Morgunblaðið - 21.09.1997, Blaðsíða 20

I
9
Y80Í 3MSM1Í®§ .í§3U?
iö SUNNUDAGL'R 21; SEPTEMBKR
i
FIMM Esjustelpur sem
stilltu sér upp á skiþinu
fyrir ljósmyndara Morg-
unblaðsins árið 1949. í
neðri röðinni frá vinstri
eru Elfriede Hagelstein,
sem fluttist síðar til
Ameríku, Use Wallmann
og Helga Klitch,
sem báðar búa
ennþá á íslandi. •
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
ESJU-
STELP-
URNAR
Sögulegur bakgrunnur kvíkmyndarínnar
„Maríu“, sem frumsýnd verður á föstudag-
inn, er koma meira en þrjú hundruð þýskra
landbúnaðarverkamanna til íslands. Flestir
þeirra komu með strandferðaskipinu Esjunni
í júní árið 1949. Helgi Þorsteinsson segir
frá skrautlegri móttökuathöfn slompaðra
íslendinga á hafnarbakkanum í Reykjavík
og ástamálum íslenskra bænda og þýskra
vinnukvenna og ræðir við eina þeirra,
Ilse Wallmann-Amason.
MIÐVIKUDAGINN 8. júní
1949 sigldi strand-
ferðaskipið Esja inn í
ytri höfnina í Reykjavík
eftir langferð frá meginlandi Evr-
ópu. Um borð voru 184 farþegar,
þýskt verkafólk sem Búnaðarfélag
Islands í samstarfí við íslensk
stjórnvöld hafði ráðið til starfa fyr-
ir bændur um allt land. Skipið var
meira en fullhiaðið, því undir venju-
legum kringumstæðum bar Esjan
ekki nema 150 manns. Sumir úr
hópnum höfðu því orðið að sofa á
dýnum í lestinni.
Ekki þótti óhætt að hleypa skip-
inu í innri höfnina fyrr en fjölmenn
móttökunefnd hafði fullvissað sig
um að allt væri í lagi með ferðalang-
ana. Um borð fóru fulltrúar stjórn-
valda, Búnaðarfélags íslands, hér-
aðslæknirinn, augnlæknir, tollþjón-
ar, starfsmenn útlendingaeftirlits-
ins, túlkar og ýmsir aðstoðarmenn.
Reykvíkingar höfðu beðið
spenntir eftir komu útlendinganna
og óvenjumargt fólk var á gangi
eftir Skúlagötunni og horfði á Esj:
una þar sem hún lá í höfninni. í
Tímanum var svo sagt frá að það
væri „rétt eins og þetta alkunna
skip hefði allt í einu skipt um ham
eða sveipazt einhveijum ævintýra-
ljóma.“ Þeir óþreyjufyllstu fóru á
bátum út að skipinu til að gá hvort
ekki sæist bregða fyrir framandi
andliti um borð, „og minnti þetta á
frásagnir úr ferðabókum af því er
skip koma til einhverrar Suðurhafs-
eyjar, og frumbyggjamir þyrpast á
smábátum sínum út að skipinu af
því að þeir hafa ekki séð skip svo
árum skiptir."
„Við erum nasistar!“
Það var skýjað en milt í veðri
þegar Esjan sigldi loks inn í innri
MÖRGUNBLAÐÍÐ
höfnina og lagðist að hafnarbakk-
anum um klukkan hálffjögur um
nóttina. Þar var fyrir fjöldi íslend-
inga, karlar jafnt sem konur og á
ýmsum aldri. Breskir sjóliðar á skipi
sem lá í höfninni fyigdust einnig
með komu þessara fyrrum fjand-
manna sinna. Sumir íslensku karl-
mannanna höfðu fengið sér vel í
staupinu. Einn þeirra, ungur mað-
ur, gekk fram á hafnarbakkann og
rétti höndina í átt til nokkurra Þjóð-
veija sem stóðu á framþiljum skips-
ins. Karlmaður einn í hópnum tók
kveðjunni. íslendingurinn dró þá
upp brennivínsflösku og
rétti nýfengnum kunn-
ingja sínum. Þjóðveijinn
tók við og setti á munn
sér. Hann missti þó fljót-
lega lystina, því ungi
maðurinn kastaði skyndi-
lega upp niður með skipshliðinni.
