Morgunblaðið - 31.03.1996, Page 8

8 B SUNNUDAGUR 31. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MAIMNLÍFSSTRAUMAR
HVER er útþensluhraði alheimsins?
VÍSINDlÆr rétturHubblefasti
fundinn? ___
Aldur
alheimsins
ÞAR TIL í byrjun þessarar aldar
■gerðu vísindamenn ráð fyrir því að
fastastjörnur og þyrpingar þeirra
hefðu fasta og óbreytanlega afstöðu
sín á milli. Það kom því sem reiðar-
slag fyrir marga þegar bandaríski
stjarnvísindamaðurinn Hubble
komst að þeirri niðurstöðu árið
1929 að alheimurinn er stöðugt að
þenjast út. Hann dró þessa ályktun
1 af athugunum sem hann gerði á
hliðrun í bylgjulengd ljóss (rauð-
viki) frá fjarlægum vetrarbrautum.
t Hubble fann einnig að útþenslu-
hraði vetrarbrautanna var í réttu
hlutfalli við ijarlægð þeirra frá at-
hugunarstað, þ.e. jörðinni. Hlut-
fallsfastinn á milli hraðans ogflar-
lægðarinnar nefnist nú Hubble fasti
og hefur æ síðan verið ákaft um-
ræðuefni stjarnfræðinga.
Giidi Hubble fastans hefur mikil-
vægar afleiðingar fyrir áætl-
. aðan aldur alheimsins. Því minna
sem gildi fastans er því hægari er
útþensla alheimsins sem þar af leið-
andi hefur þurft
lengri tíma tíl að
ná þeirri stærð
sem hann hefur í
dag. Hátt gildi fyr-
ir fastann hins
vegar hefur í för
með sér tiltölulega
ungan alheim, sem
hefur þanist til
núverandi stærðar á tiitölulega
skömmum tíma. Til þess að áætla
Hubble fastann þurfa stjarnfræð-
ingar að gera mjög erfiðar mæling-
ar á sambandinu á milli rauðviks
og fjarlægðar vetrarbrauta. Til þess
nota þeir nær eingöngu mælingar á
því ljósmagni vetrarbrautar sem
nær að ferðast alla leið til jarðarinn-
ar. Greint ljósmagn er síðan borið
saman við áætlaðan innri ljósstyrk
vetrarbrautarinnar. Vandamálið er
að innri ljósstyrkurinn er venjulega
óþekkt stærð.
Mældur ljósstyrkur stjörnu dofn-
ar í réttu hlutfalli við annað veldi
þeirrar fjarlægðar sem ljósið hefur
ferðast. Þetta lögmál mundi gefa
áreiðaniega vísbendingu um fjar-
lægð stjarna ef þær hefðu jafnan,
eða a.m.k. þekktan ljósstyrk. Við-
leitni vísindamannanna hefur því
beinst að því að finna stjörnur eða
stjörnukerfi sem hafa mismunandi
staðsetningu innan alheimsins og
þekktan ljósstyrk. A þriðja áratugn-
um fundu tveir stjarnfræðingar,
Henrietta S. Leavitt og Harlow
Shapley, stjörnugerð sem að nokkru
leyti uppfyllir þessi skilyrði. Vanda-
málið er einungis að þessar stjörn-
■ ur, s.k. Cepheid stjörnur, eru of ljós-
eftir Sverri
Ólafsson
litlar til að greinast í fjarlægum
vetrarbrautum.
Á undanfönum árum hafa fram-
farir í mælitækni auðveldað leitina
að stöðluðum ljósgjöfum sem nota
má til nákvæmari lengdarmælinga.
Margir fræðimenn eru nú þeirrar
skoðunar að nota megi sprengi-
stjörnur af gerðinni 1A sem viðmið-
unarljósgjafa. Kosturinn við þessar
sprengistjörnur er að ljósstyrkur
þeirra er milljón sinnum meiri en
ljósstyrkur Cepheid stjarna og því
greinast þær í langtum meiri ijar-
lægð. Vandamálið er hins vegar að
þangað til nýlega var hlutfallið á
milli innri ljósstyrks Cepheid stjarna
og 1A sprengistjarna óþekkt. Vitn-
eskja um þetta hlutfall er hins veg-
ar forsenda þess að nota megi
stjörnur til nákvæmra fjarlægðar-
mælinga. Mögulegt er að rannsókn-
ir á undanförnum árum ásamt þróun
nýrrar mælitækni geti leyst úr þessu
vandamáli.
