Morgunblaðið - 01.11.1998, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBER 1998 B 15,
ég vissi að höfðu einhver peninga-
ráð, kaupmenn, handverksmenn og
ýmsa fleiri, en alstaðar var „Þránd-
ur í götu“, svo ekki gat það gengið.
Féil mér þetta svo þungt að ég
örvinglaðist, því krónur þessar ætl-
aði ég að brúka upp í fyrirfram
húsaleiguna til P. M. Bjarnasons;
en sá nú engin ráð til að enda þau
orð mín. Datt mér þá í hug að fyrir-
fara sjálfum mér, og í því skyni fór
ég til Þorvaldar læknis, og pantaði
hjá honum svefnmeðöl, fór síðan
með fyrirskriptin (resept) í Lyfja-
búðina og keypti þar svefnmeðöl
fyrir 2 kr. sem ég átti til í eigu
minni. Gekk síðan skyndilega til
Benónýs skósmiðs, tók af mér
tösku mína ásamt vasaklukku, sem
ég var búinn að láta gera við fyrir
Kr. Albertsson á Suðureyri, því
sýnt var mér um að hver fengi sem
hann hjá mér átti. Hélt svo rakleitt
niður fyrir „Dokkuna" lagðist niður
í flæðarmáli því aðfall var, og ætl-
aði að láta flæða yflr mig en taka
jafnframt inn svefnmeðölin; saup
nú á flöskunni sem sterkara var í
og sveif mér þá mjög. Ég mun hafa
legið um 2 kl.stundir í fjörunni, en
þegar tók að renna undir fætur mér
var mér farið að kólna, og kominn í
mig skjálfti, var ég þó vel búinn að
klæðum, vonaðist þó eptir að verða
liðið lík um næsta sólarlag. En þá
datt mér í hug, að reyna á ný að
biðja B. skósmið um peningalán og
stóð því upp og gekk þangað, atvik-
aðist síðan svo að ég hætti við hið
voðalega áform mitt; fór ég þá inn
að Hafrafelli og beiddi Guðmund
bónda Oddsson sem var efnamaður,
að láta mig fá 13 kr. í innskipt til P.,
þegar hann vissi hver maðurinn
var, vildi hann ekki gjöra það, sagði
að hann (Pjetur) mundi heimta út
peninga, sem kaupmenn væru ófús-
ir að láta. Ég gisti á Hafrafelli um
nóttina við beina ágætan.“
Ákæra um nauðgun
Árið 1909 fluttust Magnús og
Guðrún til Skálavíkur en þar ætlaði
Magnús að stunda kennslu. Þar
lifðu þau við mikla fátækt og þreng-
ingar. Á haustdögum 1910 verða
svo miklir örlagaatburðir í lífi
Magnúsar. Hinn 27. október kom
hann að kvöldi dags til vinafólks
síns í Bolungarvík og settist að
drykkju sem hann átti ekki vanda
til. Um atburði morgundagsins seg-
ir hann í dagbók sinni:
28. Föstudagur. Rigning mikil
fyrri hlutann, hvessti svo nokkuð á
norðan og frysti um kvöldið. Um
morguninn kl. 6 fór Guðrún Jónas-
dóttir sem ég gisti hjá, upp í barna-
skóla og hafði börn sín bæði með
sér; var hún ræstunarkona skólans.
Eg og Ágústína vórum því bæði
eptir og var hún að lesa í lærdóms-
bókum sínum. Þegar ég vaknaði var
ég ákaflega utan við mig, með ákaf-
legum taugaskjálfta og get ég ekki
gert mér grein fyrir hvernig ég var.
Mér datt nú í hug að fara í rúm til
Ágústínu, dró ég niðm* í lampanum
og svo upp fyrir stokkinn til hennar;
kyssti ég hana. En er ég kom við
hana bera missti ég sæðið og varð
ekkert af samræði. Hún tók mót-
spymulaust á móti mér og eptir á
lánaði hún mér bók til að lesa í, en
ég fór strax um hæl yfir í rúm það
er ég svaf í. Þegar Halldóra dóttir
Guðr. Jónasdóttur kom heim varð
ég var við að Ágústína sagði henni
að ég hefði komið í rúm til sín. Eptir
að ég var kominn á fætur beiddi ég
„Gústu“ að segja ekki frá því að ég
hefði farið í rúm til hennar en engu
hét hún um það. Um kl. 10 f.hd. fór
ég gangandi inn á ísafjörð, mætti þar á sett-
um tíma og fór það all vel. Fór ég út í Hnífs-
dal um kvöidið og gisti þar við góðan beina að
Kjartans í Hrauni og Sigríðar; hitti ég Sigríði
niður við sjó og bauð hún mér heim til sín.
Þann 26. nóvember hafa mál þróast á þenn-
an veg.
26. Laugardagur. Sama veður. Fór ég
gangandi út í Bolungai-vík og mætti þar fyrir
rétti um kvöldið, því sýslumaður kom úteptir
á mótor. Réttarhald þetta ef réttarhald skyldi
kalla var hið versta í minn garð. Ágústína
hafði sagt svo mikið ósatt mér til handa og
laug nú svo miklu á ný fyrir réttinum að ég
varð gegnlamaður á sál og líkama að heyra
slíkt. Hafði hún meðal annars sagt sýslu-
manni að ég hefði haft holdlegt samræði við
10 ára gamla telpu er var hjá mér á Skálavík-
urskólanum veturinn fyrir: Telpa þessi mætti
nú fyrir réttinum en bar það aðeins: að ég
hefði spurt sig svo mikið út úr lærdómi sínum
„ÞEGAR ég las dagbækur Magn-
úsar fyrst kom mér mest á óvart
hve Halldór Laxness hefur stuðst
nákvæmlega við þær,“ segir Sig-
urður Gylfi Magnússon, sagn-
fræðingur, sem liefur búið sýnis-
horn dagbókanna til prentunar og
ritað ítarlegan inngang að bók-
inni, en hún ber nafnið Kraftbirt-
ingarhljómur guðdómsins og er
önnur bókin í ritröðinni Sýnisbók
íslenskrar alþýðumenningar, sem
Sigurður Gylfi og Kári Bjamason
ritstýra og gefin er út af Háskóla-
útgáfúnni.
