Morgunblaðið - 05.03.1994, Qupperneq 14

14 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MARZ 1994_
Gróðurlendi Islands
eftir Ingva
Þorsteinsson og
Kolbein Arnason
Nýjar tölur um gróðurþekju
landsins - gervitunglagögn
Á ráðstefnu um landgræðslu sem
haldin var á Selfossi laugardaginn
12. febrúar voru birtar niðurstöður
mæiinga starfsmanna Landmæl-
inga Islands á stærð gróðurlendis
íslands af gróðurmynd sem gerð
er eftir gervitunglagögnum. Niður-
stöður þessara mælinga eru þær
að um 2/5, eða nánar tiltekið 42%,
af landinu séu grónir, en til þessa
hefur verið talið að gróðurhulan
þeki um 1/4, eða 25%, af yfirborði
landsins. Hér er í báðum tilvikum
átt við algróið land, þ.e.a.s eftir að
gisinn gróður hefur verið umreikn-
aður í 100% þekju.
Hér ber mikið á milli og er eðli-
legt að þessi frétt veki eftirtekt,
því að mönnum hefur runnið til rifja
nekt landsins og hin mikla gróður-
og jarðvegseyðing sem orðið hefur
á íslandi síðan um landnám. Þessar
niðurstöður gefa til kynna að eyð-
ingin hafí verið orðum aukin og að
þau landgæði sem hér felast í gróðri
og jarðvegi séu meiri en hingað til
hefur verið talið.
Tilkoma gervitungla vakti vissu-
lega miklar vonir í sambandi við
rannsóknir á gróðurfari og eftirlit
með ástandi gróðurs í heiminum.
Þessar vonir hafa að nokkru leyti
ræst en alls ekki að öllu leyti. Þessi
tækni hefur m.a. ekki leyst af hólmi
„hefðbundin" vinnubrögð við gróð-
urkortagerð, sem byggist á því að
farið sé út í náttúruna til rann-
sókna. Skrifborðs- og tölvuvinna
ein nægir ekki og sú staðreynd er
ljós að enn er ekki unnt að gera
gróðurkort í stórum mælikvarða
eftir gervitunglamyndum.
Eldri tölur um gróðurþekju
landsins - gróðurkortagerð
Sú fullyrðing að núverandi gróð-
urþekja svari til þess að um 1/4
landsins sé algróinn byggist á nið-
urstöðum gróðurkortagerðar Rann-
sóknastofnunar landbúnaðarins
(RALA) sem hafin var rétt fyrir
1960. Aður hafði Hákon Bjarnason,
skógræktarstjóri, fært rök fyrir
svipaðri gróðurþekju, en hann benti
réttilega á að um þetta fengist ekki
full vissa fyrr en gróður landsins
alls hefði verið kortlagður. Gróður-
kortagerð RALA var ætlað að afla
vitneskju um gróðurþekjuna, gróð-
urfarsleg einkenni hennar, ástand
gróðursins og um framleiðslu og
beitarþol íslenskra gróðurlenda.
Kortagerðinni var fram haldið með
þeim hraða sem fjármagn frekast
leyfði allt til 1988, en þá lagðist
hún nánast af vegna fjárskorts.
Fram að þeim tíma var þó lokið við
að kortleggja gróður á um 2/3 hlut-
um landsins og rannsaka einnig ít-
arlega gróðurfar á ókortlögðu
svæðunum.
Kortagerðin var framkvæmd
með því að fínkemba landið með
loftljósmyndir frá Landmælingum
íslands í höndunum og greina og
flokka bæði gróið og ógróið land.
í byggð var ræktað og ræktanlegt
land einnig kortlagt og sett inn
landamerki fyrir á þriðja þúsund
bújarða. Lagt var kapp á að fylgj-
ast vel með hinni öru þróun í korta-
gerð í heiminum og að nota jafnan
„Tilkoma gerfitugla
vakti vissulega miklar
vonir í sambandi við
rannsóknir á gróður-
fari og eftirlit með
ástandi gróðurs í heim-
inum. Þessar vonir hafa
að nokkru leyti ræst en
alls ekki að öllu leyti.
Þessi tækni hefur m.a.
ekki leyst af hólmi
„hefðbundin“ vinnu-
brögð við gróðurkorta-
gerð...“.
nýjustu tækni. Óhætt er að fullyrða
að mjög óvíða hafa heil þjóðlönd
verið kortlögð með meiri nákvæmni
og í jafn stórum mælikvarða en hér
var gert, en mælikvarðinn var
1:40.000 og 1:25.000 og jafnvel enn
stærri.
