Morgunblaðið - 29.03.1998, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 29. MARZ 1998
...fi ......
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Listamannalíf
árið 1998
UPP Á fjall, vinur, sagði Júst
blíðlega og gekk skrefi nær piltin-
'am.
Kjur á láglendinu, öskraði Nasi
og gekk einnig skrefí nær honum.
Gegndu mér, hvíslaði Júst.
Gegndu mér, grenjaði Nasi.
... Það sem gerðist mundi hann
aldrei glögt, maður reynir ekki að
rifja upp slík augnablik eftirá.
Hann sá aðeins hnefa hefjast á
loft.
Mér varð hugsað til þessa kafla
úr Heimsljósi eftir Halldór Kiljan
Laxness (blessuð sé minning hans)
héma á dögunum. Þá var ég nýbú-
inn að lesa þrjár greinar í Morgun-
blaðinu um þann vanda listamanna
að búa enn í dag við aðstæður ekki
með öllu ósvipaðar þeim sem
skáldið Olafur Kárason mátti þola
í uppvexti sínum hjá þeim bræðr-
um Júst og Nasa á Fæti undir Fót-
arfæti.
Tvær greinanna fjölluðu um að
afkastamikið skáld (Gyrðir Elías-
son) hefði borið skarðan hlut frá
borði við úthlutun starfslauna til
rithöfunda og fengið sex mánaða
laun, en ætti í nafni alirar sann-
gimi skilið að fá föst laun í þrjú ár,
að mati greinarhöfunda.
Þriðja greinin fjallaði um úthlut-
un úr Kvikmyndasjóði íslands.
Höfundur þeirrar greinar lýsti óá-
nægju sinni með að tiltekinn kvik-
myndastjóri (Margrét Rún) hefði
ekki fengið grænan eyri til að gera
mynd eftir handriti byggðu á
snilldarverki Davíðs Stefánssonar
„Sólon Islandus".
„De gustibus non est disputand-
um“, segir gamalt mál, og þýðir
eitthvað í þá veru að hver hafi sinn
smekk og um það tjói ekki að
deila. En kannski vom greinarhöf-
undarair alls ekki að kvarta undan
misjöfnum smekk heldur því
ólukkulega fyrirkomulagi að ís-
lenskir listamern skuli þurfa að
eiga lífsbjörg sína undir tveimur
húsbændum, að vísu ekki Júst og
Nasa, heldur Almenningi og Út-
hlutunamefndum.
Að sjálfsögðu kemst enginn
listamaður hjá því að leggja verk
sín fyrr eða síðar í dóm almenn-
ings. Sá dómur getur verið sann-
gjam eða ósanngjam eftir atvikum
hveiju sinni og litaður af tísku-
sveiflum samtímans. Mestu tísku-
höfundar heimsins í dag heita
John Grisham og Stephen King.
Hins vegar er það huggun harmi
gegn að mesti metsöluhöfundur
heimsins heitir William Shakespe-
are og hefur selt tíu sinnum fleiri
bækur gegnum tíðina heldur en
þeir Grisham og King samanlagt.
Þetta ásamt ýmsu öðm bendir
til þess að réttlætið sigri að lokum
í bókmenntaheiminum eins og í
þeim góðu bókum sem hafa farsæl-
an endi.
Hins vegar bendir fátt til þess
að réttlætið sigri að lokum þegar
úthlutunamefndir eru annars veg-
ar. Þær koma og úthluta og hverfa
síðan og aðrar nýjar rísa upp og
enginn ber ábyrgð á einu eða
neinu og allir em tandurhreinir
^um hendumar og enginn er skyld-
Túgur til útskýringa eða andsvara
þegar einhverjum finnst á ein-
hvem hallað.
