Morgunblaðið - 19.12.1993, Blaðsíða 10

’ib
MÖRGtíNBLAíílÐ SUNNUDAGUR ÍÖ.0^

1993
EFTIR SJÖ ÁRA ÁTÖK LIGGUR GATT-SAMKOMULAG NÚ FYRIR
Eftir Steingrím Sigurgeirsson
í ÞVÍ samkomulagi, sem náðist í GATT-viðræðunum á miðviku-
dag, felst stærsta fijálsræðisspor, sem tekið hefur verið í sögu
heimsviðskipta. Með því taka hin 116 aðildarríki GATT upp
stefnu fríverslunar óg hverfa að mestu leyti frá þeirri verndar-
stefnu, sem einkennt hefur alþjóðaviðskipti frá því á fjórða
áratugnum. Ákvæði GATT ná nú líka til mun fleiri þátta en
nokkru sinni áður og eru til dæmis landbúnaðarmál og þjónusta
í fyrsta skipti hluti af samkomulaginu. Er talið að með tilkomu
samningsins muni heimsframleiðsla aukast um 200-300 milljarða
dollara á ári eða sem samsvarar um einu prósenti af saman-
lagðri þjóðarframleiðslu heimsins, frá og með árinu 2002. Um
90% af þessari upphæð má rekja til aukins fijálsræðis í landbún-
aðarmálum. Þessar stjarnfræðilegu upphæðir eru ef eitthvað,
að mati Efnahags- og framfarastofnunarinnar (OECD) og Al-
þjóðabankans, vanmetnar.
Fyrsta GATT-samkomulag-
ið, eða Almenna sam-
komulagið um tolla og
viðskipti, var undirritað
af 23 þjóðum árið 1947
með það að markmiði að
setja á laggirnar alþjóð-
lega viðskiptastofnun til
að efla fijáls viðskipti í
heiminum. Um svipað leyti voru
einnig aðrar efnahagslegar al-
þjóðastofnanir settar á laggirnar
(stundum kallaðar Bretton Woods-
stofnanimar), nefnilega Alþjóða-
gjaldeyrissjóðurinn og Alþjóða-
bankinn, enda einkenndist and-
rúmsloft eftirstríðsáranna af mikl-
um vilja til aukinnar alþjóðlegrar
samvinnu. Ekkert varð þó úr stofn-
un hinnar alþjóðlegu viðskipta-
stofnunar, sem samkvæmt Hav-
ana-yfirlýsingunni svokölluðu frá
1948 átti að verða þriðja Bretton
Woods-stofnunin, þar sem Banda-
ríkjaþing lagðist gegn henni.
Á næstu árum voru haldnar þrjár
viðræðulotur um útvíkkun GÁTT-
samkomulagsins (Anneey-, Tor-
quay- og Genfarloturnar) en allt
fram að hinni svokölluðu Dillon-
lotu, á árunum 1960-1962, beindist
athygli samningamanna einvörð-
ungu að innflutningstollum á iðn-
varningi.
Árið 1964 hófst hin svokallaða
Kennedy-lota, sem 64 ríki tóku
þátt í. Þar var í fyrsta skipti rætt
um hvernig koma mætti í veg fyrir
undirboð. 102 ríki tóku svo þátt í
Tókýó-Iotunni, á árunum 1973-
1979, en þá varð samkomulagið
enn víðtækara.
Erfiðasta samningalotan
Aldrei hafði markið hins vegar
verið sett eins hátt og þegar ráð-
herrar rúmlega hundrað ríkja komu
saman í borginni Punta del Este í
Úrúgvæ í september árið 1986
enda hefur t.d. blaðið Financial
Times kallað Úrúgvæ-lotuna „móð-
ur allra viðskiptaviðræðna". Nú
átti GATT einnig að ná til landbún-
aðar, þjónustu á borð við bankavið-
skipti og tryggingar, vefnaðarvöru,
hugverka og ýmissa annarra þátta,
sem enginn hafði áður þorað að
reyna að ná alheimssamkomulagi
um. Náðist þetta í gegn fyrir til-
stilli Bandaríkjamanna (sem lögðu
áherslu á þjónustu og hugverk) og
þróunarríkja (sem lögðu áherslu á
betri aðgang fyrir vefnaðar- og
landbúnaðarvörur sínar).
