Morgunblaðið - 28.11.1993, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1993
HJATRU
ÍSLENDINGA
í DAGLEGA
LÍFINU
ÞRETTAM
Flestir hafa heyrt að þeim sé fyrir bestu að sneiða
hjá svörtum köttum, að það boðar sjö ára ógæfu að
brjóta spegil og að talan þrettán er varasöm. Þetta
flokkast undir það sem við vanalega köllum hjátrú.
Bókin Sjö, níu, þrettán sem kemur út núna fyrir jól-
in hjá Vöku-Helgafelli hefur að geyma fróðleik um
íslenska hjátrú, dæmi eru tekin af hjátrú annarra
þjóða og leitast við að setja
efnið fram á sem aðgengileg-
^astan hátt til fróðleiks og
skemmtunar. Símon Jón Jó-
hannsson tók efnið saman.
Hér birtast brot úr nokkrum
köflum bókarinnar.
BANKAÐ UNDIR BORÐ
Ein útbreiddasta hjátrú sem þekk-
ist meðal kristinna manna nú til
dags er að banka undir borð eða
snerta tré. Það er gert eftir að menn
hafa sagt eitthvað sem flokka má
undir hroka eða ofiátungshátt, eitt-
hvað sem þykir ógætilega sagt eða
ef menn fullyrða eitthvað sem brugð-
ið getur til beggja vona. Þessu
" bregða menn fyrir sig í daglegu lífi
og um leið er höfð yfir hin dulmagn-
aða talnaröð 7-9-13, nokkurs
konar galdraþula, til enn frekari
áherslu. Það er vel þekkt trúarhug-
mynd að mönnum hefnist fyrir ef
þeir storka forlögunum eða almætt-
inu með einhveijum hætti, t.d. óvar-
legu tali. Sú trú virðist einnig eiga
sér djúpar rætur að hrósi menn sér
af góðri heilsu eða góðu gengi yfir-
leitt þá missi þeir velgengnina, ann-
aðhvort af vöidum öfundsjúkra, illra
afla eða þess guðs sem menn ættu
fremur að þakka fyrir gott gengi.
Hin kristna siðfræði gerir ráð fyrir
að menn séu auðmjúkir og undir-
gefnir skapara sínum og hvers kyns
' ofmetnaður sé af hinu illa. Þegar
mönnum hefur orðið á að móðga
máttarvöldin eða misbjóða þeim á
einhvern hátt býr þjóðtrúin yfir ráð-
um til að vinna á móti slæmum af-
leiðingum misgjörðanna. Það eru
sem sagt til leiðir til að sættast við
almættið og milda reiði þess. Þá
hjátrú að banka í tré og segja um
leið 7 - 9 - 13 má rekja til þessara
hugmynda.
Þótt ætla megi að flestir íslend-
ingar nú orðið hafí litla trú á því
að banka undir borð eða snerta tré
s—fx alls ekki óalgengt að fólk geri
það og allnokkuð hefur borið á þess-
ari hjátrú hér á landi í seinni tíð.
Að öllum líkindum er þessi venja þó
ung hérlendis og hefur orðið til fyr-
ir erlend áhrif því ekki sér þess stað
í íslenskum þjóðsagnasöfnum né
öðrum heimildum að um gamla hjá-
trú sé að ræða. Annars staðar á
Norðurlöndum er þessi siður vel
þekktur.
HVERS VEGNA SNERTIR
FÓLK EÐA BANKAR í TRÉ?
Skýringarnar á uppruna þessarar
hjátrúar eru margar. Á fyrri hluta
aldarinnar hélt danski náttúrufræð-
ingurinn Paut Bergsoe því fram að
siðurinn að banka undir borð ætti
rætur að rekja til klausturreglna.
