Morgunblaðið - 28.11.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1993
Viðreisn - Ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 1965 til 1970.
I0SNUDUM ÚR
HUGARFARI
HAFTANNA
hefði það verið með jafn gagngerum
og skynsamlegum hætti og Viðreisn
gerði svo þremur árum seinna. Þó
hefðu spor verið stigin í rétta átt,
þremur til fjórum árurn_jyrr, ef
hugmyndin um Hræðslubandalagið
hefði orðið að veruleika.
Menn töldu þá og telja margir
enn að Hræðslubandalagið hafi ver-
ið mjög óheilbrigð og ódrengileg
hugmynd. En það var hún að mínu
viti alls ekki, miðað við þær aðstæð-
ur sem þá ríktu. í kosningunum
1953 höfðu margir af foringjum
Sjálfstæðisflokksins fundið það út
að Sjálfstæðisflokkurinn hefði get-
að unnið hreinan meirihluta, ef at-
kvæði hefðu skipst svolítið öðruvísi.
Þetta gerði okkur auðvitað logandi
hrædda og var undirrótin að
Hræðslubandalagshugmyndinni.
Ástæða þess að Hræðslubandalagið
tapaði var sú, að Hannibal brást á
síðustu stundu.
Gott að Hræðslubandalagið féll
Það er mjög eindregin skoðun
mín, að það hafi verið Finnbogi
Rútur sem réði úrslitum í ákvörðun
Hannibals í þeim efnum. Þetta segi
ég alls ekki til þess að hallmæla
Finnboga Rúti, sem var afar hæfur
maður. En hann var maður sem
sóttist eftir völdum og áhrifum, og
lagðist þess vegna gegn Hræðslu-
bandalaginu, því hann óttaðist það
mjög, að hann yrði settur hjá garði,
ef hugmyndin um það yrði að veru-
leika, og einangraður með gömlu
kommúnistunum, sem hann hafði
afar litlar mætur á, enda var hann
aldrei kommúnisti.
Það er kannski rétt að bæta einu
við, sem ég segi ekki í bókinni, um
þetta tímabil. Ég held, svona eftir
á skoðað, hafi það verið gott að við
unnum ekki í kosningunum og hug-
myndin um Hræðslubandalagið náði
ekki fram að ganga , jafnvel þó að
sigur okkar hefði þýtt einhverjar
endurbætur í efnahagsmálum, því
að þá hefði ekki orðið úr þeirri
breytingu á kjördæmaskipuninni,
sem varð 1959.“
- Þessi orð þín kalla fram næstu
spurningu mína sem er þessi:
Stangast sú skoðun þín á möguleik-
um til framfaraspora í samvinnu
við Framsókn ekki á við þá niður-
stöðu sem þú einnig komast að á
ofangreindum fundi, að breytt kjör-
dæmaskipan hafi verið grundvöllur-
inn að myndun Viðreisnar? Var ein-
hvern tíma hægt að eygja mögu-
leika á breyttri kjördæmaskipan í
samvinnu við Framsókn?
„Nei, það er engin þversögn í
þessu. Það má ekki leggja of djúpan
skilning í það sem ég sagði á fund-
inum um að ef við hefðum unnið,
þá hefðu þær endurbætur sem við
hófum gagngerar í Viðreisn, byijað
í dálitlum mæli þremur árum fyrr.
En ástæðan fyrir því að ég segi
núna að það hafi verið gott að
Hræðslubandalagið vann ekki, eru
þær sem ég nefndi hér áðan, um
kjördæmaskipanina og höfuðnauð-
syn þess að breyta henni. Auk þess
hefði aldrei verið hægt að gera það
sama á sviði efnahagsmála með
Framsókn og reyndist mögulegt að
gera með Sjálfstæðisflokknum."
Þýðing kjördæmamálsins
vanmetin
- I bók þinni leggur þú mikla
áherslu á þýðingu breyttrar kjör-
dæmaskipunar 1959 og færir fyrir
því rök að sú breyting hafi átt sér
stað liðlega hálfri öld of seint. Hvað
telur þú að gæti farið betur í kjör-
dæmaskipan okkar í dag?