En vegna þess hve flóknar við-
ræðurnar voru og hve mörg ríki
tóku þátt í þeim reyndist ekki auð-
sótt að ná samkomulagi. Það er
fyrst nú, rúmlega sjö árum síðar,
að samkomulagið liggur fyrir. Mest
allan tímann var Arthur Dunkel
framkvæmdastjóri GATT, en þegar
kom að lokasprettinum var hann
útkeyrður og lét af störfum. „Arth-
ur kom 85% af samkoniulaginu í
höfn. En þegar hann hafði skilað
af sér lokadrögunum í desember
1991 var hann einfaldlega orðinn
eldsneytislaus; hann gat ekki lokið
við síðustu 15%,“ hefur Financial
Times eftir sendiherra hjá GATT.
Við starfí Dunkels tók írinn Peter
Sutherland, sem talinn er hafa
keyrt samkomulagið í gegn af mikl-
um krafti og ekki hikað við að segja
samningamönnum til syndanna
gerðist þess þörf. „Ef við hefðum
haft áhyggjur af því að stundum
gæti hitnað í kolunum hefðum við
aldrei skipað írskan „rugby“-leik-
ara sem framkvæmdastjóra," sagði
einn sendiherrann.
Margir hafa spáð því að Úr-
úgvæ-lotan verði síðasta stóra
samningalotan innan GATT og að
í framtíðinni verði meiri áhersla
lögð á einfaldari viðræður um mjög
afmörkuð svið. í apríl á næsta ári
munu utanríkis- og viðskiptaráð-
herrar þeirra 117 ríkja, sem aðild
eiga að GATT, koma saman í borg-
inni Marrakesh í Marokkó til að
undirrita samkomulagið og ákveða
hvort lagt verður út í nýja viðræðu-
lotu.
Þá eiga þjóðþing ríkjanna eftir
að staðfesta samkomulagið þannig
að það geti tekið gildi í janúar eða
júlí árið 1995.
Hver græðir - hver tapar og
hvers vegna?
Sumir hafa haldið því fram að
það séu fyrst og fremst iðnríkin
sem hagnist á GATT. Breska hjálp-
arstofnunin Christian Aid lýsti því
þannig yfír í síðustu viku að þróun-
arríkin myndu tapa verulega á sam-
komulaginu, ekki síst fátækustu
Afríkuríkin. Þau hafa mörg hver
tvíhliða samninga við ýmis Evrópu-
ríki um hagstæðari markaðsað-
gang en önnur ríki og fellur sú
mismunun niður við gildistöku
GATT-samkomulagsins. Hefur
Christian Aid bent á að samkvæmt
útreikningum OECD muni sam-
komulagið kosta Afríkuríkin um
2,6 milljarða dollara fram til ársins
2002 og að sama skapi munu Indó-
nesíubúar tapa 1,9 milljörðum. Á
móti mun til dæmis Evrópubanda-
lagið hagnast um allt að 80 millj-
arða dollara á ári frá og með 2002.
Næstmest munu Kínveijar hagnast
á samkomulaginu.
Margt ber hins vegar að hafa í
huga þegar svona tölur eru skoðað-
ar. í viðræðum á borð við GATT
er það kallað að „gefa eftir" þegar
ríki auðveldar markaðsaðgang á
einhveiju sviði. Samningamenn
reyna því að „gefa sem minnst eft-
Frakkar
hrósa sigri
LIKLEGA hefur engín ein
þjóð komist jafn nálægt því
að koma í veg fyrir að GATT-
samkomulag yrði að veru-
leika og Frakkar. Vegna
ósveigjanlegrar afstöðu
þeirra í landbúnaðarmálum
náðist ekki samkomuiag fyr-
ir árslok 1990, ekki í desem-
ber 1991 og ekki heldur fyr-
ir árslok 1992, líkt og stefnt
var að á sínum tíma.
rátt fyrir að Evrópubanda-
lagið og ríkisstjóm
Bandaríkjanna næðu
samkomulagi haustið
1992 um málamiðlun í
landbúnaðarmálum (hið sk. Blair
House-samkomulag) voru
Frakkar ekki ánægðir. Franskir
bændur risu upp til mótmæla
og stjórn sósíalista, sem þá var
við völd, lét undan og krafðist
þess að EB hafnaði samkomu-
Iaginu. Hótuðu Frakkar að beita
neitunarvaldi í ráðherraráðinu
ella.
