Morgunblaðið - 21.09.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1997 25
skálps kom tU íslands og nam
Hjaltadal at ráði Kolbeins ok bjó at
Hofi...“ Líkur benda til að Hof hafi
snemma farið í eyði en býlið flust að
Hólum, sennilega þegar á 11. öld og
Hof þá orðið stekkur eða fjárhús
Hólastaðar. Arið 1955 var komið
niður á kirkjugarð er Páll Sigurðs-
son, þá bóndi á Hofi, var að láta
taka grunn að nýju íbúðarhúsi.
Rannsókn benti til að kirkja og
kirkjugarður hefði þar verið
snemma, þ.e. áður en Hólar urðu
höfuðbólið í dalnum. Að öllu saman-
lögðu má segja að vagga kristilegs
guðsþjónustuhalds á Islandi sé í
Hjaltadal, eins og sr. Bjöm Bjöms-
son, prófastur á Hólum orðar það í
Tíðindum, riti Prestafélags
Hólastiftis árið 1975.
Þorvarður Spak-Böðvarsson,
ötull fylgismaður kristninnar
En hver var Þorvarður Spak-
Böðvarsson, sem hafði svo einbeitt-
an viija til þess að útbreiða kristna
trú? Hann var einn helsti höfðingi
landsins, sonarsonur Öndótts land-
námsmanns í Viðvík en móðir hans
var Arnfríður, dóttir Sleitu-Bjamar
er bjó þar sem nú heita Sleitustaðir.
Sagnir eru til um það að Þorvarður
hafi kynnst kristnum sið á Englandi
þótt hitt sé vafalaust nær sanni að
hann hafi tekið kristna trú af Þor-
valdi víðfórla og Friðreki trúboðs-
biskupi. Eftir að Þorvarður tók
kristni varð honum umhugað um að
efla trúna og lét reisa ldrkjuna á bæ
sínum. Hefur þá Friðrik biskup vígt
hana og fengið einn af prestunum
sem fylgdu þeim Þorvaldi til að
þjóna við kirkjuna.
Andstæðingar hins kristna siðar,
heiðnir menn, litu að vonum kirkj-
una í Ási illu auga, svo og þá guðs-
dýrkun sem fór þar fram. I Kristni
sögu er greint frá þessu og á köflum
með ævintýrablæ. Frá því segir að
mikils háttar maður, Klaufi, sonur
Þorvaldar Refssonar frá Barði í
Fljótum, hafi lagt á ráðin og fengið
bræður Þorvarðar í Asi þá Arngeir
og Þórð í lið með sér. Klaufi gaf
þeim bræðrum tvo kosti. Annað-
hvort skyldu þeir drepa prestinn
eða brenna kirkjuna. Arngeir latti
menn nyög þess að presturinn yrði
drepinn „...því að Þorvarður bróðir
minn hefir fyrrum grimmilega hefnt
smærri meingerða en ég get að hon-
um þyki þessi. En hins vil ég eggja,
að þú brennir kirkjuna." (Þorvaldar
þáttur). Það reyndi Klaufi en þegar
hann kom að kirkjunni, við tíunda
mann sýndist þeim kirkjan þegar
standa í björtu báli og fóru þeir á
brott. Öðru sinni fór Arngeir við
marga menn til kirkjunnar sömu er-
inda. Þeir brutu upp hurðina og
hugðist Amgeir kveikja eld í fjall-
drapa en illa logaði. Hann lagðist þá
inn yfir þröskuldinn til að blása að
glóðinni. Þá kom ör utan úr myrkr-
inu og stóð föst í kirkjugólfinu all-
nærri honum og önnur rétt síðar og
svo nærri að hún nísti klæði hans
svo að örin flaug milli síðu hans og
skyrtunnar sem hann klæddist. Svo
segir í Þorvaldar þætti: „Hann (þ.e.
Arngeir) hljóp þá upp hart og
mælti: Svo flaug þessi örin nærri
síðu minni að ég er ráðinn í að bíða
hér eigi hinnar þriðju." Og áfram
segir í sömu heimild: „Nú hlífði guð
svo húsi sínu. Fór Arngeir á brott
með sína menn og leituðu heiðingjar
eigi oftar að brenna þá kirkju." Þor-
varður Spak-Böðvarsson kemur
meira við sögu kristni í landinu þar
sem hann var einn áhrifamesti fylg-
ismaður kristnitökunnar á Alþingi
árið 1000. Hann var annar tveggja
manna úr Norðlendingafjórðungi
sem þar gegndu lykilhlutverki.
