ástfanginn af
henni.
Kvæðið hefst þannig og virðist
benda til þess að skáldið hugsi sér
að vera statt heima í Öxnadal:
Hvað man það undra
er eg úti sék .
þrúðgan þrætudraug
um þveran dal
skyndilega
skýi ríða?
Að kvæðið sé tileinkað Edvard
Thomsen draga menn af niðurlagi
annars erindisins, en þar segir:
sék á dufli
dðkkum stöfum
.E.T. illa merkt.
Til eru fleiri skýringar á stöfun-
um E.T. en átt sé við Edvard
Thomsen. Hér verður ekki cþæmt
um það hvort þær séu réttari en
skýringar þeirra Jónanna, en í loka-
erindinu kemur í Ijós, að Jónas
hugsar ekki hlýtt til þess manns,
sem kvæðið er um:
Hættu, hættu
áður að hálsi þér
sjálfum verði snara snúin;
Því sá var fanginn
er und fossi hljóp
lax inn lævísi
Hér er E.T. bersýnilega líkt við
Loka Laufeyjarson í lýsingu af hon-
um í Gylfaginningu. Sé kenning
þeirra nafnanna rétt hefur Jónas
að líkindum ort þetta kvæði, þegar
honum bárust þau tíðindi veturinn
1831, að Kristjana hefði ráðið sig
sem bústýru hjá E. Thomsen í Vest-
mannaeyjum. Jónas mun hafa litið
á það sem Lokaráð; hann fékk það
líka staðfest nokkru síðar af Krist-
jönu sjálfri eða eftir öðrum leiðum,
að þau Kristjana og Thomsen væru
leynilega trúlofuð. Það virðist hafa
valdið honum slíkum vonbrigðum,
að hann hafi ákveðið að giftast aldr-
ei. Þess vegna segir hann í kvæðinu
Söknuði:
Sólbjartar meyjar
er ég síðan leit,
allar á þig minna;
því geng ég einn
og óstuddur
að þeim dimmu dyrum.
Því fór samt fjarri, að Jónas
sneri alveg baki við konum, væru
þær fallegar og gáfaðar. Ein þeirra
gaf honum tilefni til að yrkja eitt
fegursta og vinsæl-
asta kvæði sitt Ég
bið að heilsá
Vorið 1839 hélt
Jónas frá Kaup-
mannahöfn til Akur-
eyrar og var ætlunin
að fara í rannsóknar-
ferð um Þingeyjar-
sýslur og Austurland.
í Þingeyjarsýslum
var það aðalerindi
hans að rannsaka
brennisteinssvæðin
þar og gossvæðið við
Kröflu og naut hann
þar leiðsagnar séra
Jóns Þorsteinssonar í
Reykjahlíð og bjó hjá
honum meðan hann
stundaði rannsóknir
á Kröflusvæðinu. Um
það segir svo í ævi-
sögu Jónasar eftir
Matthías Þórðarson:
„Kynntist hann þá
íjölskyldunni og var
þeim Hólmfríði, elstu
dóttur séra Jóns, vel
til vina. Hún var þá
á átjánda ári og þótti
lagleg og myndarleg stúlka. Sagt
er að Jónas hafi síðar skrifað henni
nokkrum sinnum og hún hafi geymt
bréf hans til elliára, en allt er það
óvíst. Minntist Hólmfríður Jónasar
jafnan með vinsemd."
í hinni miklu útgáfu á ritum Jón-
asar, sem út kom á síðasta ári, er
sagt um þetta kvæði, að Hólmfríður
Jónsdóttir frá Reykjahlíð hafi átt
handrit af því frá Jónasi, en látið
það hverfa ásamt bréfum frá Jón-
asi rétt áður en hún dó, en hún
andaðist háöldruð 1915 og hafði
verið gift séra Jóni Sveinssyni
presti að Hvanneyri í Siglufirði, síð-
ar að Mælifelli.
Augljóst er af þessu að milli
þeirra Hólmfríðar og Jónasar hefur
tekist mikil vinátta og gagnkvæm
virðing.
Margt bendir til þess, að kynni
þeirra Jónasar og Hólmfríðar hafi
haft góð áhrif á Jónas og hún
hvatt hann til að halda áfram ljóða-
gerðinni, því á næstu árum yrkir
hann eða lýkur við mörg sín bestu
kvæði m.a. eftirmæli um Tómas
Sæmundsson, Bjarna Thorarensen
og Þorstein Helgason ásamt Huldu-
Ijóðum og Fjallinu Skjaldbreið, Dal-
vísu og Ég bið að heilsa, en mörg
þessara Ijóða virðist hann hafa haft
lengi í smíðum og smábreytt þeim
öðru hvoru. Hann vildi ekki láta
neitt óvandað frá sér.
