Morgunblaðið - 16.05.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. MAl 1992
Óheillagaukar og
óminnishegrar
Starfslaun rithöfunda, beiskjulaus skrif sem engan hneyksla
eftir Þorstein
Antonsson
Ef einhver skyldi halda að engu
máli skipti hvernig bókmenntum er
komið í landinu í dag þá skjátlast
honum. Alvara málsins er hin sama
og ef skipt væri á lækni og bifvéla-
virkja við skurðarborð. Framleiddar
hafa verið og settar í umferð eftir-
líkingar af listafólki sem henta mun
betur samfélagsþörf um fyrirsjáan-
leika en raunverulegir listamenn
gerðu. Þeir reyndust til trafala á
leið þjóðarinnar til sinnuleysis.
Kaupsýslan, skólar og fleira smíðar
menn í hlutverkin til að fullnægja
glysgimi sem kemur í staðinn fyrir
listþarfir, en sömu öfi sjá til þessa
að hinir sem fylla myndu hlutverkin
af djúpstæðari þörfum þvælist ekki
fyrir. Fyrir vikið verður sá höfund-
urinn eða sá myndlistarmaðurinn
sem berst fyrir lífi sinu og viti með
pensli eða penna að óheillagauk.
Ég skal skýra hvað ég á við.
Alvörulistamaður er ekki fæddur
til að mála eða skrifa fremur en
hver annar maður. En hann er
fæddur með einhverjum ósköpum
samt. Kannski væri full ástæða til
að bera hann út strax ef hægt
væri að sjá frábrigðin fyrir. En ein-
mitt samfélagsform okkar, sjálft
lýðræðið, gerir ráð fyrir að frábrigð-
in fái að lifa og njóti verndar til
að þrífast þrátt fyrir afbrigðileik-
ann. Til þess heldur samfélagið
opnum félagslegum leiðum bók-
mennta og annarra lista. Hafi á
annað borð hlaupið snurðá á þann
þráðinn svo rækilega sem gerst
hefur með þjóð okkar upp á síðkast-
ið verður afleiðingin sú sama og
alltaf að nokkur hluti mannfólksins
fær ekki þrifist við félagsaðstæður
sínar, og þá vegna þess hvemig það
fólk er gert en ekki vegna þess
hvað það gerir. Vegna þess að lífs-
skilyrðin eru marklaus, maðurinn
finnur sér með engu móti stað, verð-
ur skaphöfnin vandrötuð. Það sam-
spil listamanns og samfélags sem
listaverk er, og þá helst bókmennta-
verk, ber við svo búið einnig keim
af því hvernig ástatt er um höfund-
inn sem félagsveru. Verkið verður
torrætt og jafnvel fátt í því í
mennskri mynd. Einangrun tján-
ingamiðils, þótt ekki sé nema á til-
finningar, kemur sér ekki vel fyrir
neinn.
Menn hrósa því að í seinni tíð
hafi höfundar aftur tekið upp hjá
sér að skrifa einfaldar sögur með
aðaláhersiu á að skemmta. Þessi
framvinda mála liggur ljós fyrir og
er í sjálfu sér ánægjuleg. En á henni
eru heldur en ekki skuggahliðar.
Félagsiegt svigrúm til að nota bók-
menntir til að uppfylla sérþarfir
lokaði'st hreint og beint. Ymsar
skýringar hafa verið gefnar á því.
Ein er sú að bókmennahefðin í land-
inu hafi verið ærið sterk, en að hún
hafi ekki verið að sama skapi sveigj-
anleg frekar en skapgerð íslendinga
yfirleitt og því lagað sig illa að gjör-
breyttum lífskilyrðum íslensku
þjóðarinnar. Þar af leiddi átök og
uppreisn alvöruhöfunda frammi
fyrir óhollustusamlegum lífsskilyrð-
um sínum og skrifuðu illskilanlegan
skáldskap, jafnvel eitthvað sem
varla var við hæfi að heimfæra til
skilnings eða skáldskapar þótt fært
væri í orð (t.d. Orgelsmiðja Jóns frá
Pálmholti).