Heiðnir menn hétu þar fast á goðin
og völdu tvo menn úr hverjum
landsfjórðungi að fómfæra goðun-
um til þess að kristnin gengi ekki
yfir landið. Kristnir menn fóru þess
hins vegar á leit að tveir menn úr
hverjum fjórðungi skyldu gefa sig
Kristi að sigurgjöf og helga líf sitt
Guði. Það gerðu hinir kristnu og var
Þorvarður Spak-Böðvarsson annar
þeirra sem stigu fram fyrir Norð-
lendingafjórðung.
í bókinni Heim að Hólum segir
höfundurinn, Brynleifur Tobíasson
svo: „Enginn vafi getur leikið á því
að úrslitin á Alþingi árið 1000 hafi
fengið Þorvarði ins mesta fagnaðar.
Hann var einn merkasti brautryðj-
andi kristninnar í landinu. Kirkja
hans var fyrsta miðstöð kristninnar
í landinu. Hverjum gat verið glað-
ara í geði en einmitt honum á heim-
leiðinni heim að Ási af Alþingi í
sumardýrðinni þúsund ámm eftir
fæðingu drottins hans og frelsara.
Vér sjáum hann í anda, er hann
kemur heim ganga inn í kirkjuna og
gjalda guði þökk fyrir sigurinn á Al-
þingi.“
Þáttur þessarar kirkju og hlutur
Þorvarðar og síðar fleiri skag-
firskra höfðingja sem koma við sögu
kristnitökunnar er stór og er full
ástæða til að sýna þætti þeirra virð-
ingu og sóma nú þegar við tökum að
minnast þess er þúsund ár verða frá
því að kristni var lögtekin á Alþingi
árið 1000. Það er m.a. hægt með því
að gera fullnaðarrannsókn á rústum
kirkju og kirkjugarðs að Neðra-Ási
í Hjaltadal.
Uppgröftur og rannsóknir Sig-
urðar Bergsteinssonar 1997
Það er athyglisvert með tilliti til
hinna fornu sagna, að nú í sumar
fann Sigurður Bergsteinsson fom-
leifafræðingur merki um bmna í
grunninum. Er timbrið brannið og
kolað og torfveggirnir hafa einnig
brannið að hluta. Telja þeir Sigurð-
ur og Þór líklegt að kirkjan hafi
verið lík ldrkjunni sem fannst við
bæjarhúsin á Stöng í Þjórsárdal.
Eftir granni hennar og gerð var
hún endursmíðuð sem tilgáta eða
eftirmynd af fyrstu kirkjum á ís-
landi, með timburgafli og torfveggj-
um á þrjá vegu og með sérbyggðum
kór. Eftirmyndin er uppsett á Þjóð-
minjasafninu. í Neðra-Ási er gjóska
yfir gröfunum og garðinum, sem
telja má fullvíst að sé úr Heklugos-
inu mikla árið 1104. En Sigurður
fann fleira. Ofan á kirkjugranninum
greindi hann tvö hús áður en fjár-
Morgunblaðið/Halldór Blöndal
GREINARHÖFUNDUR ásamt Svanhildi Steinsdóttur í Neðra-Ási.
Hún staðfesti þá sögusögn að „Bænhúsið", sem var fjárhús, væri
reist á kirkjugrunni.
„BÆNHÚSIÐ" í Neðra-Ási, árið 1977.
hús hafði verið reist. Telur hann að
smiðja sömu stærðar að grannfleti
og kirkjan hafi verið byggð á grann-
inum. Til þess bendir móaska og
mikið magn af gjalli og hafi þar
e.t.v. verið rauðablástur. Ofan á
smiðjunni era svo merki um enn eitt
hús, nokkru breiðara, en óljóst er
ennþá hverrar gerðar það hefur
verið eða til hvers notað. Verður
fróðlegt að fylgjast með frekari
rannsóknum sérfræðinga á kirkju-
granninum og mikilvægt að hætta
ekki nú þegar svo merkilegar minj-
ar hafa fundist.
