Morgunblaðið - 15.04.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. APRÍL 1993
Er og verður ísland
hráefnisnýlenda?
Síðari hluti
eftirBaldur
Pétursson
Kerfisbundin mismunun
fiskvinnslu og útgerðar
í greinum mínum hinn 8. og 15.
okt., 19. nóv. og 5. mars sl. og í
fyrri hluta greinarinnar sem birtist
fyrir stuttu, hefur verið fjallað um
starfsskilyrði fiskvinnslunnar s.s.
náttúruleg atriði, efnahagsleg atriði
og ríkisstyrki erlendis. í þessari
grein verður fjallað um mismunun
þá sem fiskvinnslan býr við gagn-
vart útgerð.
5 Er ísland vaxandi
hráefnisnýlenda?
Með aukinni vinnslu fisks á sjó
(verksmiðjutogurum) og auknum
útflutningi á óunnum fiski er verið
færa framleiðsluhætti í fískvinnslu
í átt til aukinnar hráefnavinnslu og
færri vinnslutegunda, en ekki í átt
til fullvinnslu með dýrari og fjöl-
breyttari afurðum. Þetta gildir sér-
staídega á meðan ekki hefur tekist
að þróa aðferðir og markaði í fisk-
vinnslu sem gera mjög auðvelt að
vinna t.d. sjófrystan fisk frekar í
landi, s.s. í neytendapakkningar. Því
má segja að með aukinni verksmiðju-
togaravæðingu sé verið að stíga
skref í átt til þess að gera ísland
að meira hráefnavinnslulandi (hrá-

GÆBAFLÍSAR Á GÓÐU VESÐI
W
Híísf
Stórhöfða 17, við Gullinbrú,
sími 67 48 44
efnisnýlendu) en það er þegar í dag.
Fiskurinn er því í vaxandi mæli flutt-
ur utan til frekari vinnslu þar,
þ.e.a.s. sá hluti sem ekki fer ferskur
beint til neytenda sem er óverulegur
hluti.
Hafa skal hugfast að vinnsla í
sífellt dýrari og fjölbreyttari afurðir
atvinnugreina er uppistaðan í hag-
vexti og lífskjörum þegar til lengri
tíma er litið. Allt of lítil áhersla hef-
ur verið á þessa þætti í íslensku
hagkerfi. Það litla sem íslensk físk-
vinnsla hefur þróast í átt til full-
vinnslu gæti því orðið liðinn tími,
ef frystitogaravæðing heldur áfram,
þegar afli fer að aukast á ný eða
ef framhald verður á útflutningi á
óunnum afla. Vinnsla á sjó er ein-
göngu vinnsla hráefnis, en ekki full-
vinnsla á afurðum í neytendaumbúð-
ir með mun hærri virðisauka og verð-
mætasköpun (allt að 50%!!) fyrir ís-
lenskt hagkerfi. í þessu sambandi
skal ítrekað að vinnsla í neytend-
aumbúðir gefur mun meira verð-
mæti (allt að 50% meira en hefð-
bundin frysting!) fyrir íslenskt hag-
kerfi en vinnsla á sjó. Ekki eru að-
stæður um borð í skipum til að þróa
og vinna fisk í neytendaumbúðir á
mun hærra verði en ella (nema mjög
takmarkað), eins og sum frystihús
í landi hafa gert í litlum mæli þó.
6 Endurnýjun og nýsköpun
í fiskvinnslu kæfð
Þessi kerfísbundna mismunun
sem m.a. kemur fram í mismunandi
lægra fískverði til fiskvinnslu í eigu
útgerðar, eins og rakið hefur verið,
hefur og mun valda því að ný fyrir-
tæki í fískvinnslu (sem ekki fengu
kvóta), oft með snjallar hugmyndir,
eiga ekki möguleika á að komast inn
í greinina. „Þröskuldur" til inngöngu
í fiskvinnsluna hefur verið hækkaður
það verulega með þessu misrétti að
nýjungar, s.s. í nýjum fyrirtækjum,
eiga litla sem enga rekstrarmögu-
leika. Um þetta atriði hefur m.a.
Michael E. Porter (kennari við Har-
vard-háskóla) fjallað við samkeppn-
KilV&ll
eigendur
fundarboð
Valkostír og kostnaður
víð endurnýjun og
víðhold húsa
Til að veita húseigendum upplýs-
ingar um viðhaidsmarkaðinn heldur
verkfræðistofan Verkvangur hf.
fræðslu- og kynningarfund
föstudaginn 16. apríl n.k.