Framhaldið skýrir stöðuna.
Kreppan í bókmenntum milli þess
gamla og þess nýja á sjöunda og
áttunda áratugnum hlaut þá sýnd-
arlausn að ófyrirsjáanlegir og
taugaveiklaðir listamenn hurfu í
mannmergð heillar kynslóðar sem
eins var komið fyrir og af líkum
ástæðum. Þegar „unga kynslóðin“
reis úr öskunni eftir hamskipti upp
úr 1980 hafði hún á fullorðinsárum
fundið sér lífsviðurværi í fjölmiðlum
og við ámóta skilyrði. Eitt var það
að hún bauð úr sínum hóp fram
ákveðna manngerð til að halda uppi
þykjustubókmenntum til að full-
nægja gerviþörfum í stað þeirra
þarfa sem orðið höfðu hælistækar
og loks hlutu aflausn félagslega
með umróti ’68 kynslóðarinnar.
Skipt var á mönnum, óheilla-
gaukarnir dæmdir úr leik svo að
lítið bar á en óminnishegrar valdir
í hlutverkin í staðinn, menn sem
lausir voru við nauðsynina sem hin-
um fylgdi. Þar með urðu höfundar
fyrirsjáanlegir. Þessi aðferð hefur
þróast, einkum fyrir hugsjón Ragn-
ars í Smára að halda uppi hóp rit-
höfunda í landinu á föstum launum,
þegar sú hugsjón komst til fram-
kvæmda, í afskræmdri mynd.
Raunar er atvinnumennskan núorð-
ið, þessi ríkisrekna, alveg sama
eðlis og ritun afþreyingarefnis
hvarvetna þar sem slíkt er stundað.
Og lesendahóparnir líklega ekki svo
frábragðnir hvor öðram heldur,
þeir sem einkum vilja afþreyingar-
efni og þeir sem stunda það nú að
Þorsteinn Antonsson
„Eftir óreiðuástand á
áttunda áratugnum tók
sýndarmennskan við.
Nýútkomnar bók-
menntir í landinu hafa
lengst af verið úrræði
við tilbreytingarleysi
en eru það ekki frekar
núorðið en bandarískir
hláturskellir í sjón-
varpi.“
halda uppi svokölluðum bókmennt-
um í landinu. Afþreyingarhöfundur-
inn styggir engan, kafar ekki í sam-
félagsmálin, lætur vera að fjalla um
efni sem er utan alfaraleiðar eða
finnur sér á einhvern máta leið fram
hjá því að hlaða verk sitt merking-
um sem varanlegt gildi hefðu. Sama
um staðgenglana, þetta viðfelldna
fólk. Þessa ágætu söluhöfunda á
afþreyingarefni, takið eftir að orðið
er nánast bannorð í seinni tíð, sem
tóku við af flækjufuglunum sam-
tímis því að „unga kynslóðin" varð
fullorðin, fyrir rúmum áratug.
Að hverfa hljóðlega
Gallinn er sá að bókmenntir full-
nægðu raunverulegri þörf í samfé-
laginu en gera það ekki lengur. Þær
voru lífsvegur fyrir fólk sem ekkert
betra félagssnið hafði og bjó þó
yfir hæfileikum sem frá fornu fari
hafa verið mikils metnir meðal
manna, þótt til vandræða væru.
Þessi þörf er bundin erfðum mann-
fólksins en ekki siðum eða öðru sem
á ytra borði liggur, og þess því
ekki að vænta að hún verði skilin
eftir einhvers staðar á leiðinni til
fullkomnara mannlífs. Á mínu ferð-
alagi utan vegar hef ég komist í
kast við afleiðingarnar af gervi-
lausninni við hinu fyrra kreppu-
ástandi, hitt fyrir fólk með skáld-
gáfu sem er jafn dauðkreppt til
sálarinnar og fyrirrennarar þess
forðum tíð þegar Sölvi fór hjá garði,
með gleraugu og gekk á skíðum.
