Morgunblaðið - 27.01.1994, Síða 14

14
f-
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. JANÚAR 1994
Veiðiheimildir á fáar hendur?
Andmæli við grein Gísla Pálssonar og Agnars Helgasonar
eftir Ágúst Einarsson
og Ragnar Arnason
Hinn 11. janúar sl. birtist í Mbl.
grein eftir Gísla Pálsson, prófessor,
og Agnar Helgason, nema, um
kvótamál. Greinin er athyglisverð
og varpar Ijósi á tiltekinn þátt fisk-
veiðistjórnunar sem er tilfærsla á
veiðiheimildum milli fyrirtækja og
samband miili stærðar fyrirtækja og
veiðiheimilda. Umræða höfunda er
á margan hátt hlutlæg og vönduð.
Hins vegar er að okkar mati sú heild-
armynd af eignarhaldi aflakvóta sem
dregin er fram í greininni alvarlega
misvísandi.
Kvótinn hefur ekki safnast á
færri hendur
Meginniðurstaða þeirra félaga er
að botnfískkvótinn hafí safnast- á
færri hendur frá því að aflaheimildir
urðu framseljanlegar. í þessu felst
alvarlegur misskilningur. Þótt fyrir-
tækjum í útgerð kunni að hafa fækk-
að hefur eigendum þeirra fjölgað
stórlega.
Fjöldi fyrirtækja hefur reyndar
ekkert með fjölda einstaklinga að
gera sem beint eða óbeint ráða yfir
aflaheimildum. Með tilkomu almenn-
ingshlutafélaga í sjávarútvegi hefur
hluthöfum fjölgað stórlega undan-
farin ár. Sem dæmi má nefna að
hluthafar Útgerðarfélags Akur-
eyringa eru nú um 1.800 talsins og
hefur fjölgað um 200 á síðustu
tveimur árum.
Lífeyrissjóðir og hlutabréfasjóðir
hafa jafnframt bæst í hluthafahóp-
ana eða aukið hlut sinn í sjávarút-
vegi en þorri landsmanna er í lífeyr-
issjóðum. Þannig er íjöldi fyrirtækja
rangur mælikvarði til að meta sam-
þjöppun aflaheimilda. Sameining
fyrirtækja hefur verið algeng síðustu
ár og flestir hafa talið þá þróun
æskilega. Þessar sameiningar hafa
flestar ekki leitt til fækkunar eig-
enda þótt fyrirtækjum hafi fækkað.
Ef tíu aðilar með tíu báta telja
heppilegra að reka útgerð sína í einu
félagi þá getur tölfræði Gísla og
Agnars breyst þannig að tíu „dverg-
ar“ hverfi úr kerfínu og einn „risi“
komi í staðinn og það er að mati
félaganna hið alvarlegasta mál.
Þessir tíu aðilar gætu t.d. hver átt
10% af hlutafé „risans" og í reynd
hefði ekkert breyst nema aðilarnir
hefðu fundið heppilegra rekstrar-
form og myndu væntanlega fækka
skipum sínum þegar fram liðu stund-
ir.
Fjöldi hluthafa í félögum segir
hins vegar ekki alla söguna. Þeir eru
misstórir og hafa misjöfn áhrif. Fjár-
festing í hlutafé sjávarútvegsfyrir-
tækja er hins vegar valkostur ijár-
festa, bæði einstaklinga og lífeyris-
sjóða, við hlið annarra möguleika.
Sjónarmið slíkra fjárfesta er að
reksturinn sé a.m.k. jafn arðbær og
aðrir möguleikar. Þess vegna hlýtur
rekstrarform alltaf að þróast í þá
átt þar sem mestri arðsemi er náð.
Það eru örugglega miklu fleiri
einstaklingar sem eiga nú beina hlut-
deild í fiskistofnum á íslandsmiðum
en fyrir til að mynda tíu eða tuttugu
árum. Þetta er æskileg þróun enda
eru fiskimiðin sameign þjóðarinnar
og því fleiri sem tengjast beint nýt-
ingu hennar, m.a. sem hluthafar í
sjávarútvegsfyrirtækjum, þeim mun
betra. Hinir raunverulegu handhafar
kvótans eru ekki fyrirtækin sjálf
heldur eigendur þeirra. Með tilkomu
kvótakerfisins er auðveldara fyrir
einstaklinga að verða þátttakendur
í veiðum með óbeinum hætti.