Fjallað verður um: _
Ástandskannanir, kostnaðaráætlanir,
klædningar, steypuviðgerðir, þök,
útveggi, hitakerfi, orkusparnað, útboð,
eftirlit, verkáætlanir og abyrgðir.
Fundurinn verður haldinn
í húsnæði Verkvangs að Nethyl 2,
2. hæð, kl. 16:00.
Fundurinn er öllum opinn á meðan
húsrúm leyfir.
V
VERKVAIMGUR h.f.
VERKFRÆO
S T 0 F A
Nethyl 2*110 Reykjavík
Sími: 91- 67 76 90 • Fox: 91-67 76 91
isgreiningu atvinnugreina, en þetta
atriði skiptir verulegu máli varðandi
framþróun atvinnugreina. Nýsköpun
í fiskvinnslunni hefur þannig verið
og er þannig sett í fjötra með þessu
og öðru misrétti undanfarin ár. Hafa
skal hugfast að nýjungar og ný störf
verða oftast til í nýjum, litlum og
meðalstórum fyrirtækjum, en ekki
starfandi stórum gomlum fyrirtækj-
um. Þetta er þróun hvarvetna í hin-
um vestræna heimi. Með því að loka
nánast á að ný fyrirtæki geti haslað
sér völl í fískvinnslunni er búið að
setja fískvinnsluna í fjötra stöðnunar
og hnignunar. Sú þróun hefur enda
skýrt komið í ljóst að undanförnu
með stórfelldri fækkun fyrirtækja á
fiskmörkuðum.
7 Auðlind þjóðar er fyrir
þjóðina ekki bara fáa útvalda
Minnt skal á að útflutningur á
óunnum fiski og fjölgun frystitogara
gerist vegna þess að stjómkerfi fisk-
veiðanna miðast við „hagnað“ út-
gerða, en hagsmunir allra annarra
eru látnir lönd og leið. Með þessari
stýringu sem miðast við „hagnað"
útgerða gæti hæglega svo farið
(lækkandi verð á frystitogurum erl.)
að útgerðir létu vinna allan afla í
verksmiðjuskipum eða flyttu aflann
óunninn úr landi og vinnslu í landi
væri lokað að meira eða minna leyti,
þar sem „tap“ allra aðila í landi,
s.s. fískvinnslu (vannýtt hús), verka-
fólks (m.a. verðlaus íbúðarhús), ann-
arra greina (vegna margfeldis-
áhrifa), sveitarfélaga, fiskmarkaða,
ríkissjóðs með afleiðingum minni
hagvaxtar og verri lífskjara, virðist
ekki skipta neinu máli. Slík hag-
stjóm á auðlind þjóðarinnar er með
ólíkindum og minnir helst á hag-
stjóm hjá vanþróuðum þjóðum, eða
nýlendum fyrr á árum, þar sem hrá-
efnisaðilinn er alvaldur og einvaldur.
Þessi þróun er nú þegar orðin stað-
reynd og fer hratt vaxandi. Því verð-
ur að takmarka fjölda frystitogara
og/eða hlutdeild þeirra í heildarafla
áður en samdráttur fískvinnslunnar
og keðjuverkun af þeim sökum verð-
ur meiri en nú þegar er orðið. Þetta
hafa Norðmenn þegar gert og er
fjöldi verksmiðjuskipa þar í landi 21
og fjölgar að öllum líkindum ekki
frekar. Af fískigöngulegum ástæð-
um er einnig stórhættulegt að breyta
enn frekar en orðið er hlutfallinu á
milli veiða togara og báta, þar sem
frekara ójafnvægi með fleiri togur-
um getur valdið því að afli næðist
alls ekki ef kæmu ár þar sem fiskur
gengi einungis á gmnnslóð en ekki
djúpslóð. Þetta er nú þegar í gangi
í dag þar sem útgerðir togara láta
bátaflotann (leiguliðana) fiska afla
á gmnnslóð fyrir 40 kr/kg;. Stór
hluti togaraflotans, s.s. frystitogar-
ar, ná alls ekki þeim afla sem þeir
hafa yfir að ráða. Frekari stækkun
þessa aðila, s.s. með kaupum á trill-
um (ef kvóti kemst á trillur), gæti
þýtt að ómögulegt væri að ná leyfð-
um hámarksafla af þessum sökum.
