Morgunblaðið - 21.09.1997, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1997 29
ENGINN A
HJÓL ÁN
HJÁLMS
JltargiiiiÞIafeffe
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
NYTT
AFLAMET
ISKAFLI íslendinga hefur
aldrei verið meiri en á
nýliðnu fiskveiðiári, eða alls
um 2,2 milljónir tonna. Loðnan
er sem fyrr meginuppistaðan í
aflanum og nam tæpum 1,3
milljónum tonna, sem er met-
veiði eins og heildaraflinn
sjálfur. Þorskveiðin nam 210
þúsund tonnum og jókst um
40 þúsund tonn frá árinu áður.
Aflaheimildir ársins voru 186
þúsund tonn þannig að um-
framaflinn nam 24 þúsund
tonnum. Þegar aflatölur eru
skoðaðar er tvennt sem vekur
sérstaka athygli, annars vegar
að veiðar á úthafskarfa og
rækju á Flæmingjagrunni
drógust verulega saman, svo
og hitt, að löndun á bolfisks-
afla til vinnslu í landi dróst
saman um 30 þúsund tonn og
jókst samsvarandi um borð í
vinnsluskipunum. Þessi þróun
hefur að sjálfsögðu áhrif á at-
vinnu fólks í landi.
Horfur eru á því, að heildar-
afli landsmanna verði áfram
mikill á nýbyijuðu fiskveiðiári.
Þorskveiðiheimildir hafa verið
auknar í 218 þúsund tonn og
vonast er til, að aflaheimildir
á loðnuveiðum verði ekki minni
en á síðasta ári. Ástand helztu
nytjastofna er gott, sérstak-
lega loðnu og þorsks, og seiða-
rannsóknir gefa vonir um, að
svo verði áfram á meðan skil-
yrði í hafinu eru hagstæð eins
og verið hefur.
Sérstök ástæða er til að
fagna þessum miklu afla-
brögðum eftir þann mikla
samdrátt, sem sjávarútveg-
urinn átti við að stríða um
nokkurra ára skeið. Enginn
vafi er á því, að fiskveiði-
stjórnunin hefur skilað veru-
legum árangri, auk þess sem
stórbætt lífsskilyrði í sjónum
segja fljótt til sín.
TVEIR ungir drengir, 12 og
14 ára, liggja alvarlega
slasaðir á spítala um þessar
mundir eftir að hafa orðið fyr-
ir slysi á reiðhjóli. Hvorugur
var með hjálm er slysið varð.
í Morgunblaðinu í gær er haft
eftir lögreglunni að flest börn
yngri en 11-12 ára noti reið-
hjólahjálma, en þá hætti marg-
ir að nota hjálm.
í ljósi þeirra fjölmörgu at-
vika, þar sem hjálmar hafa
bjargað hjólreiðafólki frá al-
varlegum meiðslum, fer ekki á
milli mála að þetta er mikil-
vægt og sjálfsagt öryggistæki.
Ábyrgð foreldra á því að börn
þeirra eigi og noti hjálma er
að sjálfsögðu mikil. En við full-
orðna fólkið erum líka hvert
og eitt, hvort sem við eigum
börn eða ekki, mikilvæg fyrir-
mynd.
í könnun, sem Slysavarnafé-
lag íslands gerði í fyrra á bún-
aði fullorðinna hjólreiða-
manna, kom í ljós að aðeins
um þriðjungur þeirra notaði
öryggishjálm. Það er vonlítið
að börn og unglingar fáist til
að gæta að eigin öryggi, sjái
þau fullorðna fólkið haga sér
með þessum hætti.
Kannski er ástæða þess að
unglingarnir hætta að nota
hjálm sú að þeir halda að þann-
ig eigi fullorðið fólk að haga
sér. Ekkert er fjær sanni.