Þegar einhver munkanna hafi gert
sig sekan um að raupa við matar-
borðið hafi príorinn bankað undir
borðið til að halda aftur af honum,
bent á krossinn í rósakransinum,
bænabandinu sem munkarnir bera,
og sagt: „Vertu lítillátur." Einnig
hefur verið bent á önnur hugsanleg
tengsl við kirkjuna og þá sérstaklega
kross Krists. Trú á margvíslegum
helgigripum hefur um langan aldur
notið mikilla vinsælda, einkum í
kaþólskum sið og sérstök helgi hefur
hvílt yfír tréflísum sem menn trúa
að komnar séu úr krossi Krists. Því
er haldið fram að snerting við tré
minni á krossinn og menn skynji það
sem ígildi þess að snerta krossinn
sjálfan. Með þessu móti séu menn
að sýna kristilega auðmýkt á tákn-
rænan hátt. Það stríðir gegn kristi-
legum siðferðishugmyndum að sýna
af sér stærilæti, allt er á valdi guðs
og hann einn ræður gæfu og gengi.
Slíka auðmýkt var einnig hægt að
sýna með því að snerta ýmsa aðra
kirkjugripi úr tré, s.s. kirkjudyr.
SPEGLAR
Það veldur sjö ára ógæfu að
bfjóta spegil. Þessi hjátrú er kunn
um nánast allan heim og rætur henn-
ar ná langt aftur. Allt frá fyrstu tíð
hefur maðurinn horft á spegilmynd
sína í kyrrum vötnum og velt fyrir
sér hvernig á henni standi. Fyrir
nútímamanninn er endurkast ljóss-
ins jafn sjálfsagt náttúrulögmál og
að steinn falli til jarðar ef honum
er sleppt úr hendi en þannig var það
ekki á bernskudögum siðmenningar-
innar. Það var eitthvað dularfullt við
myndina í vatninu, ekki síst vegna
þess að hún sneri öfugt, var spegil-
mynd og talið er að það sé ein meg-
inástæða þeirra hugmynda sem
menn gerðu sér um spegilmyndina.
Spegilmyndin var talin mynd sálar-
innar. Hún gat ekki verið mynd lík-
amans vegna þess að hún sneri ekki
eins. Algengt var að menn teldu sig
sjá inn í aðra veröld gegnum spegil-
myndina, þá veröld sem að baki hinni
sjáanlegu veröld býr. Þar eru heim-
kynni dulinna vera og að horfa þang-
að inn getur reynst mönnum hættu-
legt.
Fyrstu manngerðu speglarnir
urðu til nokkur hundruð árum fyrir
Krists burð. Egyptar og seinna
Grikkir og Rómveijar bjuggu til
spegla úr silfri og bronsi en gler-
speglar voru ekki gerðir fyrr en á
13. öld. Feneyskir glergerðarmenn
eiga heiðurinn af fyrstu glerspeglun-
um.
Vegna þeirra hugmynda sem uppi
voru um að spegilmyndin væri mynd
sálarinnar kemst það orð á að mikil
ógæfa fylgi því að bijóta spegla. Þá
eru menn í rauninni að skemma eða
eyðileggja mynd sálarinnar og það
skaðar hlutaðeigandi. Eins og við
margs konar annarri ólukku geymir
þjóðtrúin ráð til að bæta eða draga
úr þeirri ógæfu sem vofir yfir. Það
er talið ráðlegt að grafa spegilbrotin
í jörðu eða fleygja þeim í á.
HRÆÐSLAN VIÐ SPEGLA
Margvísleg hjátrú er til um spegla
önnur en sú að ólán fylgi því að
bijóta þá. Það er til dæmis útbreidd
hjátrú að börn megi ekki sjá spegil-
mynd sína fyrsta árið. Þá eru þau
ekki nógu sterkbyggð til að þola það
að sjá sálina utan líkamans. I Þýska-
landi er talið að sjái kornabarn speg-
ilmynd sína geti það ekki aðeins
haft alvarlegar afleiðingar fyrir
heilsu barnsins heldur einnig áhrif
á persónuleika þess. Barnið getur
farið að stama, átt erfítt með að
læra að tala, það tekur ekki tennur
eða hreinlega deyr ef það er svo
ólánssamt að sjá sig í spegli. í Frakk-
landi er sagt að börnin verði mál-
laus, í Finnlandi eiga þau erfitt með
tanntöku, í Rússlandi verða þau
svefnlaus, i Bandaríkjunum verða
þau áhyggjufull, í Japan munu þau
eignast tvíbura þegar þau stækka
o.s.frv.