Um klukkan fjögur var settur
niður landgangur og skömmu síðar
komu bílar sem flytja áttu fólkið inn
í bæinn. Slompaðir íslendingar köll-
uðu ýmis óprenthæf orð til þess,
eins og þeir vildu kenna útlending-
unum eitthvað á tungumáli sínu
sem ekki væri að finna í orðabókun-
um. Einn bætti um betur og sagði
á móðurmáli gestanna, „Wir sind
Nationalsosialisten!“, „Við erum
nasistar!"
Með aðstoð ölvaðra, en riddara-
legra, íslenskra karlmanna tókst
Þjóðveijunum að koma farangri sín-
um fyrir á bílunum. Næsti viðkomu-
staður var Flugvallarhótelið þar
sem boðið var upp á morgunverð.
Að honum loknum hélt áfram lækn-
isskoðun, bæði gegnumlýsing og
blóðrannsókn.
Skapraun og óþægindi af
ágangi
Forvitni íslenskra karlmanna um
þýsku konurnar hafði ekki verið
svalað. Allan daginn var hringt á
gistihúsið og spurt hvort ekki mætti
koma og líta á þýska fólkið. Nokk-
ur fjöldi fólks var á ferðinni í kring-
um gistihúsið á bílum sínum, „bæði
fullir og ófullir" að sögn blaða-
manns Tímans. Sumir gengu meira
að segja svo langt að leggjast á
glugga gistihússins til að sjá „Esju-
stelpunum" bregða fyrir.
Dr. Broddi Jóhannesson, sem
skipulagði móttökurnar, kvartaði
seinna yfir því að Þjóðveijarnir
hefðu haft skapraun og óþægindi
af ágangi bæjarbúa. „Einkum bar
á því, að drukknir menn sæktust
eftir því að veita þeim áfengi. Fyrir
þessar sakir varð ekki hjá því kom-
izt að setja nokkrar skorður við
fijálsu samneyti íslendinga og Þjóð-
veijanna..
Ein þýsku kvennanna beið áþreif-
anlegan skaða af áganginum, því
veski hennar var stolið af hótelinu.
Það fannst síðar í nágrenninu, en
allir peningar voru horfnir.
Eins og á
þrælamarkaði
Um hádegið flutti starfsmaður
Búnaðarfélagsins ávarp
til verðandi húsbænda
erlenda verkafólksins.
Þjóðviljinn, sem reyndar
hafði flest á homum sér
varðandi komu þýska
fólksins, sagði ávarpið
hafa verið líkast því sem
ímynda mætti sér að þrælasalar á
markaði í Alsír hafí sagt um ís-
lenska bandingja sem þangað komu
árið 1627. „Allt orðalag þarna var
með þeim hætti sem menn nota um
skepnur en ekki manneskjur. Hlust-
endum fannst einsog maðurinn
mundi á hverri stundu ráðleggja
bændum að taka með sér múl þeg-
ar þeir færu að sækja kaupakonur
sínar, - að minnsta kosti mundi
ekki skaða að hafa fjárhunda við
hendina."
Þjóðviljamenn voru á móti komu
Þjóðveijanna vegna þess að þeir
óttuðust að þeir yrðu notaðir sem
„kaupskrúfa á íslenskan verkalýð."
Fljótlega eftir að fréttist af áform-
um Búnaðarfélagsins hafði Alþýðu-
samband íslands lýst andstöðu sinni
við þau af sömu ástæðu. „Verði
hins vegar af þessum innflutningi,"
segir í ályktun ASÍ frá apríl 1949,
„gengur miðstjómin ríkt eftir því,
að fólk þetta verði tafarlaust svipt
landvistarleyfí og flutt til heima-
lands síns, ef það sýnir sig í því
að hverfa frá landbúnaðarstörfum
eða leitast við að setjast að í bæjum
og þorpum landsins."
