Morgunblaðið - 23.09.1997, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
SKJALFTAVIRKNI FYRIR NORÐURLANDI
ÞRIÐJUDAGUR 23. SEPTEMBER 1997 15
Ástandið svipað o g fyrir
skiálftann 1755
Þrálát slq'álftavirkni undanfama mánuði
fyrir Norðurlandi vekur spumingar um
Húsavíkurskj álfta. Hvort hrinunni sé lokið
eða hvort enn stærri skjálfti gæti komið á
næstu mánuðum? í eftirfarandi grein fjalla
jarðeðlisfræðingamir Ragnar Stefánsson,
Páll Halldórsson og Gunnar Guðmunds-
son um skjálftavirkni á þessum slóðum.

HÚSAVÍKUR-FLATEYJAR MISQENQI
-19*
I.. ..
* ^ Nyrðra gocbeltið
*
i i i i
J-i—1—LA
68.f
86*
-16*
MYNDIN sýnir Húsavíkur-Flateyjar misgengið og tengingu þess
við gliðnunarbeltin fyrir norðan og sunnan (samfelld fjólublá lína).
Líta má á það sem hluta 150 km langs misgengisbeltis sem nær
allt frá mynni Skagafjarðar og jafnvel allt austur að Kröflusprungu-
sveim (brotin fjólublá lína). Norðan við misgengið rekur skorpan
til austurs eins og rekstefnan sýnir. Þar sem Húsavíkur-FIateyjar
misgengið er ekki samsíða rekstefnunni má áætla að um 10 km
gliðnun hafi orðið um það á 7 milljónum árum (stutt fjólublá lína).
Brotalina jarðskjálftans árið 1755 er sýnd með skástrikuðu svæði
og brotalínur skjálftanna 1872 eru sýndar með kössum. Færsla í
skjálftanum 1755 er áætluð 3 metrar og í skjálftunum 1872 er
samanlögð færsla áætluð um 1 metri.
FRÁ því í ársbyijun 1994 hafa verið
jarðskjálftar af og til norður af mynni
Eyjafjarðar. Þeir tengjast svokölluðu
Húsavíkur-Flateyjar misgengi, en
svo er nefnd 60-70 km löng, mis-
gengissprunga sem nær frá mynni
Eyjafjarðar austur fyrir Húsavík.
Sprungan hefur myndast á um 7
milljón árum. í henni sjást skýr merki
um sniðgengi, þannig að skorpan
norðan sprungunnar hefur færst til
austurs, miðað við landið sunnan við.
Líklega er þessi færsla ekki minni
en 50-60 km á þessum 7 milljónum
ára. Þannig gæti austurhluti Tjör-
nessins verið ættaður norður af
Gjögri á Flateyjarskaga. Margt bend-
ir einnig til að um 10 km gliðnun
hafí orðið um þetta mikla misgengi.
Síðustu tvo mánuðina hefur verið
þrálát jarðskjálftavirkni sem tengist
Húsavíkur-Flateyjar misgenginu
sjálfu. Þessir skjálftar hófust 22. júlí
sl. með skjálfta af stærðinni 4,5 á
Richterkvarða. Upptök hans voru
fyrir mynni Eyjafjarðar eða rúmlega
10 km norð-norð-vestur af Gjögri.
Síðan hefur mikil virkni verið á svæð-
inu, þó dagamunur hafi verið. Þann
13. þ.m. varð skjálfti mun austar á
misgenginu af stærðinni 3. Hann
fannst á Húsavík enda upptökin inn-
an við kílómetra frá bænum. Laugar-
daginn 20 þ.m. urðu síðan tveir öflug-
ir skjálftar, sem fundust víða um
Norðurland. Stærð þeirra var um 5,0
á Richterskvarða og upptökin á svip-
uðum slóðum og skjálftanna 22. júlí
en þó örlítið austar og sunnar. Þó
að meginvirknin hafi verið á tiltölu-
lega litlu svæði út af Gjögri hafa,
auk skjálftans 13. september, orðið
nokkrir minni skjálftar á misgenginu
allt að Húsavík.
Það er eðlilegt að menn fyllist óróa
.við þessi tíðindi, enda höfum við jarð-
skjálftafræðingar látið það í ljós, að
fari virknin fyrir mynni Eyjafjarðar
að færast austur i átt til Húsavíkur
væri sérstök ástæða til að vera á
varðbergi. Þótt jarðskjálftaspár séu
afar stutt á veg komnar er samt
hugsanlegt að við getum séð og skil-
ið forboða jarðskjálfta og veitt þann-
ig gagnlega viðvörun um stóran
skjálfta á svæðinu. En hvert er eðli
skjálfta á þessu svæði?