í Bókmenntaþáttum
segir: „Hér er því við
að bæta að góður rit-
höfundur skrifar slíka
ræðu eða samtal (eins
og höfð er eftir Þor-
varði Þórarinssyni í
Þorgils sögu) sem eigin reynslu eða
upplifun en ekki eins og páfagauk-
ur. Auk þess er samsetning með
orðinu horn að öllum líkindum ætt-
uð úr Dölum vestur. Þessar sam-
setningar hafa því áreiðanlega verið
Sturlu Þórðarsyni eiginlegri en Þor-
varði Þórarinssyni".
Hornungur merkti í fornu máli
frillusonur. Hann var afskiptur þeg-
ar arfi var deilt. Þá gat homungur
verið svipaðrar merkingar og horn-
reka eða homkona. Orðið kemur
fyrir í Laxdælu: „Hefír hann nú
sýnt að hann vill ei vera hornungur
lengur þess, er hann átti...“ (þ.e.
Hrútur, föðurbróðir Hallgerðar).
Með hornvon er átt við að setja
einhvern til hliðar.
Þá er púta ekkisíður athyglisvert
orð í Njálu og samkvæmt Fritzner
merkir það: portkona, skækja, og
kemur allvíða fyrir í fornum ritum,
t.a.m. Morkinnskinnu og Heilagra-
manna sögum þarsem það er útmál-
að fjálglegum orðum. Þetta er líka
drastískt orð og vægðarlaust sem
árétting við hornkerlingu í Njálu.
En höfundur sögunnar vissi hvað
hann söng, þegar hann grípur til
þess í frásögn sinni.
Sízt af öllu vildi Hallgerður lang-
brók vera homkerling; hún vildi það
ekkifrekar en Hrútur föðurbróðir
hennar vill vera hornungur. Horn í
samsetningum ýmiss konar var eit-
ur í beinum ættmenna Höskulds
Dala-Kollssonar vestur í Breiða-
fjarðardölum. Ástæðan er sú, að
Jómnn, móðir Hallgerðar, undi því
ekki að Melkorka hin írska, frilla
Höskulds, manns hennar, og móðir
Ólafs pá væri á Höskuldsstöðum
og hrökklaðist hún þá að Melkorku-
stöðum sem fóru í eyði, en voru
byggðir aftur upp sem Hornstaðir.
Jörðin hefur e.t.v. þegar gengið
undir því nafni er Sturlunga, Lax-
dæla og Njála voru skrifaðar.
Á Homstöðum hafði Melkorka
verið homkerling í
vitund þeirra sem
lifðu á sturlungaöld.
Hallgerður hafði sízt
af öllu þann metnað
að vera einskonar arf-
taki frillu föður síns í
þeim efnum, þótt Melkorka hafí
verið konungsdóttir. Samtímamenn
njáluhöfundar skildu skilaboðin
hvaðsem okkur líður.
Sá höfundur sem leggur Hall-
gerði langbrók þau orð í munn þeg-
ar langt er liðið á 13. öld, að hún
vilji engin hornkerling vera, hefur
orðin hornungur og homvon í huga
og skírskotar í alkunn munnmæli
til að lýsa eðlilegum viðbrögðum
hennar. Hann hefur vissa samúð
með þessu andlega afkvæmi sínu
og er harla stoltur af því í aðra
röndina. Hann nefnir hana til sög-
unnar með þeim orðum að hún sé
kvenna fríðust sýnum og mikil vexti
og því langbrók kölluð, fagurhár
og örlynd, en skaphörð einsog Hildi-
gunnur. Höskuldur er hreykinn af
þessari dóttur sinni og lýsir henni
svo, að hún sé kurteis kona og yfír-
litsgóð, þótt hörð sé í skapi. Skap-
harkan hefur ekkisízt átt rætur að
rekja til þeirrar smánar sem Hösk-
uldur gerði henni og fólki hennar
með niðurlægjandi kvennafari fyrir
allra augum. Og skapið bitnar ekki-
sízt á þeim karlmönnum sem hún
gengur til fylgilags við. Það er arf-
ur úr föðurhúsum.