Skagafjörður og upphaf kristni
á íslandi
Kristnin festi greinilega snemma
rætur í Skagafirði. Við sjáum það
t.d. í því hversu fljótt eftir kristni-
töku þar rísa kirkjur. Jarðvegurinn
var greinilega vel undir það búinn.
Einnig má auðveldlega sjá bein
tengsl milli Áss og Hólastaðar þar
sem svo stór þáttur í sögu þjóðar-
innar og íslenskrar kristni er skráð-
ur. Einnig tengslin milli Hofs og
Hóla eins og áður er rakið. Upphaf-
lega var það Oxi Hjaltason er bjó á
Hólum, sem lét byggja veglega og
vandaða kirkju á jörð sinni árið
1050. Um hana segir svo í Biskupa-
sögum: „...þat hyggja menn, at sú
kirkja hafi mest ger verit undir tré-
þaki á öllu íslandi." Sú kirkja stóð
raunar skamman tíma því að hún
brann með öllu skrúði sínu. Síðan
hafa risið á Húlum sex kirkjur.
Tvær kirkjur fuku í aftakaveðri, sú
fyrri í biskupstíð Jörandar Þor-
steinssonar 22. október 1390, hin
síðari í biskupstíð Guðbrandar Þor-
lákssonar 16. nóvember árið 1624.
Sú kirkja sem nú prýðir Hólastað
var byggð á árunum 1757 - 1763.
Þess má nú vænta eftir vandaða við-
gerð hennar fyrir nokkram áram að
hún eigi enn langa framtíð fyrir sér,
en hún er 7. kirkjan á Hólum og 5.
dómkirkjan.
Á Hólastað eru margar merkar
minjar geymdar í jörðu og er full
ástæða til þess að Ijúka þeim upp til
þess að sjá betur inn í fortíðina.
Þjóðminjavörður hefur sagt mér að
óvíða ef nokkurs staðar á landinu
muni meiri fjársjóður falinn í forn-
minjum en einmitt á Hólum enda er
þar annað sögufrægasta kirkjusetur
landsins við hlið Skálholts en að
margra dómi auðugra að minjum í
jörðu frá stórum stundum í lífi og
sögu þjóðarinnar. Að mínu mati
Morgunblaðið/Hjalti Pálsson
væri það þarft fyrir trú, sögu og
þjóðmenningu okkar að gera áætl-
un til nokkurra ára um forn-
leifagröft á Hólum. Hannes Péturs-
son skáld hefur lýst tilfinningunni
sem felst í þvi að ganga um hina
sögufrægu staði og finna söguna
undir fótum sér. Margir fleiri munu
þvi sammála sem skáldið orðar svo
vel. Með þeirri tækni sem við höfum
yfir að ráða er það næsta fysilegt að
gera söguna sýnilegri. Verðugt væri
að gera vandaða rannsókn á staðn-
um. Eðlilegt er að hún eigi sér stað í
framhaldi af rannsóknum að Neðra-
Ási og óneitanlega væri það rökrétt
framhald. Með því móti styrkjum
við undirstöður þjóðmenningarinn-
ar og þann þátt í lífi nútímamanns-
ins sem felst í því að þekkja söguna
og draga lærdóm af henni.
Gamlar kirkjur í Skagafirði
Ég er ekki viss um að það sé til-
viljun að á okkar dögum er Skaga-
fjörður vel birgur af gömlum kirkj-
um. Þar er elsta timburkirkja
landsins, á Knappsstöðum í Stíflu,
sem reist var 1838. Elsta steinkirkj-
an í landinu er dómkirkjan á Hól-
um, sem var vígð árið 1763. Þá er
bænhúsið í Gröf á Höfðaströnd talið
elst eða eitt það elsta af torfkirkjum
sem stendur óbreytt, en það er frá
áratugnum 1670-80. Kristján Eld-
jám forseti, þá þjóðminjavörður,
hlutaðist til um gagngera viðgerð á
bænhúsinu árið 1953. Var bænhúsið
endurvígt 12. júlí 1953 af sr. Sigurði
Stefánssyni, vígslubiskupi, í pró-
faststíð sr. Helga Konráðssonar á
Sauðárkróki. Bænhúsið er merki-
legt fyrir margra hluta sakir. Það er
talið óbreytt að stofni til frá því fyr-
ir siðbót. Og þar áttu m.a. ekkjur
presta og biskupa athvarf á liðnum
öldum. Sú merka kona Ragnheiður
Jónsdóttir, kona Gísla Þorláksson-
ar, eignaðist jörðina og flutti þang-
að við fráfall manns síns 1684.