Rannsóknir sem hófust árið 1992
á vetrarbrautinni NGC 4639 bentu
til þess að þar væri að finna 1A
sprengistjörnu. Vísindamenn mældu
ljósstyrk stjörnunnar eins og hann
greindist á jörðinni. Það sem kom
vísindamönnum mest á óvart var
að þeim tókst einnig að greina 20
Cepþeid stjörnur innan vetrarbraut-
arinnar. Þar sem styrkur Cepheid
stjama er þekktur gátu vísinda-
mennirnir reiknað fjarlægðina til
NGC 4639 sem reyndist 82 milljón-
ir ljósára. Út frá þessu gátu þeir
síðan áætlað innri ljósstyrk sprengi-
stjörnunnar. Ef ailar sprengistjörn-
ur af gerðinni 1A hafa svipaðan ljós-
styrk veita þær stjarnvísindamönn-
um því áreiðanlegt verkfæri til fjar-
lægðarmælinga og þar af leiðandi
til áætlunar Hubble fastans.
Þessar niðurstöður benda til þess
að Hubble fastinn sé u.þ.b. 57 km/s
á hveija megaparsek. Með öðrum
orðum, útþensluhraði alheimsins
eykst um 57 km á sekúndu fyrir
hveija flariægðaraukningu sem
nemur 3,26 milljónum ljósára. Ef
þessar niðurstöður eru réttar þá er
alheimurinn um það bil 17xl09 ára
gamall. Nokkrir fræðimenn hallast
frekar að því að Hubble fastinn sé
af stærðargráðunni 80 sem mundi
gera alheiminn 12xl09 ára gamlan.
Þó enn sé ágreiningur um tölugildi
Hubble fastans eru flestir vísinda-
menn sammála um að miklar framf-
arir í mælitækni muni leiða til end-
anlegrar lausnar þessa vandamáls
innan örfárra ára. Sem stendur er
aðal ágreiningurinn um það hvort
allar 1A sprengistjörnur hafa jafnan
ljósstyrk. Það væri mikilvægt skref
í rétta átt ef úr því fengist skorið.
ÁN fRÖSmSLDA/Mannlegir þröskuldar
Að fara öðruvísi
íbuxumar
eftir Guðmund
Magnússon
ÞAÐ finnast þröskuldar af ýmsu
tagi, þröskuldar í dyrum eru
þeir sem við fyrst hugsum um, en
við tölum líka um þröskulda í óeig-
inlegri merkingu. Þegar okkur
_______ finnst eitthvað
vera á rhóti okkur
segjum við, að það
sé verulegur
þröskuldur í
veginum. Þetta á
við hvort heldur
sem okkur finnst
eitthvað erfitt í
framkvæmd eða
hugsun, jafnvel ef
eitthvað er erfitt tilfinningalega.
Stundum gerum við okkur ekki
grein fyrir að einhver þröskuldur
er i veginum, heldur látum sem
ekkert sé og berumst sofandi að
feigðarósi.
Þegar maður verður fyrir slysi
eða veikist og missir hluta af fyrri
færni er endurhæfing nauðsynleg.
í samfelagi okkar fær líkamleg
endurhæfing algjöran forgang, því
við teljum mikilvægt að koma við-
komandi sem fyrst í það horf að
hægt sé að senda hann/hana heim
og vonandi aftur út í atvinnulífið.
Sjúkrahús og endurhæfingar-
stofnanir eru undantekningarlítið
þannig úr garði gerð að vegna
undirmönnunar og til að „skila sem
mestum árangri" verður öll starf-
semin að fara eftir klukku og heist
allir að gera það sama á sama tíma,
eða í þeirri röð sem hentar starfs-
fólkinu en ekki endilega „viðskipta-
vininum". Maður er vakinn á viss-
um tíma, þvær sér, borðar og fer
á klósettið þegar starfsfólkið hefur
tíma til að sinna manni, en ekki
bara þegar við viljum. Hér er ekki
við starfsfólkið að sakast, það ger-
ir sitt besta, en einstaklingurinn
og þarfir hans og þrár verða svo
auðveldlega útundan.