Njáluhöfundur lýsir inní uppmna
Hallgerðar, þessarar stórlátu per-
sónu sinnar, með dulbúinni viðmið-
un við hornrekuna á Melkorkustöð-
um, eða Homstöðum, og vísar til
gamalla sárinda þeirra mæðgna,
hennar og Jómnnar móður hennar,
þvíað Melkorka var vissulega þyrn-
ir í holdi þeirra og allrar ættarinnar
augsýnilega og orsök þess særða
stolts sem Hallgerður reyndi að
skýla, en gat ekki, þrátt fyrir hlýjan
hug sem hún bar til föðurins og
hálfbróður, Ólafs pá.
Það er ekki Njála ein sem bregð-
ur ljósi á alla þessa þætti. Hún er
einungis ein hlið þessarar saman-
slungnu sögu úr Breiðafjarðardöl-
um. Hinar blasa við okkur í Lax-
dælu og Gunnlaugs sögu orms-
tungu og fleiri ritum sem sturlung-
ar hafa ritstýrt og skrifað útúr ætt
sinni í Snorrungagoðorði.
Það er höfðingi úr Dölum vestur
sem leikur þessa fléttu af fingrum
fram í Njáls sögu og ætlazt til að
allir skilji, hvað fyrir honum vakir
og það fyrren skellur í tönnum. í
orðaleiknum um horn-samsetning-
amar eru vísanir sem segja meiri
sögu en við blasir á yfírborðinu;
sögu mikilla sálrænna átaka sem
nýtast höfundi ekkisíður en sálar-
flækjur annarra áhrifavalda þess-
ara listilegu smásagna sem Njáls
saga er ofín úr, harmsögulegra
persóna einsog Skarphéðins og þá
ekkisíður Marðar Valgarðssonar
sem felur sig í vefnum, skuggalaus
einsog nóttin.
Þannig er listaverkið fléttað sam-
an úr mörgum smásögum sem
mynda að lokum eina heild eins og
mósaikmynd.
Hallgerður 1 lætur hvorki Berg-
þóru né nokkurn annan setja sig
niður á Hornstaði þarsem frilla föð-
ur hennar hafði búið í vitund al-
mennings. Hún ver reisn sína af
grimmd, ef ekki vill betur til. Eng-
inn holar henni niður í niðurlægj-
andi homið hjá Melkorku. Hún var
réttgefin Gunnari; honum samboð-
in, en engin hornkerling eða púta;
engin Melkorka hvaðsem hyskið á
Bergþórshvoli sagði(!)
Hitt er svo annað mál að Gunnar
maður hennar fullnægði ekki stór-
lyndi hennar. í þessa ófullnægju
hleypur ofvöxtur sem verður með
tíð og tíma óupprætanlegt sálar-
mein. Þetta sár er með sínum hætti
álíka banvænt umhverfinu og ófull-
nægður metnaður Marðar. Slíkar
meinsemdir eru efínviður í harm-
leik, ekkisízt þegar menn gera sér
far um að strá salti í sárið og mis-
skilja þá þætti sálarlífsins sem
nauðsynlegt er að skilja.
Höfundur Brennu-Njáls sögu
heldur með þetta veganesti úr um-
hverfí sínu við Breiðafjörð inní blóði
drifinn örlagavef sögu sinnar.
M.
HELGI
spjoll
Æ
TTFRÆÐIA-
hugi fólks hef-
ur aukizt mikið
hin síðustu ár.
Ljóst er þó að
ættfræðiáhugi
hefur lengi
blundað undir
niðri með íslendingnum, en tilkoma tölv-
unnar og gagnlegra forrita til þess að
geyma upplýsingar um fólk, hefur auðveld-
að mjög vinnu við ættfræði. Sannast að
segja er nær ótrúlegt að hugsa til þess,
hvernig hinir gömlu ættfræðingar fóru að
því að halda utan um þær upplýsingar,
sem þeir söfnuðu á spjöld og hvernig þeir
fóru að því að hafa yfirsýn yfir þær upplýs-
ingar sem þeir söfnuðu. Nú sér tölvan um
þetta. Menn vista hvern einstaklinginn á
fætur öðrum inn í ættfræðiforritin og síð-
an geta menn spurt tölvuna um skyldleika
einstaklinganna, látið tölvuna mynda
niðjatöl eða áatöl, rétt eftir því sem við
á. Og ekki stendur á svarinu, tölvan setur
þetta allt upp á skipulegan hátt í einni
svipan.