Húsavíkurskjálftar
á fyrri tímum
Elstu heimildir um jarðskjálfta á
þessu svæði eru nær samhljóða frá-
sagnir nokkurra annála þar sem
greint er frá atburðum ársins 1260:
„Landskjálfti hinn mikli norður í
Flatey". Af þessari knöppu frásögn
virðist ljóst að þetta ár hefur orðið
öflugur jarðskjálfti á Húsavíkur-
Flateyjar misgenginu sem olli miklu
tjóni í Flatey.
Næsti skjálfti sem hægt er að
staðsetja með nokkru öryggi á mis-
genginu varð þann 11. september
1755. Jarðskjálftinn olli tjóni á
Húsavík, jörð sprakk talsvert og hús
skemmdust. Við teljum að upptök
þessa skjálfta hafi verið á svæði frá
Húsavík og vestur fyrir Flatey. Út
frá áhrifalýsingum hefur stærð
skjálftans verið metin 7 á Richter-
kvarða. Klukkutíma á undan þessum
skjálfta fundu Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson, sem staddir voru
vestur á Höfðaströnd í austanverð-
um Skagafirði, skjálfta sem þeir
lýstu sem sterkum. Líklegt er að
upptök þessara forskjálfta hafí verið
vestan og norðan Húsavíkur- Flat-
eyjar misgengisins, norður af Eyja-
fírði. Forskjálftarnir tengjast senni-
lega gliðnun og landbreytingu í
gömlu brotabelti, sem gengur frá
mynni Eyjafjarðar og norður í átt
til Kolbeinseyjar. Eggert og Bjarni
hafa fundið þá stærstu þeirra.
Spenna sem þessar landbreytingar
ollu hleyptu síðan aðalskjálftanum
af stað. Þótt þetta geti ekki talist
eldvirkt svæði á okkar tímum, er
ekki ólíklegt að kvikuinnskot hafi
orðið þessu samfara á miklu dýpi,
og að það hafí hjálpað til við að
koma brotahreyfingunni af stað á
misgenginu og þannig átt þátt í að
losa um jarðskjálftann.
Þann 31. desember 1867 varð
öflugur kippur sem fannst víða um
Norðurland. í skjálftanum urðu
nokkrar skemmdir á Húsavík og
sprungur komu í jörð. Upptökin voru
nálægt Húsavík og stærðin milli 5,5
og 6.
Loks eru heimildir um tvo jarð-
skjálfta sem urðu með klukkustund-
ar millibili á Húsavík 18. apríl, 1872.
Sá fyrri þessara skjálfta átti upptök
rétt við Húsavík (sbr. mynd) og urðu
miklar skemmdir þar og metrabreið-
ar sprungur mynduðust í jörð sam-
kvæmt lýsingum. Hinn skjálftinn er
talinn eiga upptök nær Flatey enda
olli hann meira tjóni þar. Stærð þess-
ara skjálfta hefur verið metin um
6,3, hvors um sig. Mikil skjálftahrina
fannst í tvo daga á undan þessum
skjálftum, og ekki ólíklegt að þeir
hafí orðið við landbreytingar og til-
heyrandi kvikuinnskot á svæði milli
Húsavíkur og austasta hluta norður-
gosbeltisins við Þeistareykjabungu.
Um aðra meiri háttar skemmda-
skjálfta með upptök á eða við Húsa-
víkur-Flateyjar misgengið er ekki
vitað, og stafar það sennilega af
heimildaskorti.
Um eðli skjálftanna
Túlkun okkar á eðli þessara
tveggja skjálfta er á margan hátt
gjörólík, þótt báðir séu á sama
sprungukerfinu.
Orkumiðja skjálftans 1755 er lík-
lega nálægt Flatey. Það er langt
síðan þar hefur verið eldvirkni. Og
þótt kvikuinnskot að neðan hafí lík-
lega átt einhvern þátt í að hleypa
skjálftanum af stað er djúpt á hitann
og brotasvæðið kalt og sterkt og þar
getur því hlaðist upp mikil spenna.