Fiskmarkaðirnir sem hófu starf-
semi sína árið 1987 hafa einnig opn-
að aðgang að auðlindinni til vinnsiu
afurða. Nú geta allir keypt, unnið
og selt sjávarafurðir með því að
hafa viðskipti við fiskmarkaðina en
fyrir tíma þeirra þurftu menn í flest-
um tilvikum að ráða yfir skipum til
að geta unnið físk. Uppbygging físk-
markaða er að vísu að mestu óháð
kvótakerfinu en er þó grein á sama
Fyrir 5 eða fleiri: Fyrirtæki: Á Pottinum og pönnunni:
Þorratrog i heimahús kr. 1.190,- pr. mann 18 tegundir Þorramatur í fyrirtæki kr. 1.190,- pr. mann 18 tegundir. Glæsilegt þorrahlaðborð á bóndadaginn 21. janúar.
Á konudaginn 20. febrúar drögum við
út einn þorraþræl úr hópi viðskiptavina
SammnMií okkar’09 sendum hann tn ír,ands a
landsýn slóðir víkinga ásamt gestí sínum.
Matreiðslumenn
með áratuga reynslu
BRAUTARHOLTI 22, SÍMI 11690
Ágúst Einarsson Ragnar Árnason
„Framsal veiðiheimilda er til að ná fram aukinni
hag-kvæmni og er undirstaða núverandi kvóta-
kerfis. Hagkvæmasta nýting auðlindanna næst
ekki ef framsal er óheimilt innan kerfisins.“
meiði, þ.e. markaðsvæðingu sjávar-
útvegsins. Starfsemi þeirra sýnir að
sjávarútvegurinn er síður en svo lok-
uð atvinnugrein.
Val tímabils er óheppilegt
Það tímabil sem þeir Gísli og
Agnar kjósa að miða við, þ.e. 1991
til 1994, er óheppilegt til að fá rétt-
vísandi mynd af þróun fyrirtækja-
stærðar á tíma kvótakerfisins.
Ástæðan er annars vegar sú að botn-
fiskafli hefur minnkað ár frá ári á
því tímabili sem þeir sýna. Við slíkar
aðstæður er nánast óhjákvæmilegt
að útgerðarfyrirtækjum fækki og
þar með verða þau einnig hlutfalls-
lega stærri.
Hins vegar er þess að geta að
smábátar, þ.e. bátar innan við tíu
brl., urðu hluti kvótakerfisins árið
1990. Við það ljölg-aði fyrirtækjum
með kvóta auðvitað mjög mikið.
Þetta væri hægt að túlka sem mót-
sögn við þá stáðhæfingu Gísla og
Agnars að kvótahöfum hafi fækkað
á kvótatímabilinu. Það er hins vegar
aukaatriði. Meira máli skiptir að
ferill kvótaeignar frá árinu 1991
dregur að sjálfsögðu mjög dám af
kvótaúthlutun til mikils ijölda smá-
báta árið 1990. Þannig sýna tölur
Gísla og Agnars að fækkun kvóta-
hafa á árunum 1991 til 1994 er að
mestu leyti (85%) skýrð með fækkun
kvótahafa í smábátahópnum. Vafa-
laust hafa ýmsir þeirra farið á krók'a-
veiðar.
Þess verður einnig að geta að það
er rangt sem segir í greininni að
kvótakerfinu hafi verið breytt þann-
ig árið 1990 að framsal hafi verið
ákveðið. Framsal veiðiheimilda hefur
verið heimilt innan aflamarkskerfis-
ins sem hefur verið meginstoð kvóta-
kerfisins frá upphafi.
Fækkun skipa í kvótakerfinu
Annar mælikvarði sem sýnir áhrif
kvótakerfisins er breyting á fjölda
skipa frá árinu 1984 þegar kvóta-
kerfi í botnfiskveiðum var tekið upp.
Það virðist oft gleymast að tilgangur
með fískveiðistjórnunarkerfi er fyrst
og fremst sá að takmarka heildar-
afla og nýta auðlindina á sem hag-
kvæmastan hátt.