Á grundvelli þessara rannsókna,
þ.e. kortlagningu 2/3 hluta landsins
og með því að meta gróðurþekjuna
á hinum ókortlagða hluta eftir ítar-
lega yfirferð og rannsóknir, var
komist að þeirri niðurstöðu að al-
gróið land væri um 1/4 af heildarfl-
atarmáli landsins alls. Auðvitað er
ljóst að enda þótt kortagerðin hafi
verið vel unnin býður hún, eins og
önnur mannanna verk, upp á
skekkjur, einkum á ókortlögðu
svæðunum. Ef til vill er gróðurþekj-
an nokkru meiri en 1/4 af heildar-
stærð landsins, en hún gæti einnig
verið nokkru minni. Úr þessu fæst
ekki endanlega skorið nema með
því að ljúka gróðurkortagerð af
landinu öllu, eins og áætlað var í
upphafí. Er nú unnið að áætlun um
það og um gerð staðfræðikorta af
landinu öllu á vegum Umhverfis-
ráðuneytisins og mun sú áætlun
liggja fyrir innan skamms.
Nú liggja fyrir útreikningar
Landmælinga íslands eftir gervi-
tunglagögnum sem segja að 42%
landsins séu gróin. Hversu traustar
eru forsendur þessara niðurstaðna?
Blaðgræna - gróðurþekja
Mælingar Landmælinga íslands
á gróðurþekju landsins eru, eins og
áður er getið, byggðar á gervi-
tunglagögnum sem voru birt í
myndrænu formi árið 1993 á „Gróð-
urmynd af íslandi" í mælikvarða
1:600.000. Þessi tækni byggist á
því að gróður endurkastar nærinn-
rauðu sólarljósi í hlutfalli við blað-
grænumagnið sem í honum er.
Gervitunglið mælir styrk hins end-
urkastaða sólarljóss frá jarðaryfir-
borði á nokkrum bylgjulengdum.
Mælingarnar eru skráðar á mynd-
formi og svarar hver myndeining
(hver mæling) til 30x30 fermetra
svæðis á jörðu niðri - greinihæfni
myndarinnar er 30 m. í endanlegri
gerð gróðurmyndarinnar hefur
greinihæfnin þó verið minnkuð
verulega eða í 100 m þannig að
hver myndeining samsvarar einum
hektara lands.
Hlutfall endurkasts á nærinn-
rauðu og rauðu sýnilegu Ijósi er
mat á magn blaðgrænu á hverri
flatareiningu lands. Gróðurmyndina
væri því nær að- nefna blaðgrænu-
mynd. Sé gróður alls staðar af sömu
gerð er unnt að nota fjarkönnunar-
Um nýtt stjómsýslustig og
annað við stjóm fískveiða
eftir Björn Guðbrand
Jónsson
Árið 1994 er um margt merkisár
á íslandi. 50 ára lýðveldisafmæli
er fagnað, 90 ára heimastjórn og
árið er tileinkað fjölskyldunni og
ferðum innanlands. Ein eru þó þau
tímamót sem enginn virðist ætla
að fagna, en það er 10 ára afmæli
kvótakerfisins. 1. janúar 1984 tóku
gildi lög um fiskveiðistjórnun þar
sem heildarafla voru fyrirfram sett
efri mörk og honum deilt niður á
flotann. Þetta hafa reynst einhver
afdrifaríkustu tímamót í atvinnu-
sögu þjóðarinnar. Lögin mörkuðu
upphaf að nýjum umgengnisháttum
við þær auðlindir sem fæða og
klæða íslenska þjóð. Kvótakerfið
er viðurkenning á endimörkum
vaxtarins og að í reynd eru auðlind-
ir sjávar endanlegar. Slík viður-
kenning er jafn sársaukafull og hún
er nauðsynleg. Kvótakerfið er á
vissan hátt paradísarmissir fyrir
okkur íslendinga, atvinnuhættir
sem áður voru fijálsir og ótakmark-
aðir urðu skyndilega háðir takmörk-
unum og skriffínnsku á æðri stöð-
um.
