Morgunblaðið - 22.09.1991, Blaðsíða 21

ieei aaaMHTqa?. .ss huoaquhvihs aiGAiiavsuoHOM
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 1991
0 os
e 2i
Auðvitað er leikarinn ómissandi,
það er ekkert leikhús án leikara.
En án leikara missti veröldin sinn
besta spegil; í þeim spegli sér hún
sínar eigin hrukkur, en hún sér
líka ýmislegt, sem endurprentun
greinir aldrei frá og er einmitt af
ævintýrakyni.
Auðvitað þarf höfundurinn að
vera með, og leikstjórinn; sá leik-
ari, sem ekki gerir sér grein fyrir
gildi samvinnu, verður fljótt §jnn
í eyðimörkinni. En ekki eru höf-
undurinn og leikstjórinn síður háð-
ir leikaranum. Höfundurinn á allt
sitt undir leikaranum, þegar á svið
er komið. Leikstjórinn tekur meðal
annars að sér hlutverk áhorfan-
dans á æfingum, hann hefur þá
yfirsýn yfir heildina, sem leikarinn
getur aldrei náð. Og hann getur
lagt alla sína tilfinningu, alla sína
hugsun, allan sinn listræna næm-
leika og alla sína sál á borðið. En
það er þó leikarinn, sem skapar
hið gullna blik, því að það er hans
blóð sem er á staðnum og sem er
hætt tii.
Einstaka sinnum eignast leik-
stjórinn þetta gullna blik utan leik-
sýninga — á æfingum. Mig langar
í lokin að segja hér frá einu slíku
dæmi. Við vorum að æfa leikrit
Kjartans Ragnarssonar Snjó í
Þjóðleikhúsinu — leikrit, sem ekki
féll í nógu góðan jarðveg hjá áhorf-
endum og er það mat leikstjórans,
að það hafi verið sér og sýning-
unni að kenna. A einni æfingu
kastaðist eitthvað lítils háttar í
kekki milli mín og Rúriks Haralds-
sonar, sem lét eitt aðalhlutverkið,
og ég ögraði honum. Og allt í einu
gerðist þetta undur, sem er svo
sjaldgæft, leikarinn opnaði frá ein-
hvetjum sálargáttum, sem enginn
vissi að voru til og sýndi okkur inn
í afkima mannlegrar reynslu, nak-
innar neyðar, ófullnægju, von-
brigða, sársauka yfír því, að hafa
ekki staðið við sín fyrirheit,
hræðslu, af því að þetta var
kannski eina tækifærið, eina lífið,
skömm yfir því að viðurkenna
þetta fyrir öðrum, skömm yfír því
að hafa aldrei þorað að viðurkenna
þetta fyrir sjálfum sér, sársaukaóp
um tilgang lífs og fullnægju. Mað-
urinn breyttist í frumstætt dýr og
dýrið breyttist í mann, sem var
flóknari en nokkru sinni fyrr. Við
stóðum agndofa og önduðum í
takt. í þessar listrænu hæðir komst
■þetta atriði reyndar aldrei aftur
og ekki á sýningum, en lcannski
má líka skrifa það á kostnað Jeik-
stjórans, því að leikárinn var 'þó
búinn að 6ýna, "að þetta hyldýpi
örvæntingarinnar bjó í honum.
Ó, gullna blik.
Ég færi íslenskum leikurum árn-
aðaróskir á þessum tímamótum og
þakka fyrir lún gullnu blik.
Stefanía Guðmundsdóttir í hlutverki Steinunnar t Galdra-Lofti, 1914.
gefur okkur hin sjaldgæfu gullnu
blik, en það minnir okkur á þau,
er partur af erfiðinu, sem fæðir
af sér erindið.
Þarna eiga líka að vera handrit
höfunda okkar og leikstjórnar-
handrit. Stundum kemur upp barn-
alegur metingur um það, hver sé
mest áríðandi, leikarinn eða leik-
stjórinn, eða jafnvel höfundurinn.
Þó að til sé leíklist án orða, býr
þó höfundur að baki, og oftast er
samhljómur milli þess, hve leik-
texti er góður og þess, hversu vel
leiksýning tekst. Þarf ekki að hafa
fleirí orð um það. Margir hinna
bestu höfunda skrifa með ákveðna
leikara í huga. Það eru leikarar,
sem hafa opnað þeim nýjar dyr
með list sinni eða þeir finna til
samsvörunar með og hafa ást á.
Líku gegnir um leikstjórann.