Nú var Jónas að vísu eldri og
sterkari, og það hafði sýnt sig að
þegar fór í verulega hart þá hafði
hann ýngra bróðurinn undir, svo
samkvæmt hnefaréttinum þá bar
að hlýða honum. En
Júst var hinsvegar
álitinn séðari maður,
og þessvegna erfítt að
giska á fyrirfram
hvaða ráðstafana hann
mundi grípa til ef hann
biði ósigur, hann gat
sagt „vinur“ brosandi
og skorið mann á háls.
Það er erfitt að fá
fólk til að starfa í út-
hlutunamefndum, en
samt tekst alltaf að
fínna einhverja sem
era til í tuskið.
Einhverjum finnst
þetta trúlega virðing-
arstaða. Einhverjir finna fró í
valdinu.
Það er borgað fyrir þetta.
Svo er þetta notaleg innivinna.
Það em ekki til neinar starfs-
reglur fyrir úthíutunarnefndir að
fara eftir, en að athuguðu máli
virðist starfið að miklu leyti ganga
út á að svara spurningum á borð
við þær sem fara hér á eftir:
1) Hvor er betra skáld Bubbi
Morthens eða Sigurður Pálsson?
2) Hvor er betri kvikmynda-
stjóri Agúst Guðmundsson eða
Hrafn Gunnlaugsson?
3) Hvor er betri rithöfundur
Guðbergur Bergsson eða Einar
Kárason?
4) Hvor skrifar betri leikrit
Ólafur Haukur Símonarson eða
Oddur Bjömsson?
5) Hvor skrifar betri bamabæk-
ur Iðunn Steinsdóttir eða Þor-
grímur Þráinsson?
6) Hvor skáldsagan er betri
efniviður í kvikmynd „101 Reykja-
vík“ eftir Hallgrím Helgason eða
„Sólon Islandus" eftir Davíð Stef-
ánsson?
Setjum nú svo að einhver úthlut-
unamefnd hefði svarað þessum
erfiðu spumingum á eftirfarandi
hátt og komist að eftirfarandi nið-
urstöðu:
1) Bubbi núll - Sigurður sex-
hundruð þúsund.
2) Agúst þrjátíuogfimm milljón-
ir - Hrafn núll.
3) Guðbergur núll - Einar þrjár
komma sex milljónir.
4) Ólafur Haukur tólfhundrað
þúsund - Oddur núll.
5) Iðunn núll - Þorgrímur sex-
hundrað þúsund.
6) 101 Reykjavík tuttuguogfimm
miHjónir - Sólon Islandus núll.
Maður heyrir storminn gnauða í
kaffibollunum þegar þessar fregn-
ir spyrjast út:
Hva? Er engin kona í hópnum?
Alltaf er þeim mismunað, segir
einhver.
Maður er nú fljótur að sjá af
hvaða pólitíska sauðahúsi sá er
sem gengur framhjá Hrafni Gunn-
laugssyni, segir annar.
Eg veit ekki betur en Guðberg-
ur hafi markað tímamót í íslensk-
um bókmenntum meðan Einar
Kárason hefur verið að skrásetja
sögur af fyllibyttum og aumingj-
um; segir sá þriðji.
Ég er samþykkur þessu með
Ólaf Hauk og Ágúst. En ósam-
þykkur hinu, segir sá fjórði.
Afhveiju er enginn ævisagna-
höfundur þama? segir sá fimmti.
Ég hefði haft þetta allt saman
akkúrat öfugt, segir sá sjötti.
Og svo framvegis.
En úthlutunamefndin segir ekki
neitt.
Hún hefur lokið störfum.
En stundum gat líka komið fyrir
að Magnína heimasæta gæfí hon-
um leifar sínar þegar allir aðrir
voru famir út, og það
leyndist oft í skál
hennar góður biti, þó
einginn yrði var við
þegar honum var
laumað ofaní. Annars
borðaði fyrirfólkið
mest í laumi utan
mála.
Þetta héma að
framan er bara sak-
laus leikur og móðgar
vonandi engan og
allra síst það góða fólk
sem ég hef leyft mér
að nefna af handahófi
máli mínu til skýring-
ar.