Togarar voru 107 árið 1984 en
110 við síðustu áramót. Vitanlega
hefur breyting orðið innan hópsins,
m.a. hafa frystitogarar komið í stað
ísfisktogara. Nær engar breytingar
hafa orðið á aflahlutdeild togara frá
1984. Hlutdeild togaraflotans var
60% af aflamarki botnfisks árið 1984
og var óbreytt níu árum síðar, þ.e.
í árslok 1993.
Meiri breyting hefur orðið hjá
bátaflotanum. Hefðbundnir bátar
voru 418 talsins árið 1984 með 34%
af aflamarki botnfisks en 330 talsins
í árslok 1993 með 31% hlutdeild.
Þeim hefur þannig fækkað um 21%
á níu árum en aflahlutdeild þeirra
minnkað um 3%. Hér sést umtals-
verður árangur kvótakerfisins.
Annað dæmi um árangur afla-
markskerfisins eru loðnuveiðarnar.
Loðnuskipin voru 68 talsins. árið
1979 en kvótakverfi í loðnuveiðum
var tekið upp árið 1980. Árið 1990
voru þau 24 færri, eða 44. Þeim
hefur því fækkað um 35%. Þótt nú
stefni í metveiði á loðnu eru engin
áform um að stækka loðnuflotann.
Kvótakerfið í loðnuveiðum er miklu
eldra en kvótakerfið í botnfiskveið-
um. Það sýnir skýrt hversu árang-
ursríkt kerfí framseljanlegra hlut-
deildarkvóta getur verið. Það hefur
skilað bæði útgerðum og sjómönnum
miklum tekjum undanfarin ár.
Það þarf að hafa skýrt í huga að
íslenski fiskveiðiflotinn er mjög hag-
kvæmur í samanburði við aðrar þjóð-
ir. Afli á hvern sjómann er mun
hærri hér en erlendis og afli á hvert
skip mun meiri en annars staðar.
Þrátt fyrir þetta er enn hagkvæmt
að draga úr sókn og fækka skipum.
Áhrif tækniþróunar í
fiskveiðum og nauðsyn
framsals
Fjöldi báta segir auðvitað ekki
alla söguna. Stærð skipa og vélarafl
er vitanlega mismunandi. Tækni-
væðing innan flotans hefur verið
mjög mikil, m.a. betri fiskleitartæki
og sterkari og betri veiðarfæri. Sama
skip hefur miklu meiri möguleika til
veiða en fyrir tíu árum. Sóknarþung-
inn hefur þannig aukist verulega
vegna tæknivæðingar, þótt skipum
hafi fækkað í ýmsum útgerðarflokk-
um síðastliðin tíu ár.
Fjölmargt ræður íjölda og stærð
fyrirtækja í hverri atvinnugrein. Á
meðal þess sem skiptir hvað mestu
máli er útgerðartæknin. Ef tæknin
er þannig að sókn með mörgum litl-
um skipum er hagkvæmust má
vænta margra smárra fyrirtækja.
Þannig var útgerðarmynstrið á ára-
bátatíma íslenskra fiskveiða á 19.
öldinni.
Sé tæknin á hinn bóginn þannig
að hagkvæmast sé að sækja veiðar
með færri og stærri skipum fækkar
útgerðarfyrirtækjum nánast óhjá-
kvæmilega og þau stækka. Þetta
gerðist einmitt í íslenskum sjávarút-
vegi á síðari hluta 19. aldar og fram-
an af þeirri 20. þegar stærri skip
og togarar hófu innreið sína. Slík
þróun er óháð fiskveiðistjórnunar-
kerfi, enda var þá ekkert kvótakerfi
til staðar. •
Aukning aflaheimilda frystitogara
undanfarin ár er bein afleiðing af
hagkvæmni slíkra útgerðarhátta.
Sama þróun og Gísli og Agnar
greina, þ.e. stærri skip og hlutfalls-
leg stækkun fyrirtækja, hefði vafa-
lítið orðið þótt kvótakerfið hefði ekki
verið til staðar. Þá þróun mátti m.a.
greina frá miðjum áttunda áratugn-
um löngu fyrir daga kvótakerfisins.