„Ég held að þýðing kjördæma-
málsins fyrir þá þróun sem orðið
hefur á öldinni, hafi verið stórkost-
lega vanmetin. Flokkaskipan okkar
myndast aðallega á þriðja áratugn-
um, en þá er hún byggð á hálfrar
aldar gömlu kjördæmafyrirkomu-
lagi, eða því sem tók gildi 1874.
Hannes Hafstein, merkasti stjórn-
málamaður síns tíma sá strax með
Heimastjórn
árið 1904 að
kjördæma-
skipanin var
úrelt og ári
seinna flutti
hann frum-
varp um
breytta kjör-
dæjnaskipan,
en það varð
því miður
ekki að lög-
um. Sú breyt-
ing sem átti
sér stað með
samkomulag-
inu 1959, er
lygilega lík
frumvarpi
Hannesar
Hafstein
nokkur stór kjördæmi, með hlut-
fallskosningu. Hefði breytingin átt
sér stað rúmri hálfri öld áður, hefði
þróun stjórnmála og stærð stjórn-
málaflokka orðið með allt öðrum
hætti. Alþýðuflokkurinn brást að
mínu mati árið 1927, þegar hann
gat tekið upp kjördæmamálið, en
gerði þess í stað þá örlagaríku
skyssu, að veita flokksstjórn Fram-
sóknarflokksins, undir raunveru-
legri stjóm Jónasar Jónssonar, vald,
sem Framsókn notaði svo í fjögur
ár. Með tækni Jónasar tókst Fram-
sókn að festa sig svo kirfilega í
sessi, að frá 1927 til 1959 sat Fram-
sókn samtals 25 ár í ríkisstjórn. Á
þessari linnulitlu stjórnarsetu
Framsóknar ber Alþýðuflokkurinn
mikla ábyrgð. Það er hreint ekki
svo lítil ábyrgð að axla, á sögulegan
mælikvarða, þegar horft er til þess
að Framsókn var bændaflokkur,
dreifbýlisflokkur, haftaflokkur,
harðsvíraður valdaflokkur og
þröngsýnn stéttaflokkur.
Ég tel vera orðið brýnt að breyta
kjördæmaskipaninni enn frekar.
Það er ekki nóg að láta flokkana
hafa þingmannatölu í samræmi við
kjörfylgi sitt, heldur verður að láta
íbúa hvers kjördæmis hafa nokkurn
veginn sama rétt, hvar sem þeir búa
á landinu. Það er mín skoðun að
slík breyting stuðli tvímælalaust að
heilbrigðari og réttlátari þróun.“
Gagnrýni á Alþýðuflokk og
Gylfa
- Þú leggur í bók þinni mikla
áherslu á ófarir Alþýðuflokksins í
kosningunum 1971 og að annar
jafnaðarmannaflokkur hafi komið
til sögunnar. Þú segir beinlínis að
Hannibal hafi með fijálslyndum og
vinstri sinnum
fellt Viðreisn. Er
það ekki stað-
reynd að Alþýðu-
flokkurinn síð-
ustu ár Viðreisn-
ar, var kominn
mjög neðarlega í
fylgi, kannski af
sömu ástæðum
og þeim sem Jó-
hanna Sigurðar-
dóttir og Rann-
veig Guðmunds-
dóttir nefndu á
flokksstjórnar-
fundi, snemma í
mánuðinum, svo
sem embætti-
sveitingar Al-
þýðuflokksins,
fríðindi, að nú
ekki sé talað um bílafríðindi, sem
einhvern veginn söfnuðust í umræð-
unni öll saman í einum bíl, verð-
andi, fyrrverandi jeppa þess banka-
stjóra Seðlabankans, sem nú hefur
verið ráðinn aðalbankastjóri NIB:
Mikið var um embættisveitingar, á
seinnihluta Viðreisnaráranna, þar
sem kratar veittu sínum mönnum
embætti. Slíkt verður meira áber-
andi, þegar minni flokkar eiga í
hlut, en stærri, ekki satt? Getur þú
fallist á að þetta hafi verið hluti
skýringarinnar?