Kvótakerfi komið til að vera
Jafnframt aflamarkinu sem nú-
gildandi kvótakerfí byggist á er
áfram beitt eldri aðferðum við
stjórn fískveiða, s.k. sóknarstýr-
ingu. Veiðibönn á ákveðnum tímum
og svæðum eru enn við lýði. Þá
hefur kvótakerfíð afhjúpað ýmsa
meinbugi á fískveiðistefnu fyrri ára.
Fiskveiðiflotinn er of stór. Útgerðir
senda nú skip sín á ögrandi stím
um norðurhöfín í leit af lífsbjörg
eins og hirðingjar með ofvaxna
hjörð.
í þessu Ijósi er skiljanlegt að
hátíðahöldum er stillt í hóf. Kvóta-
kerfíð er óvinsælt af öllum þorra
fólks, svo einfalt er það. Þeir sem
sárast sakna frelsisins eru ýmsir
hópar sem eiga viðurværi sitt og
atvinnu beint undir fiskveiðum.
Ákveðnir landshlutar eins og Vest-
fírðir eru sérlega óánægðir og vilja
kerfíð burt.
Þrátt fyrir allt er kvótakerfi í
einhverri mynd komið til að vera.
Um langtímaáhrif þess getur þó
brugðið til beggja átta. Það getur
orðið íslendingum sú ögun sem er
nútíma samfélagi nauðsynleg og
fest í sessi haldbæra nýtingu auð-
lindanna. Það getur á hinn bóginn
leitt til gremju og upplausnar þar
sem byggðarlög, fyrirtæki og aðrir
hagsmunaaðilar grafa hveijir und-
an öðrum og um leið þjóðarbúinu
gröf. Til að svo verði ekki þarf við
stjórn fískveiða að taka fullt tillit
til réttlætissjónarmiða.
Núverandi kvótakerfi óskýrt
Þrennt Jiarf til að gera fískveiði-
stjórn á Islandi boðlega; 1) Hald-
bæra nýtingu fískistofna, 2) Meiri
hagkvæmni við veiðar og vinnslu
en var fyrir gildistöku laganna og
3) Réttlætissjónarmið þurfa að vera
innbyggð í kerfið til að viðhalda
stöðugleika og friði í atvinnugrein-
inni. Vegna þess hve ófullkomið
kvótakerfíð er í dag má efast um
að nokkru af ofangreindum mark-
miðum sé náð. Hin ódýra fram-
kvæmd þess hefur m.a. í för með
sér að grundvöllur kerfisins, þ.e.
sameign þjóðarinnar á auðlindum
hafsins sem kveðið er á um í fyrstu
grein kvótalaganna, er um það bil
að bresta. Um slíka öfugþróun verð-
ur aldrei nein sátt og því verður
að taka kerfið til endurskoðunar.
„Núverandi útfærsla á
kvótakerfi við fiskveið-
ar er hvorki skýr né
ótvíræð. Sala á veiði-
heimildum í almanna-
þágu þjónar hins vegar
bæði hagkvæmnis- og
réttlætissj ónarmiðum.
Úthlutun á hluta aflans
til byggðarlaga dreifir
valdi og kemur til móts
við hefðbundinn rétt
byggðarlaga til auð-
linda undan ströndum
íslands.“
Hér verða viðraðar hugmyndir
að útfærslu á kvótakerfí við fisk-
veiðar sem leitast við að fullnægja
öllum þremur ofangreindum skil-
yrðum. Ekkert er nýtt undir sólinni
og ég geri að sjálfsögðu ekki kröfu
um höfundarétt að einstökum hug-
myndum en samsetningurinn sem
slíkur er frá undirrituðum.
Gjald fyrir veiðiheimildir
Stjórnunarkerfí fískveiða verður
að tryggja haldbæra þróun í grein-
inni. Ekki má ganga á fiskistofna.
Auðlindir hafsins við ísland skulu
standa komandi kynslóðum til boða
ekki síður en hinum núlifandi. Afla-
markið (og sóknarstýringin) verði
bundið ráðgjöf Hafrannsóknastofn-
unar þar sem saman er komin sú
þekking sem við vitum besta um
auðlindir og vistkerfí sjávar við Is-
land. Um þetta hygg ég að flestir
séu sammála.