Hjálpsemi og góðvild
Reykvíkinga
Að læknisskoðuninni lokinni voru
Þjóðveijunum gefnar fimmtíu krón-
ar og íslensk-þýsk orðabók og leyft
að skoða sig um í bænum. Þeir virð-
ast þar hafa kynnst betri hliðum
íslendinga. Tíminn sagði frá því að
fólkið hefði dásamað „alla
þá hjálpsemi og góðvild
er það mætti hvarvetna
hér í Reykjavík. Flestir
reyndu að hjálpa því ef
svo bar undir. Ein þýzk
stúlka fór til dæmis inn í
búð hér í bænum, daginn sem hún
stansaði hér, og ætlaði að kaupa
sér plastik-vinnusvuntu. Þegar hún
ætlaði að greiða svuntuna, sagðist
afgreiðslustúlkan ætla að borga
hana sjálf og gefa henni svuntuna."
Næstu daga voru Þjóðveijarnir
fluttir út á land til vinnustaða sinna.
Sumir bænda sem óskað höfðu eft-
ir þýsku vinnuafli þurftu þó að bíða
enn um sinn, því hluti þeirra sem
ráðnir voru, voru að koma með tog-
urum til landsins næstu vikurnar
og mánuðina. Síðasti hópurinn kom
til landsins í nóvember.
Sveitarómantík
Það gekk á ýmsu í samskiptum
þýska verkafólksins og íslensku
bændanna. Sumir Ijóðveijanna
óskuðu fljótlega eftir því að fá að
skipta um vinnustað vegna ósam-
komulags við húsbændurna, van-
greidds kaups og slæms aðbúnaðar.
Víðar varð þó þróunin sú sem búist
hafði verið við og vonast eftir. Róm-
antíkin blómstraði. Blaðamaður
Morgunblaðsins, sem fór um borð
í Esjuna fyrsta kvöldið sagði að
sumar stúlkumar hafi sagt sér að
þær langaði til að kynnast íslensk-
um piltum. í Þýskalandi var skortur
á karlmönnum, í íslenskum sveitum
voni karlmenn í meirihluta.
í desember 1949, hálfu ári eftir
komu Þjóðveijanna, sagði Einar
Olgeirsson alþingismaður frá því á
þingi að „upp undir 40 þýzkar stúlk-
ur, sem komið hafa hingað til lands
á vegum búnaðarsamtakanna" hafi
gifst íslenskum karlmönnum, og
þar með öðlast íslenskan ríkisborg-
ararétt. Einu ári síðar sagði Páll
Zóphaníasson, þáverandi búnaðar-
málastjóri frá því að milli 50 og
60 þýskar stúlkur væru giftar ís-
lenskum karlmönnum, aðallega
bændum. Þessum hjónaböndum átti
enn eftir að fjölga, auk þess sem
dæmi voru um að Þjóðveijarnir gift-
ust innbyrðis og settust að á íslandi.
Ágætar ektakvinnur
Nokkrum árum seinna kom til
umræðu á Alþingi að fá fleira er-
lent verkafólk til starfa í landbúnað-
inum. Var þá meðal annars rætt
um það hvort gefa ætti
útlendingunum leyfi til að
yfirfæra kaup sitt í er-
lendan gjaldeyri. Ólafur
Thors forsætisráðherra
spurði þá, reyndar meiri
í gríni en alvöru, „hvort
það er ástæða til á þessu
stigi málsins að hafa áhyggjur út
af að yfirfæra kaupgjald þeirra
verkakvenna, sem hingað ráðist,
því að guð og gæfan hefur nú hag-
að því svo, að þær hafa flestar gifzt
hér ágætum bændum og reynzt vel
í sínu starfi, bæði fyrst við hússtörf-
in og seinna, að því er mér er sagt,
sem ágætar ektakvinnur á heimil-
um bændanna.“
Karlmenn eru flestir
kvensamir
Örlög þýska fólksins í íslensku
sveitunum voru þó mismunandi og
reynsla Maríu í mynd Einars
Heimissonar, sem þarf að kljást við
kynsvelta bóndann Jónas, átti sér
hliðstæður í raunveruleikanum.
í ágúst 1949 skrifaði starfsmað-
ur Búnaðarfélagsins Steingrími
Steinþórssyni búnaðarmálastjóra
bréf um mál þýskrar vinnukonu sem
virðist hafa orðið fyrir einhverri
Óþægindi
af ágangi
bæjarbúa
Langaði að
kynnast
íslenskum
piltum
I