Ekki held ég geti marga leikstjóra,
sem ekki bera leikara sína fyrir
brjósti af fullri ástríðu, að minnsta
kosti, þegar þeir eru að vinna með
þeim, mér liggur við að segja elska
þá takmarkalítið. Mér er þó
minnisstætt, þegar ég var í námi
í Stokkhólmi og frægustu leikstjór-
ar, eins og Olof Molander, Aif Sjö-
berg og Ingmar Bergman kenndu
okkur með því að fara í gegnum
og greina uppsetningar sínar. Mo-
lander lýsti sínum rómuðu Strind-
berg-sýningum, sem hæst bar í
sænskri leiklistarsögu á sínum
tíma. Aðalhlutverk í flestum þeim
sýningum lék Lars Hansson, og
nú kom í ljós, að leikstjórinn og
leikarinn höfðu ekki alltaf verið
sammála um það, hvar Hansson
skyldi standa eða hvað hann skyldi
gera. Þessu hafði Molander ekki
aldeilis gleymt og var að tíunda
það fyrir okkur byijendunum þrjá-
tíu árum síðar. „En af hveiju völ-
duð þér þá alltaf Hansson aftur
og aftur í aðalhlutverkin?“ dirfðist
einhver að spyija. Þá brosti Mo-
lander, sem öðru jöfnu var annars
býsna alvarlegur, og sagði: „Af því
að Hansson var bestur, og mér var
ekki sama um hann.“
Fleira rifjast upp úr námi mínu
af þessu tilefni. Einn fyrirlestra-
flokkur, sem ég fylgdist með við
Sorbonne-háskóla, hét Racine
depuis Racine, og skyldi fjalla um
það, hvemig verk Racines hefðu
verið túlkuð frá dögum hans og.
fram á okkar daga. Þetta var svo-
lítið nýstárleg aðferð þá í akadem-
ísku námi, og sannfærði mig betur
en áður, ef hægt var, að leiklistar-
sagan hefur frá ýmsu að segja, sem
enginn annar kann að segja frá.
Þarna var því lýst, fyrst af frásögn-
um sjónarvotta, síðan af dæmum
líkum því, 3em við höfum verið að
rekja og nútímamönnum era til-
tæk, hvemig jafn ólíkar leikkonur
og Mlle Dumesnil og Mlle Clairon,
Mlle Mars, Marie Dorval, Rachel,
Sarah Bemhardt, Mme Réjane og
Júlía Bartet, Edwige Feuliére,
Annie Ducaux og Maria Casarés
túlkuðu hetjumar og andhetjumar
hjá Racine: Phédre, Agrippine,
Bérenice, Roxane, Athalie ... Hví-
lík mannlífssaga, stflsaga, hugsun-
arsaga laukst ekki upp gegnum
túlkun þessara kvenna og annarra
listamanna, hvflíkt menningarsög-
ulegt ævintýri!
leikhúsinu í Kaupmannahöfn. Allir
þessir listamenn báru hingað heim
með sér andblæ evrópskrar leik-
menningar, ekki aðeins með list
sinni, heldur einnig í stéttarlegum
félagsanda og metnaði fyrir list-
grein sína. — Við þessa brautryðj-
endur standa íslenskir leikarar í
óbættri þakkarskuld.
Nöfn þeirra eru þessi: Þorsteinn
Ö. Stephensen, sem var fyrsti for-
maður félagsins á árunum 1941-
1947, Haraldur Björnsson, ritari
fyrstu fjögur árin, og Lárus Páls-
son, sem gegndi gjaldkerastörfum
í jafnlangan tíma. Þá var hann síðar
formaður í eitt ár.
Eftir að fyrsta stjórnin lét af
störfum völdust nýir menn í þeirra
stað og ber þar helst að nefna leik-
arana Val Gíslason og Brynjólf Jó-
hannesson, en þeir settu hvað mest-
an svip á alla stjórnun og rekstur
félagsins í næstu tvo áratugina og
vel það. Valur var formaður á árun-
um 1949-1956 og aftur 1958-1961.
Brynjólfur gegndi formennsku á
árunum 1963-1967 og var kjörinn
varaformaður næstu 6 árin, eða
allt til ársins 1973. Báðir vom þess-
ir leikarar óvenju glöggir og fram-
sýnir menn. Þeir höfðu lag á að
velja til samstarfs við sig dugandi
fólk og miðluðu af þekkingu sinni
til hinna yngri af langri reynslu í
félagsmálastarfi.