Með tilkomu tölvunnar hefur ættfræði-
áhugi færzt mun neðar í aldursstigann.
Hér áður fyrr fengu menn vart áhuga á
ættfræði fyrr en þeir voru komnir um eða
yfír miðjan aldur, en tölvan hefur fært
yngri kynslóðum áhugann á ættfræði. Er
það vel, því það er hveijum manni nauðsyn-
legt að vita hver hann er og hvaða meiðar
standa að honum. Ættfræði hefur einnig
nýzt til vísindarannsókna og þá einkum í
erfðagreiningu sjúkdóma og hafa vísinda-
menn heimsins því beint augum sínum á
siðari árum æ meir til íslands, þar sem
þekking á ættfræði er meiri en gengur
og gerist.
Sagt er, að ættfræðiþekking íslendinga
sé svo einstæð að aðeins tvær ættir í ver-
öldinni geti státað af jafnmiklum upplýs-
ingum um áa sína og íslendingar. Þessar
ættir eru annars vegar keisaraættin í Kína
og hins vegar þeir, sem eru afkomendur
spámannsins Múhameðs. Meðal araba var
ættfræði afar mikilvæg þegar löngu fyrir
fæðingu spámannsins. Ættgöfgi lýsti
stöðu fólks í samfélaginu. Múhameð var
af ætt Quraish og allt fram á 17. öld varð
íslamski kalífínn að vera af þeirri ætt. Enn
í dag er það ákveðið stöðutákn að geta
rakið ætt sína til Múhameðs og bera niðj-
ar hans grænan eða svartan túrban og
mittislinda. Shítarnir t.d., en ayatolla
Khomeni var einn þeirra, þekkjast t.d. á
svarta litnum og þeir hafa afar mikinn
áhuga á ættfræði.
Hver íslendingur, sem vill rekja ætt
sína, getur fengið áatal eða framætt, sem
telur hóp manna, sem er á bilinu 4.000
til 5.000 manns og er það einstætt. Engin
þjóð getur státað af slíkri þekkingu á upp-
runa sínum og ættum.
Hvers vegna
þessi áhugi?
mikill að fornu? Því svarar Sigurður í áður-
nefndu ávarpi og nefnir, að Ari fróði hafí
ritað íslendingabók líklega á milli 1120
til 1130 og segir í formála að hann hafi
ritað bókina „of hið sama far og eldri
gerð ritsins fyrir utan ættartölu og kon-
ungaævi“. íslendingabók endar á orð-
unum: „Hér lýkst sjá bók“ og taka við
tvær ættartölur biskupa íslendinga og ætt
Ara sjálfs, en hún geymir nöfn langfeðga
Ynglinga og Breiðfirðinga.
Ættfræðin er nátengd upphafi ritaldar,
segir Sigurður og var þar með skipað á
bekk með því sem mikilvægast var talið
að festa á bók. Hann telur að segja megi
að hún kallist móðir íslenzkrar sagnaritun-
ar. Hann segir:
„Ættin er elzti félagsskapur manna og
verður til á undan skipulegu lögbundnu
þjóðfélagi. Og löngu eftir að komið hefur
verið á það nokkurri skipan heldur ættin
áfram að vera einhver mikilvægasta stofn-
un þess. Þetta má ráða af skipan íslenzka
þjóðveldisins.
Framfærsla manna hvíldi á ættinni.