Að loknum þingkosningum í
vor tók hins vegar við ríkisstjóm
hægrimanna undir forsæti
Edouards Balladurs. í upphafí
virtist stjórnin ætla að fylgja
svipaðri stefnu og fyrri stjóm
og óttuðust margir að nú væri
endanlega öll von úti um GATT.
Balladur þykir hins vegar
hafa sýnt eindæma stjóm-
kænsku í málinu. Frakkar héldu
kröfum sínum til streitu og á
síðustu stundu settu þeir einnig
málefni franska kvikmyndaiðn-
aðarins á oddinn. Þegar upp er
staðið standa þeir sem sigurveg-
arar.
Balladur hefur styrkt stöðu
sína verulega í frönskum stjóm-
málum. Em nú taldar miklar lík-
ur á að Balladur verði frambjóð-
andi hægrimanna í næstu for-
setakosningum, en hingað til
hefur verið gengið út frá því að
það yrði Jacques Chirac.
ir“ en fá sem bestan markaðsað-
gang fyrir eigin vörur hjá öðrum
ríkjum. Það er síðan ágætt dæmi
um kaldhæðni örlaganna að eftir
því sem samningamönnunum tekst
betur upp (það er gefa minna eft-
ir) þeim mun minna hagnast við-
komandi ríki á útkomunni. Ástæð-
an fyrir því að Evrópuríkin og ríki
Asíu „hagnast" mest á samkomu-
laginu er fyrst og fremst sú að þau
hafa neyðst til að „gefa eftir" í
landbúnaðarmálum!
Nýjar víddir og hindranir
Mikið hefur verið spáð í hvað
muni eiginlega gerast eftir að
GATT-samkomulagið tekur gildi.
OECD hefur reynt að áætla hag-
vaxtaráhrif aukinnar fríverslunar,
líkt og fyrr var minnst á, en einnig
hafa ýmsir aðrir aðilar reynt að
átta sig á hvað komi til með að
breytast. Á vegum skrifstofu Royal
Dutch/Shell Group-olíufyrirtækis-
ins í London hefur að undanförnu
starfað hópur sérfræðinga við að
setja saman skýrslu sem ber heitið
„New Frontiers and Barricades"
(Nýjar víddir og hindranir).
Hinar nýju víddir hafa í för með
sér gífurlegan hagvöxt og aukna
velmegun. Sá heimur sem lýst er
í hindrunum er hins vegar mun
drungalegri, heimur þar sem „allt
er undirorpið reglum og kvótum,"
segir Loedwijk van Wachem,
stjórnarformaður Royal Dutch Pet-
roleum við Wall Street Joumal.
Hinar nýju víddir verða samt eng-
inn dans á rósum fyrir stórfyrir-
tæki á borð við Shell að mati sér-
fræðinganna. Alþjóðleg samkeppni
og samtvinnun mun aukast til
muna og þá mega þeir óhagkvæmu
missa sín. GATT mun knýja stór-
fyrirtæki til að endurskipuleggja
rekstur sinn og það er alls ekki
víst að þau fyrirtæki sem nú eru
stærst muni standa sig best. Til
dæmis hafa Kína og Tævan ekki
enn fengið aðild að GATT vegna
pólitískra deilna þeirra. Það mun
þó líklega breytast nú og er þá
talið að fyrirtæki frá þessum ríkj-
um, sem undanfarið hafa vaxið ört
vegna uppsveiflunnar í suðaustur-
hluta Asíu, muni veita vestrænum
fyrirtækjum harða samkeppni.