Þótt spennan sem hlóðst upp fyrir
skjálftann hafí verið mest kringum
Flatey, varð hreyfing á allri sprung-
unni, allt austur að Húsavík, þegar
jarðskjálftinn fór af stað. Annað sem
vert er að hafa í huga er að 1725
hófust eldgos og landbreytingar á
Kröflusvæði, svokallaðir Mývatn-
seldar. Ekki er ólíklegt samkvæmt
lýsingum að þá hafi orðið sambæri-
leg gliðnun og landbreytingar á
eystri hluta norðurgosbeltisins eins
og urðu nýverið í Kröflueldum, sem
hófust 1975. Opnun og gliðnun á
Kröflusprungusveimnum lokaði
Þeistareykjasprungusveimnum og
þar með Húsavíkursprungunni aust-
anverðri. 30 árum síðar, eða 1755,
er bylgja landbreytinga sem hófst
1725 komin vestur fyrir mynni Eyja-
fjarðar og ýtir skjálfta af stað úr
þeirri áttinni.
Orkumiðja skjálftanna 1872 er
líklega skammt vestur af Húsavík,
og tengdust þeir mikilli innskota-
virkni á svæði austan Húsavíkur, en
þar er styttra í eldvirkni en vestur
við Flatey. Innskot kviku á tiltölu-
lega litlu dýpi og kvika undir Þeista-
reykjasprungusveimnum, glenntu
sprunguna í sundur nálægt Húsavík
og smurðu hana, þannig að miklar
landbreytingar urðu, en ekki eins
miklir skjálftar eins og vestar. Und-
anfari þessara atburða var mikil
þenslubylgja sem hófst skömmu eft-
ir 1865 og hafði mikil áhrif í norður-
gosbeltinu á næstu árum á eftir.
Þetta birtist í árslok 1867 í eldgosi
norður af Tjörnesi, og í jarðskjálfta
um sama leyti austan Húsavíkur,
líklega nálægt mörkum Þeistareykj-
asprungusveimsins og Húsavíkur-
Flateyjar misgengisins. Þessi endi
misgengisins tók að opna sig og
skjálftar fóru vaxandi, sem enduðu
í stórum skjálftum vestur af Húsa-
vík 1872. Þessi mikla þenslubylgja
átti svo eftir að skilja eftir sig enn
meiri ummerki.sem voru mikil eldgos
og landbreytingar í Öskju og í
Sveinagjá þar fyrir norðan á árunum
1874 - 1876.
Hvaða atburðarás líklegust?
Nú er ástandið á margan hátt
sambærilegt við það sem var 1755.
Það eru 22 ár liðin frá upphafi þeirr-
ar miklu gliðnunar í eystri hluta
norðurgosbeltisins, sem hófst með
Kröflueldum 1975. Við það lokaðist
vestari hluti gosbeltisins og þar með
austurendi Húsavíkur-Flateyjar
misgengisins fyrir kvikuinnskotum
og þar með meiri háttar hreyfingum.
Þenslubylgjan frá gliðnuninni 1975-
1984 hefur hugsanlega náð vestur
fyrir Eyjafiörð, og hefur kannski
orðið til að hleypa af stað skjálfta-
hrinunni sem hófst 1994. Það er
samt ekkert hægt að fullyrða um
það að stór skjálfti leysist úr læð-
ingi svipaður og sá sem var 1755.
Það er ekki víst að spenna sé orðin
næg til þess núna.
Það má telja líklegt að sniðgeng-
isfærsla í skjálftanum 1755 hafi ver-
ið meiri en 3 metrar, sem er nálægt
lágmarki fyrir svo stóran skjálfta.
Þá hefur sniðgengisfærsla í skjálftun-
um 1872 varla verið undir einum
metra. Heildargliðnun við norður-
ströndina er hins vegar um 1,8 cm
á ári og því ekki mikið meira en 4
metrar frá því 1755. Þetta mundi í
sjálfu sér nægja til að hlaða upp
spennu í skjálfta svipuðum þeim og
var 1755. Hitt er annað mál að talið
hefur verið líklegt, að síðustu milljón
árin hafí meiri hluti gliðnunarinnar
fyrir norðan fengið útrás til norðurs
eftir svokölluðu Grímseyjarbelti. Ef
svo væri nú á síðari öldum, væri
ekki til nægjanleg upphlaðin orka í
stóran skjálfta á þessu svæði. Út-
þensla íslands fær hinsvegar útrás á
afskaplega breytilegan hátt. Okkar
tímaskeið gæti verið tímaskeið til-
tölulega mikilla hreyfínga um Húsa-
víkur-Flateyjar misgengið. Verði
jarðskjálfti nú á næstu áratugum á
Húsavíkur-Flateyjar misgenginu
með orkumiðju nálægt Flatey er þó
alls ekki öruggt að hann verði eins
stór og að sprunguhreyfingar verði
eins miklar nálægt Húsavík og var
1755. Ástæðan er sú að á austur-
hluta sprungunnar nálægt Húsavík
var mikil færsla í skjálftunum 1872,
sem gæti komið til frádráttar færslu
sem þar mundi verða núna í skjálfta
með upptök nálægt Flatey.