Skyldan var því ríkari sem skyldleiki var
nánari, en hann var í þessu tilfelli rakinn
allt til fimmmenninga, en þá tók hreppur-
inn við. Auk kirkjunnar var hann helzta
félagsmálastofnun þjóðveldisins. Lögráð
voru bundin við ættina. Nánasti lögráða-
maður barns var faðir, síðan bróðir sam-
feðra, þá móðir og því næst sá erfíngi sem
næstur stóð til arfs. Réttur til fjárvörzlu
fór eftir því hversu náinn skyldleiki var,
en það var hagsmunamál, því sá sem varð-
veitti fé ómaga naut vaxta af því. Erfðir
voru einungis reistar á skyldleika og í lög-
um þjóðveldisins eru ýmis ákvæði, sem
takmarka ráðstöfunarrétt manna yfir eign-
um sínum, enda stefndi löggjöfin að því
að halda eignum í ætt. Skyldleiki til fimmta
liðar var upphaflega hjúskapartálmi, en
var færður til fjórmenninga eftir Latran-
kirkjuþingið 1215. Kynmök milli ættingja
voru bönnuð og þung viðurlög voru við
frændsemis- og sifjaspellum. Skyldleiki í
þriðja lið olli vanhæfí til setu í dómi eða
kvið. Síðast en ekki sízt má nefna, að sá
sem vildi tryggja eignarrétt sinn, einkum
á löndum, sem hann hafði fengið að erfð-
um, varð að kunna skil á ætt sinni. Ættar-
talan varð ígildi þinglýstra eignarheimilda
nú á dögum. Er mjög líklegt, að tilefni
að ritun Landnámabókar hafí að minnsta
kosti öðrum þræði verið að tryggja eignar-
heimildir með skrásetningu - og þar með
hafí höfðingjaættirnar ekki sízt verið að
tryggja eigin hagsmuni."
Ættfræði-
áhugi
minnkar um
tíma
AHUGAMENN
um ættfræði eiga
með sér félagsskap,
sem er Ættfræðifé-
lagið. Það gefur út
fréttabréf, sem kemur út reglulega og þar
er birtur ýmislegur fróðleikur um þessa
fræðigrein. Félagið varð 50 ára á árinu
1995 og að því tilefni fékk félagið Sigurð
Líndal lagaprófessor th þess að ávarpa
afmælisfund félagsins. í félaginu eru nú
um 700 manns.
Sigurður Líndal flutti erindi, þar sem
hann fjallaði um gildi ættfræðinnar og
sagði m.a. að lögfræðingar hefðu lagt
dijúgan skerf til ættfræði í gegnum tíð-
ina. Nefndi hann m.a. Jón Espólín sýslu-
mann, Jón Pétursson yfirdómara, Magnús
Stephensen landshöfðingja, Klemens Jóns-
son landritara, Pál Eggert Ólason prófess-
or, Agnar Klemens Jónsson ráðuneytis-
stjóra og sendiherra og Einar Bjarnason
ríídsendurskoðanda. Hann var árið 1969
skipaður prófessor í ættfræði og gegndi
því til ársins 1977. Embættið var innan
lagadeildar og bundið nafni Einars.
En hvers vegna var ættaráhugi svo
REY K JAVIKURBREF
Laugardagur 20. september
asta farsótt, sem yfír ísland hefur gengið,
geisaði hérlendis á árunum 1402 til 1404.
I kjölfar hennar varð einnig vakning á
ættfræði vegna erfðamála. Heilu ættirnar
bókstaflega þurrkuðust út í sóttinni og upp
úr henni eru dæmi um erfðir eigna í fimm-
menning.
Áhugi á ætt-
fræði nú
AF OFANRITUÐU
má m.a. sjá að ætt-
in hefur verið horn-
steinn þjóðveldisins
og á henni hefur
byggst allt það vel-
ferðarkerfí, sem
gert hefur þetta
tímabil svo áhugavert og einstætt. Enginn
mátti líða skort án þess að kæmi til kasta
ættmenna. En með auknum áhrifum kirkj-
unnar dregur úr mikilvægi ættarinnar,
einkum með baráttu kirkjunnar gegn ver-
aldlegu valdi. Litið var á kirkjuna sem
persónu að lögum og Sigurður segir, að
henni hafi fylgt embætti óháð þeim, sem
hveiju sinni gegndi því. Hún var stofnun,
sem með fyrirmælum um ókvæni klerka
skar á ættartengsl. Þeir áttu ekki börn
eða börn þeirra urðu ekki arfgeng. Fólk
var hvatt til erfðagerninga sér til sálar-
heilla og með því var smuga opnuð til
þess að eignir söfnuðust til kirkjunnar.