Höldum leiknum aðeins áfram:
Setjum nú svo að þjóðin tæki þá
sameiginlegu ákvörðun að einbeita
sér að lífsbaráttunni næsta áratug-
inn eða svo og ákvæði að skipta sér
ekkert af bókmenntum og kvik-
myndagerð á meðan, heldur væri
ákveðið að fela þriggja manna
nefnd að hafa skoðun á öllu þessu
fyrir hönd þjóðarinnar og velja
einhverja listamenn til ásetnings.
Þetta hljómar fremur langsótt.
En þó er það svo í reynd að
þjóðin felur á hverju ári þriggja
manna nefndum að úthluta eftir
smekk og geðþótta umtalsverðu
fjármagni sem hefur áhrif á hvaða
listamenn fái að þroskast og dafna
og hverjir fái að snapa gams.
Meðal þessara úthlutunamefnda
era úthlutunamefnd Starfslauna
rithöfunda og úthlutunarnefnd
Kvikmyndasjóðs íslands.
Þetta skömmtunarkerfi hefur
vakið mikla reiði og sárindi meðal
þeirra listamanna sem ekki hafa
hlotið mikla umbun fyrir verk sín
hjá almenningi og því verið að von-
ast til að nefndimar bættu þeim
upp sljóleika lýðsins - en orðið fyr-
ir vonbrigðum.
Þá hefur þetta skömmtunarkerfi
ekki síður vakið gremju þeirra
listamanna sem njóta hylli almenn-
ings en hafa einhverra hluta vegna
ekki náð máli í augum úthlutunar-
nefnda.
Úthlutun almannafjár, án þess
að strangar reglur gÚdi um með-
ferð fjárins, býður heim vangavelt-
um um hagsmunatengsl, stjóm-
málatengsl, vinatengsl, ættar-
tengsl, mismunun, skammsýni,
þröngsýni, annarleg sjónarmið eða
spillingu af einhverju öðra tagi.
Um þetta nefndakerfi hafa
spunnist margar spillingarsögur,
m.a. að það hafi komið fyrir að
valdamenn hringdu I nefndarmenn
og pöntuðu styrki handa vildarvin-
um sínum. Þessar sögur hafa
aldrei fengist staðfestar. Hins veg-
ar staðfesta þær að granur leikur
á að þetta úthlutunamefndaskipu-
lag gæti boðið upp á sorglega spill-
ingu ef íslenskir ráðamenn væra
ekki hafnir yfir allan gran.
Þá spyr einhver: Afhveiju rek-
um við hér bókmenntasósíal með
skömmtunarstjórum og listrænum
félagsráðgjöfum sem gerir lista-
menn okkar að ölmusumönnum og
styrkþegum í augum þjóðarinnar?
Hvaða áhrif er Iíklegt að þetta hafi
á sjálfsímynd listamannanna og
þróun verka þeirra þegar til lengri
tíma er litið?
Myndu til dæmis sauðfjárbænd-
ur una því að sérstökum sauða-
vemdarsósíal væri falið að stuðla
að vexti og viðgangi sauðfjárbú-
skapar með því að úthluta sumum
sauðfjárbændum - ekki öllum -
mismunandi fjárhæðum án alls til-
lits til hvemig þeir pluma sig á
markaðnum að öðra leyti? í þeirri
úthlutunamefnd gætu til dæmis
setið matreiðslukennari, fyrrver-
andi landbúnaðarráðherra og
þekktur sælkeri sem öll væra talin
hafa torgað miklu lambaketi.
Væri það í samræmi við heil-
brigða skynsemi?
Hvað sem því líður þá búa rit-
höfundar og kvikmyndagerðar-
menn við sósíalaðstoð eða félags-
málaafskipti af þessu tagi.
Ég ætla ekki að fjölyrða um með
hvaða hætti þetta umdeilda kerfi
komst á því það skiptir ekki meg-
inmáli.