Skammtímaviðvörun
Eins og fram kemur hér að ofan
er margt sem við skiljum ekki um
eðli jarðskjálfta. Rannsóknir okkar
og daglegt eftirlit hafa það markmið
að skilja þetta betur og um leið að
nýta þau einkenni sem við sjáum til
viðvarana. Við teljum líklegt að stór-
ir jarðskjálftar á þessu svæði hefjist
með tiltölulega hægri skriðhreyfíngu
eftir brotabeltinu. Þetta myndi birt-
ast í fjölda smáskjálfta sem myndu
fylgja því. Við vitum hins vegar
ekki hversu lengi slíkt hægt skrið
myndi standa á undan hugsanlegum
skjálfta. Skjálftarnir sem Eggert
Ólafsson og félagar fundu klukku-
tíma á undan skjálftanum 1755 vest-
ur í Skagafirði gefa líka nokkra von
um að unnt verði að vara við skjálfta
þarna með skömmum fyrirvara. En
sagan endurtekur sig aldrei ná-
kvæmlega, þetta á ekki síður við um
jarðskjálftasöguna og því má alls
ekki treysta á að samskonar forboði
sem 1755 verði fyrir næsta stór-
skjálfta á svæðinu.
Höfundar eru starfsmenn Veður-
stofu íslands.
Með
lífið í
lúkunum
ÉG VAR á ferð í bíl þegar
fyrri stóri skjálftinn reið
yfir á laugardag og fann
því ekki fyrir honum.
Seinni stóra skjálftann varð
ég vör við og það má segja
að maður hafi hreinlega
verið með lífið í lúkunum,"
sagði Aðalbjörg Árnadóttir
íbúi á Dalvík. Fjölmargir
jarðskálftar urðu úti fyrri
Norðurlandi um helgina og
fundust þeir mjög víða.
Guðrún Jónasdóttir, íbúi
á Siglufirði, sagðist ekki
hafa fundið fyrir skjálfta
eftir hrinuna á laugardag
en henni brá vissulega í
brún í látunum á laugardag.
Þorsteinn Þorvaldsson í
Ólafsfirði hafði svipaða
sögu að segja, hann fann
vel fyrir stóru skjálftunum
tveimur á laugardag en
varð lítið var við minni
skjálftana.
Var frekar brugðið
„Þetta var töluvert mikið
og mér var frekar brugðið.
Ég byijaði á því að opna
útidyrnar og dyr innanhúss
en það er hlutur sem maður
hefur heyrt að eigi að gera
við svona aðstæður. Þetta
var ekki það mikið að hér
færi allt af stað og mér er
ekki kunnugt um (jón í
bænum. Ég hef heldur ekki
orðið vör við skjálfta síðan
á laugardag en einhveijir
urðu varir við skjálfta í
morgun (gærmorgun),“
sagði Guðrún.
Mikið högg
og titringur
Þorsteinn var staddur úti
á bílaplani þegar fyrri stóri
skjálftinn kom á laugardag
og fann vel fyrir honum.
„Eg var hins vegar staddur
heima í stofu þegar seinni
skjálftinn reið yfir og fann
mun betur fyrir honum. Þá
kom mikið högg og titring-
ur, sem stóð yfir í smátíma.
Það fyrsta sem kom upp í
hugann var hvort maður
ætti að hlaupa út en þetta
gekk nokkuð fljótt yfir og
við héldum ró okkar, þótt
vissulega hafi tilfinningin
verið óþægileg," sagði Þor-
steinn.
Opnaði strax
utidyrnar
Aðalbjörg kom akandi í
verslun eftir fyrri stóra
skjálftann og hún sagði að
þar hefðu allir verið skelf-
ingu lostnir. „Seinni skjálft-
inn kom eftir að ég var
komin heim og það fór allt
af stað í hillum. Mín fyrstu
viðbrögð voru að hlaupa að
útidyrunum og opna þær
og ég held að það hafi ver-
ið viðbrögð þjá flestum hér.
Þetta var rosalegt högg og
í raun óhugnanlegt.“
Aðalbjörg sagði að mað-
ur sinn hafi aldrei fundið
fyrir jarðskjálta fyrr en á
laugardag og hann hafði
einmitt verið að tala um að
hann vissi ekki hvað jarð-
skjálfti væri þegar seinni
stóri skjálftinn kom. „Ég
hafði útidyrnar opnar fram
eftir kvöldi á laugardag en
það er eitthvað sem blundar
í manni frá því maður var
krakki, að byija á því að
opna dyr,“ sagði Aðalbjörg.