Þetta sýnir m.a. ljóðið um séra
Þorstein Helgason. Þorsteinn
drukknaði í Reykjadalsá 7. mars
1839. Jónas kom að Reykholti 1841
og skrifar þá í vasabók sína „Minn-
ing Þ. Helgasonar". Matthías Þórð-
arson sagði mér 1946, þegar að ég
var að fá hjá honum upplýsingar
um fráfall Skafta Stefánssonar,
sem ég skrifaði um grein í Blaða-
mannabókina sama ár, að kvæðið
um séra Þorstein Helgason myndi
að mestu eða öllu ort að Brekku
Fljótsdal, en þar dvaldi Jónas í nær
þrjár vikur haustið 1842 en hann
þjáðist þá af fótarmeini og var und-
ir eftirliti fjórðungslæknisins sem
þar sat. Frá Brekku blasir Hall-
ormsstaðarskógur við handan Lag-
arfljótsins og ekki er ósennilegt að
þar hafi Jónas a.m.k. ort þriðja er-
indi kvæðisins; það hijóðar þannig:
Veit þá engi að eyjan hvíta
á sér enn vor, ef fólkið þorir
guði að treysta, hlekki hrista,
hlýða réttu, góðs að bíða;
fapr er dalur og fyllist skógi
og fijálsir menn, þegar aldir renna;
skáldið hnígur og margir í moldu
með honum búa - en þessu trúið!
Kvæðið um séra Þorstein Helga-
son nefnir Jónas fyrst á Fjölnis-
fundi 4. mars 1843 eða tæpu hálfu
ári eftir að hann dvaldi á Brekku.
Sem betur fer batnaði sár það,
sem Jónas hafði á fæti öllu fyrr en
læknirinn hafði gert ráð fyrir og
gat hann því farið tvisvar sinnum,
samkvæmt dagbókum sínum, í
skoðunarferðir inn að Hengifoss-
árgili, sem er skammt frá Brekku,
meðan hann dvaldi þar. Vafalítið
rekur Dalvísa sem Jónas orti síðar
í Kaupmannahöfn rætur sinar
þangað. Til þess benda ekki síst
orðin „gilið mitt í klettaþröngum".
Jónas hafði áður komið að Hengi-
fossárgili en vildi sjá gilið aftur
vegna rannsókna á surtarbrandi.
Jónas gerði ítarlega greinargerð
um Lagarfljót og allar ár, gil og
læki, sem í það falla. Það er engu
líkara en að hann hafi verið að
undirbúa Fljótsdalsvirkjun. Sú var
þó ekki ætlun Jónasar, heldur átti
lýsing hans á Lagarfljóti og ám og
lækjum, sem í það falla að vera
þáttur í þeirri Islandslýsingu, sem
Jónas hafði ætlað sér að semja en
entist ekki aldur til.
Einna best er lýsingin á Hengi-
fossá, en hún hljóðar þannig:
„Hengifossá kemur norðan af
Fljótsdalsheiði og rennur suður eft-
ir henni, þangað til hún fellur ofan
af brúninni millum bæjanna Brekku
og Mela í feiknaháum hengifossi
Þórarinn Þórarinsson
með flughömrum allt í kring, og
rennur síðan í djúpu gljúfragili ofan
á undirlendi í Jökulsá, skammt inn-
an við Fljótsbotninn. Fossinn er
kaliaðúr Hengifoss, 28 faðma hár,
og hefur hann þó mikið lækkað, og
að sögn manna allt að þriðjungi frá
því sem hann var í fornöld.
Jónas virðist hafa verið ánægður
með Dalvísu og með uppkastinu,
sem hann sendi Fjölnismönnum stóð
neðanmáls: „Ég ætla að biðja ykkur
að láta búa til fallegt lag, ekki of
dýrt, við vísuna mína.“ Þessari bón
hans var ekki fullnægt fyrr en Árni
Thorsteinson kom til sögunnar.
Neðanmáls sagði einnig: „Það er
annars ógjörningur að eiga sér ekki
lög til að kveða þess konar vísur
undir; svona komast þær aldrei inn
hjá alþýðu."
Jónas fór frá Brekku í Fljótsdal
um Vallanes til Eskifjarðar, en það-
an fór hann alfarinn til Kaup-
mannahafnar nokkrum dögum síð-
ar. Dvölin á Brekku er því ein síð-
asta minning sem hann átti frá ís-
landi, þegar hann yrkir Dalvísu.