Menn sem ekki voga sér að skrifa
en ættu þó að gera það ef ekki
væri fyrir þagnardauðann sem við
þeim blasir. Menn sem finna sér
ekki stað en myndu áreiðanlega
skrifa merkilegar bækur um ís-
lenskt mannlíf, og það svo yndislega
mikið öðruvísi en þrástaglið í komp-
aníinu um starfslaunasjóðinn ef -
æ, já - ef. Þeir eru fleiri en einn
eða tveir af þessu tagi sem meðtek-
ið hafa skilaboðin um að koma sér
hljóðlega burt, hafa dreymt fyrir
fijótt sálarlíf sitt merkingar inn í
þögnina sem bjóða þeim dauðann í
einni mynd eða annarri.
Auðmýktir fyrir þetta eitt að
skapgerðin er ólík hinna sem með
bókmenntir fara og hefur tekist að
steinblinda almenning á merkingu
þessa málefnis. Einkennilegt þetta
að auðmýkingar frá öðrum komnar,
óviðráðanlegar, kalla á samskonar
viðbrögð til sjálfsbjargar, einskonar
„first aid“, að auðmýkja sjálfan sig
fremur en að láta aðra um það.
Einn á miðjum aldri fór núna í jan-
úar fyrir eigin hendi og hafði þá
komið út fimm ljóðabókum án við-
urkenningar. Þar er margt gott.
Fyrst er það drykkjuskapurinn.
Ástandið út á við batnar auðvitað
ekkert en hættir að skipta máli.
Eða öllu heldur öðlast tilefni sem
hægt er að sættast á. Það særir
ekki eins viðkvæma sál að samfé-
lagið fyrirlíti drykkjumann sem ekki
fæst til að hætta drykkjuskapnum.
Vindhögg Jónasar sögumanns
Krisljánssonar, ritsljóra DV
Kveðja frá Barnaverndarráði Islands
í helgarblaði Dagblaðsins-Vísis
9. maí sl. gefur að líta leiðara eftir
annan ritstjóra þess, Jónas Krist-
jánsson, undir fyrirsögninni Ótíðindi
sögumanns. Ritstjóranum er heitt í
hamsi, sem vonlegt er, þar sem hann
telur að „sameinuð framganga
hræsnara" og „verndara hræsninnar
og kerfisins" hafi gert grófa aðför
að blaðamönnum sem vilja vinna
„heiðarlega að starfi sínu samkvæmt
stöðlum, sem tíðkast í löndum, þar
sem blaðamennska á bezta sögu“.
Geysist sögumaður um víðan völl,
frá Kaliforníu í vestri til Tyrklands
og Rúmeníu í austri og greiðir óspart
vindhögg á báða bóga. Ástæðan
fyrir gífuryrðaflaumi ritstjórans er
sú að siðanefnd Blaðamannafélags
íslands hefur leyft sér að gera at-
hugasemdir við skrif DV um barna-
verndarmál. Það gerði siðanefndin
með úrskurði sínum frá 24. apríl sl.
þar sem nefndin kemst m.a. að þeirri
niðurstöðu að það teljist ámælisvert
brot á siðareglum blaðamanna að
birta mynd á forsíðu af barni sem
ákveðin barnaverndarnefnd þurfti
aðstoð lögreglu til að sinna. Jafn-
framt er rakið í úrskurðinum að
fréttaflutningur blaðsins af sama
tilefni hafi verið aðfinnsluverður og
óvandaður. Ekki hafi verið farið rétt
með staðreyndir og upplýsingaöflun
verið óvönduð og einhæf.
Helst er á ritstjóranum að skilja
að blað hans sé afskaplega vandað
og siðfágað. Detti mönnum eitthvað
annað í hug, þá sé það ekki DV að
kenna, heldur hljóti sjálfar siðaregl-
urnar að vera eitthvað brenglaðar
og sá sem hugmyndina fékk hræsn-
ari. Ekki sé hægt að kenna sögu-
manni um ótíðindi. Menn eiga að
mati ritstjórans ekki að gera sið-
ferðiiegar kröfur til DV og blaða-
menn eiga yfirleitt „hvorki að hafa
reglur né lögreglunefnd, sem stuðla
að þögn um afglöp og aðrar uppá-
komur einstakra þátta stjórnkerfis-
ins“, svo að notuð séu hans eigin
orð. Skrif ritstjórans dæma sig sjálf
og sýna best hvaða kröfur eru gerð-
ar til faglegra vinnubragða á DV.