Hlutur ættarinnar dvínaði og um tíma virð-
ist svo sem menn hætti að hafa áhuga á
ættfræði og gat myndast í upplýsingar
um ættir um 1250. Þetta ástand varir í
um tvær aldir eða þar til ættartöluritun
hefst með auknum krafti með bömum
Jóns biskups Arasonar. Þetta á vafalaust
rót að rekja til harðvítugra átaka um erfða-
rétt milli voldugustu ætta landsins á síð-
ari hluta 14. aldar og á 15. og 16. öld.
Svarti dauði, sem er einhver mannskæð-
FYRIR RÚMUM
áratug vaknaði
áhugi á ættfræði
hjá ungum tölvu-
fræðingi, Friðriki
Skúlasyni, sem vegnað hefur vel í sölu á
veiruvarnarforritum. Ættfræðiáhuginn
var tómstundagaman og hann skrifaði
forrit, sem hann nefndi Espólín og er sér-
hannaðfyriríslenzkaættfræðigrúskara.Naf
nið á forritinu kemur frá Jóni Espólín
sýslumanni, sem var mikilvirkur ættfræð-
ingur. Hann var frá bænum Espihóli í
Eyjafjarðarsveit og þaðan er ættarnafn
hans komið. Allt í einu gátu menn náð
tökum á ættfræðinni með aðstoð tölvu og
þetta forrit varð strax mjög vinsælt meðal
áhugamanna um ættfræði. Raunar vakti
það áhuga margra á greininni, manna, sem
ekkert höfðu áður hugsað um ættfræði.
Allan þennan tíma hefur Friðrik safnað
upplýsingum inn á forritið og í júnímánuði
síðastliðnum kom fram í fréttum, að hann
hefði vistað í gagnagrunn upplýsingar um
520 þúsund Islendinga, lífs og liðna. Er
talið, að þar sé hann kominn með upplýs-
ingar um nálega þriðjung allra íslendinga,
sem uppi hafa verið. Víst er að aldrei verð-
ur unnt að tæma þá upptalningu, því fyrr
á öldum hirtu menn oft eigi um að rekja
almúgaættir, m.a. vegna þess, að þar var
um að ræða fátækt fólk og því ekki um
að ræða neinar erfðir.
Fyrirtækið íslensk erfðagreining hefur
séð fyrir nytsemi þessa gagnasafns og því
hefur það hafið samvinnu við Friðrik um
að styrkja þessa vinnu sem áður var ein-
ungis tómstundaiðja, svo að unnt yrði að
ljúka verkinu. Kostnaður við gerð safnsins
mun hlaupa á einhverjum tugum milljóna
króna. Draumurinn er að unnt verði að
rekja ættir allra íslendinga. Gert er ráð
fyrir að tvær útgáfur verði að þessu safni,
önnur fyrir íslenska erfðagreiningu, en
hina ætlar Friðrik að gefa út á geisladiski
til almennrar sölu. Guðmundur Sverrisson
yfírmaður upplýsingasviðs íslenskrar
erfðagreiningar hefur lýst því, að þessi
gagnagrunnur muni valda mikilli breyt-
ingu á starfsháttum fyrirtækisins, sérstak-
lega þegar fram í sækir. Þannig mun þetta
gagnasafn Friðriks þjóna læknisfræðileg-
um rannsóknum í erfðafræði.