Því má svo bæta við, að Páll
Melsteð hafði það eftir Jónasi og
Birni Gunnlaugssyni, sem farið
hafði um allt ísland, að Fljótsdals-
hérað væri fegursta hérað landsins.
Jónas gat því vel lokið Dalvísu með
orðunum:
Sæludalur, sveitin best!
sólin á þig geislum helli!
Höfiindur er fyrrverandi ritstjóri
Tímans.
Jónas Hallgrímsson
Rósaræktun á Húsavík
Heimaaldar rósir við Uppsalaveg 26.
3. grein
Blóm vikunnar
Umsjón: Ágústa Björnsdóttir
Þáttur nr. 170
í upphafi þessara greina um
rósarækt á Húsavík nefndi ég að
mikið væri um heimauppeldi á
rósum og ætla ég að segja nánar
frá því. I græðlinga er hægt að
nota alla Ieggi af rósum, til dæm-
is úr vöndum afskorinna rósa.
Einnig er hægt að taka græðlinga
af rósum þegar þær eru keyptar,
því oft er gott að stytta leggina,
' svo og á sumrin af rósunum úti
þegar nýju leggirnir eru farnir að
tréna. Best er að hafa tvö brum
á græðlingi, eitt getur dugað og
fleiri eru óþörf en saka ekki. Það
gamla ráð hafa græðlinga í vatni
uns rætur hafa myndast, stendur
alltaf fyrir sínu. Én líka er hægt
að setja þá í sandblandna mold
eða vikur og setja þá plastpoka
eða aðra hlíf úr plasti yfir. Moldar-
kökurnar í netinu, er fást í blóma-
verslunum, eru líka handhægar.
Rótarhvata er einnig hægt að
nota, til dæmis Floramon B. Er
græðlingurinn þá skorinn á ská í
neðri endann, dýft í duftið, það
mesta hrist af og síðan stungið í
moldina, plast sett yfir og gott
er að hafa ílátið með græðlingun-
um í norðurglugga með ofni und-
ir, en undirhiti flýtir fyrir allri
rótarmyndun. Rósir sem eru rækt-
aðar á þennan hátt, eru sjaldan
orðnar það stórar að þær séu
hæfar til útplöntunar fyrr en eins
árs og eldri. En ef þær ná að lifa
af fyrsta veturinn eru þær komn-
ar yfir örðugasta hjallann og öðr-
um rósum betri. Ekki þarf að
hafa áhyggjur af því þó leggina
kali niður, því rótin getur lifað
og það sem upp af henni kemur
er í fullu gildi öfugt við ágræddu
rósina. Og svona til gamans að
lokum: Haustið 1979 fékk ég mér
smá gróðurhús og plantaði strax
í það rósum og hlakkaði ég nú
mikið til vorsins. En þegar rósim-
ar fóru að vaxa seinni partinn um
véturinn urðu þær hvítar af mjöl-
svepp. Var nú strítt við þennan
kvilla næstu árin með litlum ár-
angri. Færðist þetta í beðin úti
svo allt varð undirlagt þegar líða
tók á sumarið. Þá las ég í riti
Norska garðyrkjufélagsins, • frá-
sögn konu, sem eftir fyrirsögn
gamale manns bar þang á stikils-
beijarunna sem vom með mjöl-
svepp og vom þeir alveg hreinir
árið eftir. Datt mér nú í hug að
reyna þetta við rósirnar mínar.
Fór ég síðla hausts í fjöru eftir
norðan garð. Nóg var þá af nýjum
þara sem farið var með heim og
reynt að þvo mestu seltuna úr
honum með garðslöngunni. Bar
ég hann síðan í beðin, klippti rós-
inar síðan niður og lagði stilkana
yfir svo síður fyki burt úr beðun-
um. Einnig setti ég í gróðurhúsið,
þar átti ég rósir í pottum, lagði
ég þarablöð ofan á moldina. Er
skemmst frá því að segja að mjöl-
sveppurinn gufaði upp sem dögg
fyrir sólu og hefur ekki sést síð-
an. Þessar pottarósir blómstruðu
inni í glugga hjá mér um vetur-
inn, með hvanngrænum og glans-
andi blöðum, án moldarskipta eða
annarra tilfæringa. Ef til vill er
þetta tilviljun, en ef upp kæmi
aftur þessi staða mundi ég órög
reyna þara aftur. Læt ég nú þessu
rósaspjalli frá Húsavík lokið að
sinni.
Svanlaug Björnsdóttir