Ekki veigrar ritstjórinn sér við að
birta á prenti sleggjudóma um mál-
efni sem hann hefur augljóslega
ekki gert minnstu tilraun til að
kynna sér. Er þessi leiðari kannski
dæmigerður fyrir vinnubrögð á DV?
Eða er ritstjórinn þarna að móta
stefnu sem undirmönnum hans ber
að fylgja? Menn hljóta að spyrja sig
hvort annað efni blaðsins, kannski
allt, sé unnið af jafnlítilli fag-
mennsku og yfirvegnn og þessi leið-
ari.
Barnaverndarmál eru og verða
afar viðkvæm og vandmeðfarin.
Barnaverndaryfir\'öld og starfsmenn
þeirra þurfa að aðstoða fjölskyldur
nokkurra þúsunda barna á ári
hverju, sumar mikið, aðrar lítið. I
fáeinum tilvikum vill svo hörmulega
til að uppeldi barna, aðbúnaði þeirra
eða atíæti er verulega ábótavant
þrátt fyrir margháttaðan stuðning
jafnvel árum saman. í þeim tilvikum
kemur til forsjársviptingar og börn-
unum er komið í fóstur. Til slíkra
aðgerða kemur sjaldan á Islandi
miðað við helstu nágrannalönd okk-
ar. Enn sjaldnar kemur til þess að
lögregla þurfi að aðstoða barna-
vemdaryfirvöld við framkvæmd úr-
skurða, reyndar gerist það í hreinum
undantekningartilvikum. Slíkar að-
gerðir verða óhjákvæmilega átakan-
legar og bitna ekki síst á börnunum.
Því þarf að vega og meta vandlega
í hverju tilviki fyrir sig hvort réttlæt-
anlegt sé að leggja það á börn að
ganga í gegnum slíka þolraun og
Ijóst að þung rök þurfa að liggja að
baki ákvörðunar. Vitaskuld eiga
sumir þessara ógæfusömu foreldra
erfitt með að sætta sig við forsjár-
sviptingu, og eðlilegt er að þeir
bregðist illa við og standi jafnvel í
baráttu við hið illræmda „kerfi“
árum saman. Líðan þessa fólks er
starfsfólki barnaverndaryfirvalda
fullkomlega skiljanleg og það á sam-
úð þess. En nú hafa DV og fleiri
fjölmiðlar skorist í leikinn og tekið
þá foreldra sem sviptir hafa verið
forsjá barna sinna upp á sína arma.
DV fylgist vel með þeim málum sem
upp koma og birtir reglulega forsíðu-
greinar um óhamingju þessa fólks.
Gallinn er sá að heimildarmenn
blaðsins eru undantekningalaust
fólkið sjálft, sem í hlut á, og einhvetj-
ir aðstandendur þess. Umfjöllunin
verður því eingöngu tilfinningalégs
eðlis. Því vakna óhjákvæmilega
spurningar um tilgang þessara
skrifa. Getur verið að DV hafi svona
brennandi áhuga á velferð viðkom-
andi barna eða foreldra? Varla, enda
þekkja blaðamenn sjaldnast raun-
veralegan bakgrunn og sögu barn-
anna. Er mögulegt að mál af þessu
tæi, þ.e.a.s. tilfinningalega hlaðin,
persónuleg og oft spennandi einka-
mál séu einfaldlega góð söluvara?
Er hugsanlegt að sjálfir siðapostul-
arnir ætli sér að hagnast á ógæfu
annarra? Þá er áberandi í leiðaranum
hvað höfundi eru persónuleg tengsl
hugleikin. Það skyldi þó ekki vera
að skrif DV hafi komið til vegna
einhverra persónulegra tengsla?