„Nei, alls ekki. Ég tel þetta vera
alveg út í bláinn. Við unnum stóran
kosningasigur árið 1967.“
- En það er samt sem áður mat
margra manna, að mikið hafi fjarað
undan Alþýðuflokknum á síðustu
árum Viðreisnarinnar. Ég minnist
frá þessum árum harðrar gagnrýni
í dagblöðum, einkum Þjóðviljanum,
á þig persónulega, þar sem því var
iðulega haldið fram að þú eyddir
meiri tíma í ferðlög til annarra
landa, en hér heima fyrir. Skaðar
slíkt ekki líka, ekki stærri stjórn-
málaflokk og ertu í bók þinni ekki
þar með að gera óþarflega mikið
úr hlut Hannibals, en dreifa umræð-
unni um siðferði Alþýðuflokksins á
þessum árum á dreif?
„Eflaust er það rétt, að það fór
mjög að halla á okkur á milli 1967
og 71, en frumskýring þess er auð-
vitað sú, að undirbúningur að stofn-
un Samtaka frjálslyndra og vinstri
sinna tók mikið fylgi frá okkur. Auk
þess voru árin 1967 og 1968 mikil
erfiðleikaár og atvinnuleysi og land-
flótti bitnuðu miklu harðar á okkur
í Alþýðuflokknum en Sjálfstæðis-
flokknum. Því nú var það ekki bara
Alþýðubandalagið sem hamaðist á
okkur fyrir gengisfellingu, atvinnu-
leysi og landflótta, heldur bættust
Samtökin í kórinn. Að þessu leytinu
tel ég að sú skoðun standist alveg,
að það hafi verið farið að flæða
verulega undan okkur, þegar til
kosninganna 1971 kom.
En það er örugglega misskilning-
ur, að eitthvað svipað hafi gerst í
garð okkar á þessum áram, og núna
hefur dunið í eyrum alþýðuflokks-
manna upp á síðkastið. Því fer fjarri
að hægt sé að bera umræðuna þá
og nú saman.
Ég minnist þess ekki að mikið
hafi verið fjallað um embættisveit-
ingar Alþýðuflokksins eða þær ver-
ið gagniýndar sérstaklega á þessum
árum. Ég minnist þess að af öllum
mínum embættaveitingum á þess-
um árum, voru aðeins tvær verulega
umdeildar. Önnur var sú þegar ég
skipaði Steingrím Hermannsson,
framkvæmdastjóra Rannsóknaráðs
ríkisins, en ekki Magnús Magnús-
son. Ástæða þessarar ákvörðunar
minnar var einfaldlega sú að Stein-
grímur var verkfræðingur að
mennt, en Magnús kjarnorkufræð-
ingur. Hin var sú þegar ég skipaði
Odd Siguijónsson skólastjóra í
Kópavogi, en ekki Kára Arnórsson,
sem varð að stórmáli í langan tíma,
auðvitað vegna þess að Alþýðu-
bandalagið hafði meirihluta í Kópa-
vogi og mælti með Kára. Helgi El-
íasson fræðslustjóri mælti hins veg-
ar með Oddi Siguijónssyni.
Tíðar utanferðir
Það er rétt hjá þér að ég var
gagnrýndur harðlega fyrir tíðar
utanfarir, en ég tel af og frá að
slík gagnrýni hafi haft áhrif í þá
veru að við töpuðum fylgi. Þessi
gagnrýni var afar ómálefnaleg og
óréttmæt, því tíðar utanferðir mínar
áttu sér eðlilegar skýringar: Sem
menntamálaráðherra hafði ég
handritamálið á minni könnu, sem
kostaði náttúrulega óskaplega
mikla vinnu; sem viðskiptaráðherra
hafði ég OECD; sömuleiðis aðalut-
anríkismál heils áratugar, sem voru
samningarnir um EFTA, og vegna
þeirra var ég náttúrlega mjög mikið
á ferðinni á árunum 1960 til 70;
auk þess hafði ég með samskipti
Islands og Alþjóðabankans og Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins að gera á
þessum árum. Það voru því mínir
málaflokkar, sem ákvörðuðu hversu
mikið ég þurfti að ferðast og árásir
Framsóknar og Alþýðubandalags á
mig, vegna þessa voru í hæsta
máta ósanngjarnar. Ég held að það
hafi aðeins gerst þrisvar sinnum á
32ja ára þingmannsferli mínum, að
ég hafi verið það lengi erlendis, að
til þess hafi þurft að koma að vara-
maður minn var kallaður inn á þing.