Aflamarkskerfið skapar forsendur
fyrir hagkvæmri nýtingu fiskistofn-
anna. F'iskiskipaflotinn er iðulega
allt of stór þegar kvótakerfi er sett
á. Vel hannað kvótakerfi leiðir þá
til minnkunar flotans og þar með
oftast til fækkunar og hlutfallslegrar
stækkunar fyrirtækja. Ef staðan er
á hinn bóginn sú að flotinn er of
lítill þegar kvótakerfi er sett á er
líklegt að niðurstaðan yrði á hinn
veginn.
Framsal veiðiheimilda er til að ná
fram aukinni hagkvæmni og er und-
irstaða núverandi kvótakerfis. Hag-
kvæmasta nýting auðlindanna næst
ekki ef framsal er óheimilt innan
kerfisins. Hér skiptir litlú hvort
veiðileyfi séu seld eða leigð af ríkis-
valdinu, sérstakur skattur lagður á
útgerðarfyrirtæki eða öðru formi
gjaldtöku fyrir veiðiheimildir komið
á. Það er því miður alltof algengt í
umræðu um fiskveiðistjórnun að
ruglað er sáman stjórnkerfinu sjálfu
og gjaldtöku. Stjórnkerfi okkar fisk-
veiða, þ.e. framseljanlegir hlutdeild-
arkvótar, er viðurkennt sem hag-
kvæmasta stjórnkerfi sem þekkist
við fiskveiðar. Vitanlega er hægt að
koma fyrir gjaldtöku innan þess
kerfis. Ágreiningur um skiptingu
fiskveiðiarðsins má hins vegar ekki
leiða til þess að góðu stjórnkerfi sé
hafnað. Ekki dettur nokkrum manni
í hug að takmarka fijálsar kosning-
ar vegna þess að flokkur Adolfs
Hitlers vann mikinn kosningasigur
árið 1930 eins og flokkur hins rússn-
eska Zhírínovskíjs fyrir skömmu.
Lokaorð
Greinargóðri úttekt Gísla og Agn-
ars á þróun skiptingar veiðiheimilda
á fyrirtæki er því miður fylgt eftir
með hæpnum fullyrðingum um „lén-
skerfi" í íslenskum sjávarútvegi.
Grein þeirra rennir að okkar áliti
engum stoðum undir slíkar samlík-
ingar.
I fyrsta lagi hefur eigendum kvóta
og þar með þeim sem eiga beina
hlutdeild í arði fiskimiðanna fjölgað
stórlega frá upphafi kvótakerfisins,
þótt kerfið sem slíkt eigi ekki um-
talsverðan þátt í því. Þannig hefur
þróunin verið þveröfug við það sem
þeir telja umhugsunarvert og hættan
af því „Iénskerfi" sem þeir nefna
virðist síður en svo vera yfirvofandi.
í öðru lagi er þess að geta að
þeir sem hafa aukið hlut sinn í núver-
andi kvótakerfi hafa að sjálfsögðu
keypt hlutdeild sína af hinum á
markaðsverði. Þá hlutdeild er jafn-
framt hægt að kaupa til baka hve-
nær sem er á markaðsverði. Það er
því engu meiri ástæða til að hafa
áhyggjur af yfirráðarétti yfir kvóta
en til að mynda af eignarhaldi á
kvikmyndahúsum í Reykjavík, lóðum
á Akranesi, bönkum eða fjölmiðlum
á íslandi. Vissulega er ávallt ástæða
til að hafa áhyggjur af þróun til ein-
okunar en því fer víðs fjarri að fisk-
veiðar íslendinga séu í slíkum far-
vegi.
Greinargóð umræða um kvóta-
kerfið og afleiðingar þess er mjög
mikilvæg í okkar þjóðfélagi. Grein
þeirra Gísla og Agnars er gott fram-
lag í þessa umræður. Nýting sameig-
inlegra auðlinda er eitt flóknasta
viðfangsefni innan sérhvers hag-
kerfis og áhrifaþættir i'jölmargir.
Það skal ítrekað að einföldun um-
ræðunnar er nær útilokuð og varast
ber ályktanir um efni fram.
Höfundar eru prófessorar við
viðskipúi- og hagfræðideild
Háskóla íslands.
§
»
§
»
»
»
»
»
»
»
»
t
»
f