Þá verður kerfíð að tryggja
aukna hagkvæmni við veiðar og
vinnslu. í því skyni ber að taka upp
veiðileyfagjald og bjóða úpp afla-
heimildir á uppboðsmarkaði. Ríkis-
sjóður selji innlendum hæstbjóðend-
um 50% af aflaheimildum. Andvirð-
ið má gjarna renna til eyrna-
merktra verkefna svo sem til haf-
rannsókna og/eða til að lækka virð-
isaukaskatt í landinu. Kvóti gengur
nú þegar kaupum og sölum milli
útgerða. Það er fullkomlega óeðli-
legt að menn selji dýrum dómum
réttindi sem þeir hafa fengið ókeyp-
is upp í hendurnar. Með tilvísun til
1. greinar kvótalaganna um sam-
eign þjóðarinnar á auðlindum hafs-
ins er sjálfsagt að sameiginlegir
sjóðir landsmanna njóti þessara
verðmæta beint. Færa má rök að
því að hafi menn þurft að greiða
fyrir aflaheimildir muni þeir vanda
alla meðferð aflans svo að sem
hæst verð fáist fyrir afurðina. Þá
þarf að skylda útgerðir til að selja
allan afla af íslandsmiðum á inn-
lendum markaði og þess þannig
freistað að færa sem mest af vinnsl-
unni (verðmætaaukningunni) inn í
landið.
Sjávarútvegur glímir eðli sínu
samkvæmt við snúin hagræn
vandamál og því er mikilvægt að
sníða reglur sem auðvelda þessum
atvinnuvegi að skila hagnaði. Eitt
af því sem gerir sjávarútvegi erfítt
fyrir er hversu miklar sveiflur eru
í afla. Veiðar og vinnslu er því erfíð-
ara að skipuleggja til frambúðar
en t.d. iðnframleiðslu. Þetta skapar
óþægilega óvissu fyrir þjóðarbúið,
byggðarlög og einstök fyrirtæki.
Athyglisverðar hugmyndir hafa
heyrst þess efnis að taka alltaf
sama afla úr sjó, hvernig sem ann-
ars ástand fiskistofna er samkvæmt
Ingvar Þorsteinsson
mælingar frá gervitunglum eða
flugvélum til þess að meta gróður-
þekju. Ólík gróðurlendi - mosa-
þembur, graslendi, mólendi, mýrar
o.s.frv. - innihalda hins vegar
mismikið magn blaðgrænu þótt
þekja þeirra sé hin sama. Styrkur
innrauða endurkastsins er í sam-
ræmi við það, þ.e.a.s. hann er þeim
mun hærri sem blaðgrænumagnið
er meira. Sé um mismunandi gróð-
urlendi að ræða er því ekki hægt
að mæla gróðurþekjuna án frekari
upplýsinga hvaða tegund gróðurs
er um að ræða. Algróið land með
einu gróðurlendi getur gefíð svipaða
niðurstöðu í fjarkönnunarmælingu
og hálfgróið land með öðru gróður-
lendi. A gróðurmynd Landmælinga
eru gróðurlendi ekki aðgreind, enda
er útilokað að gera það að nokkru
ráði án ítarlegs samanburðar við
gróðurkort.
Myndefnið
Gróðurmynd Landmælinga er
sett saman úr nokkrum gervi-
Björn Guðbrandur Jónsson
mælingum Hafrannsóknastofnun-
ar. Aflinn væri að sjálfsögðu stilltur
á magn sem til lengdar ofbýður
ekki fiskistofnunum. Þannig fæst
ákveðin festa við rekstur sjávarút-
vegsins og skýr hvati til að nýta
sem allra best takmarkaðan afla.
Réttlætissjónarmið og nýtt
stjórnsýslustig
Það sem eftir er að segja um
kvótakerfið snertir aðallega spum-
inguna um réttlæti. Hinn helmingur
kvótans komi í hlut byggðarlaga
er hafí fullt vald varðandi endanlega
úthlutun. Það verður ekki vefengt,
a.m.k. ekki af þeim er þetta skrif-
ar, að einstök byggðarlög eigi til-
kall til afla úr sjó, með tilvísun til
hefðar, þ.e. afla fyrri ára/áratuga,
en einnig með tilvísun til nálægðar
við fískimið. Hlutdeild hvers byggð-
arlags væri vegin og samsett úr
þessum tveimur þáttum, afla fyrri
ára og nálægð við fískimið.
Segjum að umrædd byggðarlög
séu núverandi kjördæmi landsins.
Þá þyrftu að vera til staðar mynd-
ugar stofnanir, kjördæmisráð eða
þing sem hefðu það að megin við-
fangsefni að útdeila þeim kvóta sem
byggðarlaginu hefur fallið í skaut.