Ég er þess fullviss að það voru
fyrst og fremst Samtök fijálslyndra
og vinstri manna sem felldu okkur
í kosningunum 1971, undir forystu
verkalýðsleiðtogans Hannibals
Valdimarssonar, en ég vil líka benda
á að þau lifðu bara í sjö ár, og
1978 vann Alþýðuflokkurinn sinn
mesta kosningasigur í sögunni."
- Því hefur verið haldið fram, að
1969 til 70 hafi Bjarni Benedikts-
son, verið kominn vel á veg með
undirbúning að myndun nýrrar Við-
reisnarstjórnar, með þátttöku
ákveðinna Alþýðubandalagsmanna,
eins og Björns Jónssonar, Eðvarðs
Sigurðssonar, jafnvel Lúðvíks Jós-
epssonar, færu stjórnarflokkarnir
illa út úr kosningunum 1971. Hvað
veit Gylfi Þ. Gíslason um slíkar
þreifingar?
„Við Bjarni höfðum talað sér-
staklega um það fyrir kosningarnar
1967, að við vildum tvímælalaust
halda stjómarsamstarfínu áfram,
ef við fengjum tilskilið fylgi, en það
gæti verið rétt að stokka upp innan
ríkisstjórnarinnar. Við ræddum
okkar á milli um að sjálfstæðismenn
fengju frá okkur menntamála- og
sjávarútvegsráðuneytið og við
fengjum fjármála- og iðnaðarráðu-
neytið í staðinn. Við prófuðum þetta
báðir, hvor í sínum flokki, en hug-
myndirnar fengu ekki stuðning,
hvorki hjá þeim né okkur. Bjarni
var orðinn sannfærður um að stefn-
an í landbúnaðarmálum væri röng,
en Ingólfur Jónsson réði einfaldlega
meiru í þingflokki Sjálfstæðis-
flokksins að þessu leyti, og því fékk
Bjarni ekki stuðning við breytta
stefnu, og það sama átti við mig í
þingflokki Alþýðuflokksins, sér-
staklega að því er varðaði afstöðu
verkalýðsfulltrúanna í þingflokkn-
um.
Óábyrg forysta
verkalýðshreyfingarinnar
Þegar við Bjarni áttum í þessum
samtölum, og einnig á árunum eftir
1967, þá sagði Bjarni iðulega eitt-
hvað í þessa veru: „Það er varla
hægt að stjórna þessu landi, án
verkalýðsleiðtoganna." Okkar meg-
invandi öll Viðreisnarárin var sá,
hversu verkalýðshreyfingin var
undir óábyrgri forystu, þar sem
ávallt voru náin tengsl á milli hreyf-
ingarinnar og stjórnmálaflokka,
fyrst við Sósíalistaflokkinn, síðar
Álþýðubandalagið og enn síðar
Samtök _ fijálslyndra og vinstri
manna. í raun og veru var verka-
lýðshreyfingunni stjórnað úr þing-
inu á þessum árum.
Þetta var ástæða þess að Bjarni
ræddi það oft, hvort ekki væri
ástæða til þess að leita eftir sam-
starfi og samráði við þá verkalýðs-
leiðtoga, sem á annað borð væru
samstarfshæfir. Hann hafði kynnst
Birni Jónssyni og Hannibal, og mat
Framsókn
bændaflokkur,
dreifbýlisflokkur
haftaflokkur,
harósvíradur
valdaflokkur og
þröngsýnn
stéttoflokkur