Auðlindagjald, veiðigjald eða hvað
Kork*o*Plast
KORK-gólfflfsar
með vlnyl-plast óferö
KorlooPIast:
f 20 geróum
Kork O Floor
er ekkert annað en
hiö viöurkennda
Kork O Plast, límt á
þéttpressaðar
viöartrefjaplö tur,
kantar meö nót og gróp.
UNDIRLAGSKORK IÞREMUR ÞYKKTUM.
VEGGTÓFLUKORKPLÖTURIÞREMUR ÞYKKTUM.
KORK-PARKETT, VENJULEGT, I TVElMUR ÞYKKTUM.
<c8 Þ.Þ0RGRÍMSS0N & C0
Ármúla 29 - Reykjavík - simi 38640
Baldur Pétursson
„Hafa skal hugfast að
vinnsla á sífellt dýrari
og fjölbreyttari afurð-
um atvinnugreina, er
uppistaðan í hagvexti
og lífskjörum þegar til
lengri tíma er litið. Allt
of lítil áhersla hefur
verið á þessa þætti í
íslensku hagkerfi.
það er kallað, leysir á engan hátt
þetta vandamál og mun aldrei gera
(eins og sumir halda), sem er að
koma skýrt í ljós með fjölgun frysti-
togara og útflutningi á óunnum afla.
Kjami þessa vandamáls er að við
núverandi aðstæður geta handhafar
kvóta gert hvað sem þá lystir við
kvótann, á þeirri forsendu að það
sé „hagkvæmt fyrir útgerð". Ekkert
tillit er tekið til þjóðarhagsmuna og
engar almennar takmarkanir eru á
ráðstöfun aflans, s.s. fjölgun frysti-
togara og hlutdeild þeirra í heildar-
afla eða jöfnun á starfsskilyrðum
gagnvart erlendri fiskvinnslu. Skipt-
ir þá engu hvort fiskvinnslan í Iandi
fær físk til vinnslu eða ekki, hún
hefur ekkert með ráðstöfun aflans
að gera, „hagnaður eða tap“ físk-
vinnslunnar eða annarra í þjóðfélag-
inu skiptir engu máli í formúlunni.
Ef ráðstöfunarrétturinn verður
áfram hjá útgerðinni verður að tak-
marka mun meira þann ráðstöfunar-
rétt, m.t.t. hagsmuna þjóðarinnar,
s.s. fiskvinnslunnar og annarra
greina og með hliðsjón af atvinnu-
réttindum verkafólks í landi.
Ef keyra á stjómun fiskveiða al-
farið á „hagnaði" útgerða en hags-
munir annarra þjóðfélagsþegna
hundsaðir kann að vera styttra en
margan grunar í það að íslensk þjóð
hafí mun meira upp úr því og krefj-
ist þess að ríkið leigi beint erlendum
aðilum veiðirétt á íslandsmiðum, í
stað þess að láta þá auðlind í hend-
ur fárra „útgerða“, sem lítið eða
ekkert skilja eftir sig í íslenskt þjóð-
arbú né em til viðtals um þjóðar-
hagsmuni. Þessi röksemd mun fá
aukið vægi eftir því sem yfirgangur
kvótaeigenda (nýlendusjónarmið),
s.s. með mismunun gagnvart físk-
vinnslu í landi, verður látinn við-
gangast lengur. Hugsanlega mætti
selja EB veiðiréttindi á Islandsmið-
um fyrir milljarða króna, þannig að
þjóðin hagnaðist mun meira á slíku
en einkagróða fárra einstaklinga í
íslenskri útgerð, haldi yfirgangur
útgerðarinnar áfram, t.d. gagnvart
starfsskilyrðum fiskvinnslunnar í
landi. Því skyldi íslenska þjóðin veija
veiðiréttindi íslenskra útgerða á ís-
landsmiðum ef útgerðin er ekki til
viðræðu um hagsmuni þjóðarinnar?!
Tekið skal þó fram að ekki er við
einstaklinga innan kvótakerfisins að
sakast, heldur kerfið sem slíkt á
meðan það er við lýði óleiðrétt á
sama hátt og kerfið í fyrrum Sovét.
8 Tvíhöfðanefnd eða
„nýlendunefnd“?