Þessi kerfisbundna tilhögun
verður til þess að þegar maður
kemur heim opnar maður munninn
og bíður þess að maturinn komi
fljúgandi upp í mann! - Allt frum-
kvæði er gjörsamlega gufað upp,
en það er einmitt svo mikilvægt
þegar kemur að alvöru lífsins, með
öllu því óréttlæti sem okkur finnst
við mæta þar, að við höldum þeim
krafti sem dregur okkur áfram.
Er þá hægt að gera eitthvað?
Þarf ekki að breyta stofnunum og
þá hvernig? - Það er alveg víst að
þetta kallar á fleira starfsfólk,
meiri tíma fyrir hvern og einn, en
ekki hvað síst aðstoð eftir að kom-
ið er heim. Og þar með er ég kom-
inn að kjarna þessa máls: Getur
það verið að við sjálf séum þrö-
skuldurinn í vegi okkar sjálfra?
Reynslusaga
Þegar ég var á Grensásdeild
Borgarspítalans í endurhæfingu
eftir slysið mitt, lamaður upp að
mitti, varð ég að læra að klæða
mig. Fyrst lærði ég að klæða mig
liggjandi út af í rúminu og fannst
mér ég ekki þurfa að gera það á
neinn annan hátt, því þetta gekk
svo ljómandi vel. Svo fór ég að
fara í sund og þá kárnaði nú gam-
anið, því ekki gat maður bara lagst
út af hvar sem var! Fyrstu skiptin
urðu til þess að maður kom fram
með buxurnar á hælunum og fékk
þá aðstoð sem þurfti, en svo var
ég eitt sinn aleinn. Nú var að duga
eða drepast og ég ætla ekki að
lýsa því hvað ég var stoltur þegar
ég þrítugur maðurinn gat klætt
mig hjálparlaust í buxurnar.
Hér hafði mér tekist að gera
hlutina á nýjan hátt. Eitthvað sem
ég hafði alltaf gert á minn hátt
SIÐFRÆÐI///‘L>t?/z^r verður ofríkinu steypt afstóli?
Ftjáls hugsun
skotin niður
Óvænt flýgur maður á heiðskírum
himni, fagur á að líta, sæll og glað-
ur og sólin glampar í augum hans.
Hamingjusamur yfir hæfileikum
sínum og nýuppgötvuðum rétti til
að fara eigin leiðir um loftin blá.
Fólkið á jörðinni gapir andartak
furðu lostið, en hugsar sig ekki
tvisvar um: Tekur bogann af öxl-
inni og skýtur manninn niður.
GLÆPUR hans var augljós og
án viðlagðra refsinga greip
meirihlutinn til sinna ráða. Maður-
inn var svo ósvífinn að beita fijálsri
hugsun til að taka ákvörðun. Hann
hugsaði á eigin
spýtur og komst
að niðurstöðu sem
var á skjön við
vanahugsun sam-
ferðarmanna
hans. Hann upp-
götvaði að viljinn
er ekki nauðsyn-
lega bundinn held-
eftir Gunnar
Hersvein
ur fijáls og að hann bæri ábyrgð á
eigin ákvörðunum. Honum fannst
sem hann byggi í fijálsu samfélagi
manna sem fæli í sér skoðana- og
trúfrelsi, og merkti óskorað frelsi
til aiira gerða sem varðaði hann
sjálfan einan.
Og allt í einu hófst hann á loft
BUNDINN við mistök, e. Brauce Nauman.
og flaug á hraða hugsunarinnar.
Gleðin streymdi um hann. Honum
tókst að taka sjálfstæða ákvörðun
þrátt fyrir uppeldið og skólagöng-
una, en gallinn var bara sá að hún
var ekki í samræmi við vana ná-
granna hans, sem treystu á eigin
reglugerðir og siðvenjur. Hann var
of einfaldur til að vara sig á þeim,
en það sem hann upplifði var meira
en alla hina gat dreymt um.
Hann flaug berskjaldaður á