Mynd af Ragnheiði prýðir fimmþús-
undkróna seðil lýðveldisins. Sögu
hennar hafa verið gerð ágæt skil,
ekki síst af frú Aðalheiði Ormsdótt-
ur.
Saga segir að á ofanverðri 16. öld
hafi biskupinn komið að Gröf á vísit-
azíu. Hann steig af baki og spurði
drenghnokka, sem þar stóð úti fyr-
ir, út úr kristnum fræðum með
þessum orðum:
Hver hefur skapað þig skepnan mín?
Skýrðu mér það núna.
Hver hefúr fyrir þig hlotið pín?
Hver hefur gefið þér trúna.
Drengurinn svaraði:
Guð faðir mig gjörði eitt sinn.
Guðs sonur mig leysti.
Guðs fyrir andann gafst mér inn
guðlegur trúameisti.
Þessi drengur var Hallgrímur
Pétursson, en hann er talinn fædd-
ur að Gröf á Höfðaströnd. Um alda-
mótin 1600 bjó þar Guðmundur
Hallgrímsson og synir hans, Hall-
grímur og Pétur. Guðbrandur Þor-
láksson biskup hafði eignast jörðina
árið 1584 og eftir hann Þorlákur
Skúlason, dóttursonur hans og
Hólabiskup. Var með þeim biskup-
um og fyrmefndum ábúendum að
Gröf náin frændsemi. Þess má
einnig geta að síðar kom Þorlákur
biskup syni sínum Þórði, síðar Skál-
holtsbiskupi, í fóstur að Gröf hjá
Hallgrími Guðmundssyni. Á ung-
lingsáram fór Hallgrímur Péturs-
son heim að Hólum til náms og
starfa þar sem faðir hans var
hringjari við kirkjuna. Hallgrímur
komst raunar í ónáð hjá staðarhald-
aranum, fræðimanninum Arngrími
Jónssyni lærða, með því að yrkja
um hann í kerskni (Eins og forinn
feitur o.s.frv.). En saga sr. Hall-
gríms er flestum kunn frá því hann
var fenginn til þess, lærlingur í
jámsmíði í Kaupmannahöfn, að
hressa upp á kunnáttu þeirra í
kristnum fræðum sem áttu aftur-
kvæmt til landsins eftir Tyrkjarán-
ið.
Gildi sögunnar fyrir samtíðina
Margt er það í sögunni sem
ástæða er til að muna betur og upp-
rifjun og rannsóknir væra til þess
fallnar að styrkja vitund fólks um
merka þjóðarsögu. Við eigum þeim
skuld að gjalda sem hafa skilað okk-
ur merkum heimildum með skrift-
um sínum til foma. Við svo örðugar
aðstæður sem þeir bjuggu má undr-
um sæta hversu við eram rík af
heimildum. Þær mættum við efa-
laust nýta betur í samtíðinni okkur
til gagns og tímamótaárið 2000 er
kjörið tilefni til átaks í þeim efnum.
í þessu sambandi vil ég að endingu
vitna í Jón Helgason prófessor þar
sem hann yrkir til höfundar Hung-
urvöku:
Það féll í hlut minn að hyggja um sinn
að handaverkunum þínum,
mér fannst sem ættir þú arfinn þinn
undir trúnaði mínum.
Þétt enn sé margt sem er illa lest
og aldimar leifðu skörðu,
er flækjan greidd sem ég gat það best,
gamlimaðuríjörðu.
Margar flækjur er greiddar. Ein
er hálfgreidd að Neðra-Ási í Hjalta-
dal. Við höfum alla möguleika á að
greiða úr henni og vænti ég þess að
áður en langt líður verði því verki
haldið áfram og því vonandi lokið
fyrir árið 2000. Sannarlega er það
verðugt viðfangsefni til að minnast
brautryðjenda kristins siðai’ á Is-
landi og eignast með því verðmæti
fyrir samtíðina.