Fróðlegt verður að sjá hvort svo-
kölluð „tvíhöfðanefnd“ hefur enn
einu sinni unnið skv. þeirri reglu að
miða stjórnkerfí á auðlind þjóðarinn-
ar út frá „hagnaði“ útgerða, á kostn-
að annarra aðila í þessu landi. Ef
svo er væri hún að bijóta ákvæði
stjórnarskrárinnar um jafnrétti, at-
vinnufrelsi og eignarrétt, og auk
þess jafnréttisákvæði nýsamþykktra
samkeppnislaga, fyrir utan brot á
ákvæði um sameign þjóðarinnar á
auðlindum hafsins í núverandi lögum
um stjórn fiskveiða. Auk þess væri
ekki sinnt jafnréttisákvæði um rnilli-
ríkjaviðskipti í alþjóðasamningum,
s.s. í GATT. Með slíkum vinnubrögð-
um væri verið að gera Island að
meira hráefnalandi en þegar er.
Á nýlendutímanum nýttu einstök
lönd hráefni annarra minna þróaðra
landa að eigin geðþótta, án tillits til
hagsmuna hráefnislandsins — ný-
lendunnar (að undanskildum hags-
munum hráefnisaðilans). Um einni
öld síðar gerist það í landi langt
norður í miðju Atlantshafi sem nefn-
ist ísland, að svipaðri aðferðafræði
er beitt. Miðað er að því að nýta
auðlind landsins án tillits til hags-
muna þjóðarinnar, að undanskildum
einum þjóðfélagshópi — hráefnisaði-
lanum. Vinnubrögðin eru ógnvekj-
andi lík. Sé ekki tekið tillit til ann-
arra atriða en að „hámarka hagnað"
útgerðar (hráefnisaðilans) ætti
nefndin með efnislegum rökum að
heita „nýlendunefndin" en ekki „tví-
höfðanefnd". Með tillögum um af-
nám krókaleyfis er enn verið að
sinna hagsmunum stórútgerða og
hundsa hagsmuni smábáta og ann-
arra atvinnugreina í landi, þar sem
vitað er að verði kvóti settur á alla
smábáta verða þeir seldir stórum
aðilum og mun því fækka stórlega,
sem mun hafa samsvarandi sam-
dráttaráhrif á viðkomandi starfsemi
í landi. Það hefur reyrtslan sýnt.
Stórfelld áföll eru því fyrirséð hjá
þeim byggðum sem byggja á smá-
bátum, en þessi atriði eru hundsuð,
hvað eftir annað. í þessu sambandi
virðist sem enn einu sinni eigi ímynd-
aður „hagnaður" fárra einstaklinga
í stórútgerð að sitja fyrir, afgangin-
um af þjóðinni eru ætlaðir þeir
brauðmolar sem af þeirra borði detta
við nýtingu auðlindarinnar. Slík
stýring á ekkert skylt við hag-
kvæmni eða hagræðingu heldur er
dæmi um tilraunir til að búa til gífur-
legan heimatilbúinn vanda fyrir ís-
lenskt hagkerfi og er þó nóg af
vanda fyrir.
Það er lágmarksskilyrði og frum-
skylda stjórnvalda að stjórnvaldsað-
gerðir og lög séu þannig úr garði
gerð, að ekki sé um grófa kerfis-
bundna mismunun að ræða milli
fyrirtækja, s.s. gagnvart fískvinnslu
með og án útgerðar — kvóta — hvað
þá milli fyrirtækja innan sömu grein-
ar. Mikilvægt er að hafa hugfast að
mismunun í starfsskilyrðum gagn-
vart ákveðinni atvinnugrein kemur
strax fram í mun verri rekstraraf-
komu þolendanna — þeirra fyrir-
tækja sem fyrir slíku verða. í flestum
tilfellum leiðir slíkt fljótlega til erfið-
leika og loks gjaldþrota þessara
sömu fyrirtækja. Þannig er getur
tilvist heilla atvinnugreina ráðist á
tiltölulega stuttum tíma eða a.m.k.
skaðast verulega og varanlega. Lík-
legt er því að slík mismunun hafi
ráðandi áhrif á þróun heilla atvinnu-
greina ríki slík mismunun um ein-
hvern tíma. Slíkt mismunun getur
því haft afdrifaríkar afleiðingar fyr-
ir framþróun einstakra atvinnu-
greina, atvinnu, verðmætasköpun og
lífskjör íjölda fólk og er því ekkert
einkamál þröngs hagsmunahóps eða
fárra útvalda í útgerð. Þessi þróun
er því miður í gangi í fiskvinnslunni
og hefur skaðað þá atvinnugrein
mun meira en sýnist í fljótu bragði
með keðjuverkun á aðrar greinar og
lífskjör fjölda fólks.
Höfundur er viðskiptafræðingur.