Efasemdir
um tölvu-
skráningu
LISTMÁLARINN Pavlov frá Jakútíu málar í Vestmannaeyjum
Morgunblaðið/Rax
NÝLEGA GAF
Tölvunefnd út
skýrslu um starf-
semi sína fyrir árið
1996. Þorgeir Ör-
lygsson lagapró-
fessor og formaður nefndarinnar fjallar
þar um ýmis áhyggjuefni fólks í sambandi
við skráningu persónuupplýsinga. Hann
segir í formála skýrslunnar, sem hann
nefnir „Um friðhelgi einkalífs, vernd per-
sónuupplýsinga og hlutverk Tölvunefnd-
ar“, að sá málaflokkur, sem fyrirferðar-
mestur sé á dagskrá nefndarinnar, sé upp-
lýsingar um skráningu heilsufarsupplýs-
inga. Ásókn í slíkar upplýsingar hafi stór-
lega aukizt og nýjar tækniframfarir, sér-
staklega á sviði erfðagreiningar, geri slík-
ar upplýsingar verðmætari en flestar aðrar
upplýsingar, sem til persónuupplýsinga
teljist. Erlendis hafí borið á því, að menn,
sem stunda viðskipti, hafí sózt eftir upplýs-
ingum um einstaklinga með tiltekna erfða-
eiginleika, í því skyni að útloka þá frá
viðskiptum við sig.
Þorgeir Örlygsson segir: „Þessi dæmi
sýna, að persónuupplýsingar má nota
bæði til góðs og ills. Það er hægt að nota
upplýsingar um erfðaeiginleika til lækn-
ingar, og er það til góðs. Til ills er hægt
að nota slíkar upplýsingar, þegar farið er
að nota þær til þess að útiloka einstakl-
inga í þjóðfélaginu frá því að geta notið
samfélagslegrar þjónustu í sama mæli og
aðrir þegnar þjóðfélagsins gera.
Annar málaflokkur, sem er nýr af nál-
inni, er söfnun og skráning upplýsinga í
þágu útgáfu ættfræðirita og ýmissa starfs-
stéttatala. Tölvpnefnd verður þess vör í
störfum sínum, að í vaxandi mæli hafa
einstaklingar áhyggjur af þeirri skráningu,
sem fram fer í slíkum tilgangi. Nú er það
að vísu svo, samkvæmt 2. gr. tölvulaga,
að skráning í þágu æviskrárrita fellur utan
gildissviðs laganna. Eigi að síður er tekið
fram í skýringum við þá lagagrein, að við
slíka skráningu verði að gæta grunnreglna
um friðhelgi einkalífs. Þær spurningar,
sem einkum brenna á mönnum í þessu
sambandi, eru aðallega tvær. í fyrsta lagi,
hvort skrásetjarar og útgefendur slíkra
rita hafí fullt og óskorað vald til þess að
ákveða sjálfir, hvort tiltekinn maður, gegn
vilja sínum, er tekinn með í slíkt rit, ef
hann á annað borð tilheyrir ákveðinni ætt
eða tiltekinni starfsstétt. í öðru lagi hvort
sá, sem upplýsingarnar varðar, geti ekki
að einhveiju leyti ráðið því sjálfur, hvaða
upplýsingar um hann birtast í slíku riti. í
þessu sambandi er mörgum spurningum
ósvarað, og bíða nú ákvörðunar á borði
Tölvunefndar nokkur mál af þessu tagi.
Ekki er ætlunin hér að leggja mat á rétt-
indi skráðra aðila að þessu leyti, en rétt
er þó að leggja á það áherslu, að í þessu
sambandi sem öðru hlýtur einstaklingurinn
að hafa nokkurt forræði um það, hvers
konar upplýsingar um hann birtast í slíkum
ritum.“
lagt lögbann við því að umræddar upplýs-
ingar um foreldra kjörbarnsins yrðu birt-
ar. Var krafa hans reist á 66. grein stjórn-
arskrárinnar um friðhelgi heimilis, sem er
sama ákvæðið og er nú í 71. grein hennar
um að „Allir skulu njóta friðhelgi einka-
lífs, heimilis og fjölskyldu“, svo og þeirri
reglu, sem fram kæmi í 229. grein al-
mennra hegningarlaga um vernd gegn
uppljóstrun um einkalíf borgaranna. Af
hálfu höfundanna var þessu mótmælt, en
dæmt var samkvæmt grunnreglum laga
um þagnarvernd einkalífs og að læknirinn
ætti rétt á að nöfn foreldra kjörbarnsins
yrðu ekki birt í ritinu. Var lögbannið því
staðfest. í hæstaréttardómnum var þó
ekki vikið að tilvitnaðri grein stjórnar-
skrárinnar.