Það sem máli skiptir er að
breyta skipulaginu og finna leið til
að leggja niður listasósíalinn og
gera sósíaltilfellunum kleift að
standa á eigin fótum og sjá fyrir
sér á vinnumarkaðnum í heil-
brigðri samkeppni. Það er eitt að
styðja menningu og annað að gera
hana að vemduðum vinnustað.
Orð era til alls fyrst og mig
langar að leggja fram til umræðu
Leggjum niður þetta
umdeilda sovétskipu-
lag, segir Þráinn Ber-
telsson, svo ekki þurfi
að skrifa fleiri greinar í
Morgunblaðið um að
einhverjar úthlutunar-
nefndir neiti nafn-
greindum rithöfundum
og kvikmyndagerðar-
mönnum um réttlæti.
hugmynd um breytingu á skipu-
laginu. Þetta er fyrst og fremst
ábending um að gömlum lögum
um menningarstarfsemi þurfi að
breyta í fijálsræðisátt og hverfa
frá forræðishyggju fyrri tíma.
Fyrst fáein orð um hvemig
skipulagið er núna:
Rithöfundar hafa í fyrsta lagi
tekjur frá almenningi fyrir milli-
göngu útgefenda eða annarra aðila
sem birta verk þeirra samkvæmt
samningum Rithöfundasambands
íslands við útgefendur, leikhús,
sjónvarps- og útvarpsstöðvar og
svo framvegis.
í öðra lagi hafa rithöfundar
tekjur af ríkisframlagi til bók-
mennta sem veitt er gegnum
Launasjóð rithöfunda og Rithöf-
undasjóð íslands.
Úr Launasjóði rithöfunda er út-
hlutað ákveðnum fjölda mánaðar-
launa til rithöfunda á ári hverju.
Þessi laun era veitt ýmist til sex
mánaða, eins árs eða þriggja ára.
Um þessi starfslaun er sótt og
þeim er úthlutað af þriggja manna
nefnd sem valin er af stjórn Rit-
höfundasambands íslands og skip-
uð af menntamálaráðherra.
Nefndin úthlutar án þess að
hafa nokkrar reglur að fara eftir
aðrar en þær að peningamir eigi
að fara til að auka vöxt og viðgang
íslenskra bókmennta, rétt eins og
dómstólum væri einfaldlega falið
að kveða upp dóma í þágu al-
mannaheilla samkvæmt réttlætis-
kennd dómaranna án þess að hafa
nokkur lög til að styðjast við.
Húsbændumir era sem sagt
tveir: Almenningur og Úthlutunar-
nefnd, Júst og Nasi.
Það er ófátt sem mínu elskulega
hjarta getur dottið í hug, sagði
bróðirinn Júst.
Einfaldara væri og réttlátt að
taka þá upphæð sem kölluð er
Launasjóður rithöfunda úr hönd-
um úthlutunamefnda og greiða
hana út sem viðbótarritlaun til að
bæta höfundum upp smæð mark-
aðarins.
Skömmu eftir áramót liggja fyr-
ir sölutölur frá forlögum þannig að
ekki væri vandasamt að skipta
upphæðinni milli höfunda. Þessi
í VIST HJÁ
JIJST OG NASA
Þráinn Bertelsson
viðbótarritlaun væra að hluta til
framlag ríkisins til að vega upp á
móti þeirri tekjuskerðingu sem rit-
höfundar urðu fyrir þegar lagður
var virðisaukaskattur á íslenskar
bækur; og að hluta til fjárhagsleg
hvatning ríkisvaldsins til að efla
vöxt og viðgang bókmennta.
Þessi aðferð hefur það sér til
ágætis að þarna fengi bók-
menntasmekkur heillar þjóðar að
ráða úthlutun en ekki smekkur
þriggja manna nefndar. Höfundar
fengju stuðning í hlutfalli við þá
peninga sem þjóðin leggur fram til
að kaupa bækur þeirra.