Sama grunnhugmynd er talin búa
að baki þeirri venju að hylja spegla
í herbergjum sjúkra. Varasamt getur
verið fyrir sængurkonur að horfa í
spegil, þær geta orðið rangeygðar
eða rekist þar á djöfulinn sjálfan.
Önnur hjátrú er að brúður megi
ekki sjá sig í brúðarskartinu í spegli
fyrr en rétt áður en athöfnin hefst,
annars fari giftingin út um þúfur,
e.t.v. vegna þess að syndsamlegt er
að dást að sjálfum sér eða hrósa.
Það fer illa fyrir þeim sem á ein-
hvern hátt ofmetnast og þjóðsagna-
söfn geyma margar sögur af mak-
legum málagjöldum dramblátra. Þeir
sem hafa ill augu mega ekki líta í
spegil því þá missir skaðlegt augna-
ráð þeirra mátt sinn. Þess vegna eru
litlir speglar stundum notaðir sem
verndargripir á þeim svæðum þar
sem trú á illeygðum mönnum og
dýrum er mikil, t.d. í Suður-Evrópu.
Svo er auðvitað alkunna að vampýr-
ur sjást ekki í speglum vegna þess
að þær eru sálarlausar.
„SPEGILL, SPEGILL HERM
ÞU MÉR
Menn hafa löngum staðið í þeirri
trú að í gegnum spegla mætti sjá
lengra og meira en venjuleg augu
fá greint. Þjóðsögur herma að finna
megi þjófa með þessum hætti og í
íslenskri útilegumannasögu er speg-
ill notaður til að sjá það sem fram
fer í mannheimum. Þekktasta dæm-
ið um töfraspegil er án efa spegillinn
í ævintýrinu um Mjallhvíti sem
vonda drottningin notaði til að stað-
festa að hún væri fegurst allra. í
þýðingu
SPEGILHJÁTRÚ
Það er gömul hjátrú hér á landi
að ungbörn megi ekki sjá sig í spegli
fyrr en gróin eru saman á þeim
hausamótin því að annars ná þau
ekki að gróa saman. Ekki má heldur
gretta sig í spegil því þá afskræm-
ast menn í andliti og ólánsvegur er
að bera spegil yfir sofandi mann.
Einna útbreiddust virðist þó vera sú
hjátrú að á gamlárskvöldi megi sjá
tilvonandi maka sinn í spegli.
STIGAR
Sú hjátrú að áhættusamt sé að
ganga undir stiga þekkist víða og
skýringarnar á tilurð hennar marg-
víslegar. Menn geta átt það á hættu
að mæta þar sjálfum djöflinum eða
gifta sig ekki það árið en aðrir halda
því fram að menn verði fyrir óhappi
sama dag og þeir ganga undir stig-
ann. Það er auðvitað frumskilyrði
að stiginn sé reistur upp við eitthvað
svo unnt sé að ganga undir hann.
Lendi menn í þeirri aðstöðu að stigi
sé reistur þvert á leið þeirra, t.d. á
þröngri gangstétt við umferðargötu,
og þeir komist ekki leiðar sinnar,
getur verið úr vöndu að ráða. Þá
má grípa til þeirra ráða sem milda
eða koma í veg fyrir óhöpp. Það er
t.d. hægt að krossa fingur um leið
og gengið er undir stigann en sumir
segja að þá verði menn að halda
þeim í kross þangað til þeir mæta
hundi (þrem, fjórum eða fimm hund-
um) eða hesti (þrem, íjórum eða
fimm hestum). Menn geta spýtt
þrisvar milli trappna á stiganum eða