Þeir Lárus og Vilmundur voru mjög
ósammála þessari niðurstöðu dómskerfis-
ins og lýstu því í löngum formála að rit-
inu, þar sem þeir sögðu m.a. að skorinorð
fyrirmæli stjórnarskrár til tryggingar æv-
arandi og ótálmuðu prentfrelsi á íslandi
og önnur lagafyrirmæli, sem í sömu átt
ganga, svo sem hveijum einum heimiluð
birting opinberra skjala, „eru í þessu til-
viki marklausir bókstafír að engu haf-
andi. Einu röksemdimar fyrir því að kjör-
foreldrar eigi kröfu á „þagnarvernd", er
taki til ættfærslu kjörbarna þeirra er að
finna í hinum staðfesta héraðsdómi, þar
sem segir að ættleiðing sé „nokkurt við-
kvæmnismál þeirra, sem hlut eiga að
máli, og tengt persónulega einkalífi, enda
tilkoma hennar með margvíslegu móti.““
Sagt er, að ætt-
fræðiþekking Is-
lendinga sé svo
einstæð að aðeins
tvær ættir í ver-
öldinni geti státað
af jafnmiklum
upplýsingum um
áa sína og Islend-
ingar. Þessar ætt-
ir eru annars veg-
ar keisaraættin í
Kína og hins veg-
ar þeir, sem eru
afkomendur spá-
mannsins Múha-
meðs.
Deilt um
upplýsingar
í stéttartali
ARIÐ 1970 KOM
út önnur útgáfa
stéttartalsins
„Læknar á íslandi",
allmikið ritverk í
tveimur bindum.
Ritið náði þó ekki nema til ársins 1964
og var það m.a. vegna þess að deilur höfðu
orðið um útgáfu þess, sem fóru fyrir dóm-
stóla. Dómsmálin töfðu útgáfuna. Höfund-
arnir, Lárus H. Blöndal bókavörður og
Vilmundur Jónsson fyrrum landlæknir,
höfðu í gagnaöflunarskyni sent læknum
eyðublað, þar sem m.a. var óskað upplýs-
inga um börn þeirra. Var þess óskað að
gefnar væru upplýsingar um foreldra kjör-
barna. Læknir, sem ættleitt hafði barn,
gat þess, er hann endursendi fyrrgreint
eyðublað, að barnið væri kjörbarn, en svar-
aði eigi hveijir væru foreldrar þess. Höf-
undarnir öfluðu sér þá upplýsinga um þetta
úr þjóðskrá og hugðust birta í ritinu.
Læknirinn ásamt fleiri læknum fékk þá
■■■■■■■■■■ ALLAR ÞESSAR
Nauðsyn bollaleggingar
J syna, að aldrei er
reglna nægilega varlega
farið með skrán-
ingu persónulegra upplýsinga um fólk.
Samkvæmt 2. grein tölvulaganna, sem
sett voru á árinu 1989, er skráning í þágu
æviskrárrita utan gildissviðs laganna og
því kannski ekki beint á verksviði Tölvu-
nefndar. Engu að síður þarf eitthvert
stjórnvald að setja þarna reglur, t.d. hvað
heimilt sé að skrá og hvernig skuli haga
vinnubrögðum við gerð niðjatala. Kannski
ætti það að vera hlutverk Ættfræðifélags-
ins að setja sér siðareglur í þessu efni, sem
ættfræðiskrásetjarar gætu haft .til hlið-
sjónar.
Það er ef til vill ekki auðvelt að setja
slíkar reglur. Eitt er viðkvæmt hjá Pétri
og annað hjá Páli, en einhveijar viðmiðun-
arreglur verða að vera til nú, þegar gerð
niðjatala er orðin svo almenn í þjóðfélaginu
- og auðveld með tilkomu tölvunnar og
handhægra ættfræðiforrita.