Mótmælin við þessu verða sjálf-
sagt á þann veg að mikil sala tryggi
ekki mikil gæði heldur jafnvel
þvert á móti, því að til er fólk sem
gengur í þeirri trú að þjóðin sé svo
vitlaus að hún kaupi helst það
versta sem henni er boðið upp á. Ef
koma ætti til móts við slíka bölsýn-
ismenn ætti þá að íhuga hvort rétt-
látara væri að úthluta þessum pen-
ingum í öfugu hlutfalli við sölu.
Trúlega kemur þó í ljós að helstu
bókmenntajjós þjóðarinnar eins og
Einar Már og Éinar Kárason selj-
ast alveg prýðilega, svo að kannski
er þjóðin ekki eins vitlaus og menn
era hræddir um þótt ekki sé hún
óskeikul - en það er engin þriggja
manna nefnd heldur. Enda eram
við hér að ræða um fjárhagslegt
réttlæti en ekki listrænan óskeikul-
leika. Og réttlæti eiga menn að fá
að búa við hvort sem þeir stunda
handavinnu eða andavinnu.
I Sovétríkjunum var reynt að út-
rýma vondum rithöfundum meðal
annars með því að taka mark-
aðslögmálin úr sambandi og skipa
smekkvíst fólk í úthlutunarnefndir.
Og hvergi vora skrifaðar verri
bækur.
Ef ég á kæfubelg og þú átt hljóð-
pípu, þá færð þú kæfu hjá mér og
leikur í staðinn fyrir mig á hljóðpíp-
una.
Eitthvað í þessa vera sá ég ein-
hvem tímann haft eftir Ragnari
heitnum í Smára sem skildi það
manna best að svo lengi sem við
eigum kæfubita höfum við þörf fyr-
h- uppbyggilegan hljóðpípuleik.
Það er gömul saga að sá sem
borgar hljómsveitinni hefur áhrif á
lagavalið. Og ef stórsveit lista-
manna spilar fyrir heila þjóð, er þá
ekki rétt að þjóðin öll fái að hafa
eitthvað að segja um lagavalið í
stað þess að fela þremur danskenn-
urum að panta bossanova og
chachacha og enskan vals?
Og nú dreg ég af þér átmatinn á
hverju kvöldi í viku til þess að
kenna þér að öll skáld eru helvítis
ræflar og óbótamenn, nema hann
HaUgrímur heitinn Pétursson.
Látum þetta duga um þriggja
manna nefndir og styrkjafargan og
komum nú að Rithöfundasjóði fs-
lands sem geymir annað ríkisfram-
lag til bókmennta sem er einhvers
konar táknræn friðþæging fyrir
ótakmörkuð afnot af verkum ís-
lenskra rithöfunda á bókasöfnum.
Peningum úr Rithöfundasjóði er
úthlutað í samræmi við fjölda ein-
taka sem höfundar eiga í Borgar-
bókasafninu í Reykjavík.
Sem dæmi um upphæðimar sem
höfundum era greiddar get ég upp-
lýst að síðustu árin sem Halldór
Laxness lifði fékk hann sjö eða
áttaþúsund krónur á mánuði fyrir
aftiot heillar þjóðar af öllum þeim
verkum sem hann samdi á löngum
ferli.
Og hvað er þá verið að borga öðr-
um höfundum sem ekki hafa skrif-
að 60 merkilegar bækur?
Fyrir afnot af bókum í bókasöfn-
um á þjóðin að greiða sanngjama
upphæð árlega. Þessari upphæð á
að skipta milli höfunda á þann hátt
að þeir fái vissa prósentu af verði
bókarinnar í sinn hlut hvert sinn
sem bókin er tekin að láni. Eintaka-
flöldi í saftiinu réði þá ekki upphæð
greiðslu heldur fjöldi útlána, sem
auðvelt er að fylgjast með.
Af öðram útgjöldum ríkisins til