Getur verið að einhverjir á DV hafi
átt hagsmuna að gæta í slíkum
málum? Mundi slík spilling nokkuð
líðast á síðum DV, Jónas?
Ritstjóri DV setur sig dómarasæti
og auk þess gagnrýnir hann siða-
nefnd Blaðamannafélagsins,
Morgunblaðið og barnaverndaryfir-
völd með orðbragði götustráksins.
Barnaverndarráð ætlar ekki að taka
að sér að svara fyrir tvo fyrrnefndu
aðilana, þeir eru fulifærir um það
sjálfir, kæri þeir sig nokkuð um
það. En ráðinu finnst ástæða til að
láta í sér heyra þegar ósvífni í garð
fólks, sem vinnur erfið barnavernd-
arstörf, gengur úr hófi fram. Ráðið
er nefnilega ósammála Jónasi sögu-
manni Kristjánssyni um það að
fjölmiðill í nútímaþjóðfélagi sé ein-
hvers konar meinlaus sagnakarl sem
ekki má gera ábyrgan fyrir raupi
sínu. Hægt er að upplýsa ritstjórann
um það að umfjöllun DV um barna-
verndarmál að undanförnu hefur í
mörgum tilvikum haft mjög alvar-
legar afleiðingar í för með sér og
komið illa við marga saklausa ein-
staklinga, sérstaklega börn. Var
leikurinn til þess gerður? Jónasi
finnst eðlilegt að gera ráð fyrir áð
stjórnvöldum geti orðið á mistök og
það sé hlutverk DV að vaka yfir
slíku og upplýsa almenning stöðugt
um „ofbeldi" og „glæpi“ kerfiskarl-
anna. Hins vegar virðist Jónas ekki
gera ráð fyrir að honum geti sjálfum
orðið á minstu mistök og enginn sé
þess umkominn að gera athuga-
semdir við skrif hans. Enda lætur
hann ekki kúga sig í nokkru máli.
Það er athyglisvert að alvarlegur
úrskurður siðanefndar verður rit-
stjóranum ekki tilefni til að líta í
eigin barm og ástunda uppbyggilega
sjálfsgagnrýni, heldur bregst hann
við með ofstopa og hroka.
Barnaverndarráð sér ekki ástæðu
til að eyða löngu máli í að gagnrýna
hinn dæmalausa leiðara DV en skor-
ar á almenning að lesa hann vand-
lega, enda er hann verðugt um-
hugsunarefni og vekur ýmsar spurn-
ingar, s.s. hvaða siðferðiskröfur þarf
að gera til fjölmiðla sem vilja láta
taka sig alvarlega? Hver er munur-
inn á vönduðum og óvönduðum
fréttaflutningi? Er DV trúverðugt
fréttablað?
Barnaverndarráði er Ijóst að mál-
efnaleg umræða um barnavernd er
mikilvæg og því hefur ráðið ætíð
viljað hafa góð og heiðarleg sam-
skipti við fjölmiðla sem sýnt hafa
getu til að fjalla um þessi mál af
skynsemi. Ráðið vill þess vegna
beina því til blaðamanna að þeir
vandi skrif sín um barnaverndar-
mál. Sem betur fer er reynsla barna-
verndarstarfsfólks af blaðamönnum
yfirleitt með ágætum og margir
þeirra eiga lof skilið fyrir vandaða
umfjöllun um barnaverndamál. Ráð-
ið fagnar því fyrir sitt leyti að blaða-
menn skuli sýna þessum málaflokki
áhuga, en ítrekar enn og aftur nauð-
syn þess að menn kynni sér málin
og fjalli um þau af ábyrgð. Þá verða
höggin líka — hvort sem þau eru
verðskulduð eða ekki — markvissari.
Haraldur Johannessen formaður,
Sigríður Ingvarsdóttir,
Rannvcig Jóhannsdóttir,
Ólöf Sigurðardóttir,
Jón Kristinsson,
Guðfinna Eydal,
Guðjón Bjarnason,
Sæmundur Hafsteinsson,
Guðrún E. Hreiðarsdóttir.