Of langt mál er að telja upp nöfn
þeirra er við tóku, enda standa þeir
nær okkur í tíma, en núverandi
formaður félagsins er Guðrún Al-
freðsdóttir.
Ekki er hægt að rita sögu FÍL
án þess að minnast á Sigurð Reyni
Pétursson, fyrsta lögmann félags-
ins, en hann átti stóran þátt í öllum
samningamálum leikara, allt frá
árinu 1963 og í næstu tvo áratug-
ina þar á eftir. Honum má m.a.
þakka hina svonefndu línutalningu
í samningum við Ríkisútvarpið,
stofnun lifeyrissjóðs FÍL, mótun
sjónvarpssamninga og fyrsta raun-
vemlega fastráðningarsamningin-
um við Leikfélag Reykjavíkur og
Leikfélag Akureyrar.
Félag íslenskra leikara var eins
og fyrr segir stofnað á árum síðari
heimsstyrjaldar, þegar samband við
nágrannalöndin var rofíð að mestu
leyti. Það var fyrst árið 1948, sem
FIL gerðist aðili að Norræna leika-
rasambandinu _og 8 árum síðar
gengum við í FÍA — Alþjóðasamtök
leiklistarfólks. Það hefur reynst
mjög farsælt fyrir FÍL að tengjast
þessum samtökum og hafa heimild
til að senda fulltrúa á fundi og ráð-
stefnur til að kynnast starfsemi
þeirra. Einangrunin var þar með
rofin og andblær nýrra menningar-
strauma hefur borist til landsins á
ótrúlega skömmum tíma. Þá hefur
það farið vaxandi að unga fólkið
fari utan til að stunda nám í leiklist-
arfræðum og með því hafa borist
nýjar stefnur í listgreininni til lands-
ins.
Kjara- og Samningamál leikara
hafa jafnan verið eitt af aðalverk-
" efnum stjórnar FÍL. Engir samning-
ar voru til fyrir þessa stétt lista-
manna, þegar félagið var stofnað.
Fyrstu samningar leikara voru m.a.
gerðir við Ríkisútvarpið nokkrum
dögum eftir stofnfund FÍL 1941.
Segja má að aðal prófraun stjórn-
ar FIL í samningagerð hafi byijað
þegar Þjóðleikhúsið tók til starfa
1950, en það var í fyrsta skiptið
hér á landi, sem leikarar öðluðust
fasta ráðningu og gátu helgað sig
listgrein sinni óskiptri. Áður urðu
þeir að vinna fyrir sínu daglega
brauði við óskyld störf. Æfingar
og sýningar hófust þá að loknum
löngum vinnudegi og litið fékkst í
aðra hönd fyrir þá kvöld- og nætur-
vinnu.
Þjóðleikhússamningar leikara
voru því tímamótasamningar í orðs-
ins fyllstu merkingu. Allir kjara-
samningar við önnur leikhús hafa
verið byggðir á þessum fyrstu fast-
ráðningarsamningum.
Nú annast FÍL gerð allra samn-
inga fyrir félaga sína, hvort sem
það er í leikhúsum, kvikmyndum,
sjónvarpi eða útvarpi.
Allt til ársins 1978 voru það að-
eins leikarar sem gátu gerst félagar
í FÍL, en þá voru framkvæmdar
breytingar á lögum félagsins á þann
veg að allir sem unnu að leiklistar-
störfum, við leikhús, sjónvarp, kvik-
myndir og útvarp var gefínn kostur
á félagsaðild — þó voru hljóðfæra-
leikarar undanskildir, en þeir höfðu
þá þegar stofnað öflugt stéttarfélag
— það voru óperusöngvarar, list-
dansarar, leikmyndateiknarar og
leikstjórar, sem þá gerðust félagar
í FÍL. Með þessari lagabreytingu
jókst félagatala FÍL að mun og
gerði samtökin öflugri. í sambæri-
legum stéttarfélögum í nágranna-
löndum okkar hefur þegar skapast
hefð á þessu fyrirkomulagi og gefið
góða raun.
Það var fámennur hópur leikara,
sem sat stofnfund Félags íslenskra
leikara í Iðnó fyrir nákvæmlega 50
árum eða alls 16 leikarar. Nú mun
félagatalan vera nær 300. Þessi
aukning sýnir best gróskuna í þess-
ari ungu og ört vaxandi listgrein
hér á landi.
Megi hún þroskast og dafna um
alla framtíð.
Klemenz Jónsson