„Við lestur dag-
bókanna varð Heimsljós
enn meira lifandi fyrir
mér,“ heldur Sigurður
Gylfi áfram, „ég vona að
fólk lesi Heimsljós aftur
eftir að hafa lesið dag-
bækurnar. Þær eru ótrú-
leg heimild um vinnu-
brögð Halldórs. Halldór
styðst ekki aðeins ítar-
lega við h'fshlaup Magn-
úsar, sem var þyrnum
stráð, heldur nýtir hann
sér ekki síður samtíma-
lýsingar lians og tungu-
tak. Sums staðar hefur
hann tekið upp nánast
heilar setningar frá
Magnúsi. Þá má finna
þessum sérkennilegu
nöfnum stað í dagbókun-
um sem Halldór notar í
Heimsljósi eins og
Kongordía Vegmey, Ma-
gnína Júna Rósamunda,
Iney Friðmey, Mikkalína
og Albínus, og á einuin
stað talar Magnús um
mann nokkurn sem heitir Ólafur
Kárason og er þjófur úr Bolung-
arvík. Dagbækur Magnúsar vom
því Halldóri hrein guilnáma.“
Mörgum finnst Halldór gera
Ólaf Kárason að fullmikium aum-
ingja í Heimsljósi, ekki síst þeir
sem þekktu Magnús.
„Mörgum vina hans á Vest-
fjörðum fannst Halldór fara mjög
illa með Magnús. Halldór hóf að
vinna úr dagbókunum stuttu eft-
ir lát Magnúsar og margir vina
hans og vandamanna á lífi. Þetta
var mjög djarft af Halldóri en
honum hefur örugglega fundist
þetta vera vegsauki fyrir Magnús
frekar en hitt.“
Réttlaus undirmálsmaður
Hvernig maður var Magnús?
„Magnús var maður tvennra
tíma. Hann lifði í samfélagi sein
var ennþá mjög forneskjulegt og
þar hafði hann engan rétt. Hann
er hins vegar sérstaklega nú-
tímalegur í hugsun og meðvitaðri
um stöðu sína í samfélaginu en
menn voru almennt. Dagbækur
Magnúsar eru mjög tilfinninga-
ríkar, sem er ekki algengt um
dagbækur frá þessum tima. Hann
lýsir sálarástandi sínu nákvæm-
lega og því er hann mjög spenn-
andi sálfræðilegt fyrirbæri. Hann
er sífellt að spyrja sig hver hann
sé og hvers hann sé megnugur.
Ég held að það sé óhætt að segja
að Magnús sé mjög sjálfhverfur
og því ekki ólíkur okkur nútíma-
mönnum. Dagbækurnar eru
einnig fullar af mjög mergjuðum
lýsingum á samferðamönnum
hans.
Það má eiginlega segja að
dagbókarskrifin hafi gegnt
Sannleik-
urinn í
skáld-
skapnum
Morgunblaðið/Golli
SIGURÐUR Gylfi Magnússon, sagnfræðingur,
sem búið hefur sýnishorn dagbóka skáldsins á
Þröm til prentunar.
tvenns konar hlutverki í lífi
Magnúsar. Annars vegar notaði
hann hana til að koma einhvers
konar skipulagi á líf sitt. Hún
var hans haldreipi í öllum
þrengingunum. Hins vegar er
hann í dagbókinni að tala til
komandi kynslóða. Magnús virð-
ist alla tíð hafa verið mjög með-
vitaður um að dagbókin yrði les-
in af öðrum eftir hans dag og
það var hans ósk að dagbækurn-
ar færu á Landsbókasafnið til
varðveislu. Magnúsi var í mun
að lýsa lífi sínu umbúðalaust fyr-
ir næstu kynslóðir í von um að
hann fengi uppreins æru.“
Þráin eftir menntun
Er Magnús að þínu mati ein-
stakur eða samnefnari fyrir
marga á þessum tíma?
„Magnús hafði mikla þrá til
mennta, sem var skýrt sem leti
og ómennska af umhverfinu.
Hann var fæddur inní ákveðna
stétt og stöðu í samfélagi þar
sem engu varð breytt. Þráin eft-
ir menntun hefur auðvitað bærst
með mörgum sem aldrei höfðu
tækifæri til að svala henni og að
því leyti er Magnús ekki einstak-
ur. Á þessum tíma voru að verða
mikil umbrot í samfélaginu,
flutningar fólks í þéttbýli og
vestur um haf sem liefur hrært
uppí mörgum og gert þeim ljóst
að þeir höfðu aðra möguleika í
lífinu þrátt fyrir allt. Hins vegar
er Magnús og hver einstaklingur
einstakur, og vegna stöðu sinnar
og almennra þrenginga hans í
hversdagslífínu verður lífshlaup
lians engu öðru líkt. Magnús var
mjög sjúkur maður líkamlega og
sjálfsagt ekki gengið alveg heill
til skógar andlega heldur; í það
minnsta má segja að mótlæti og
daglegt amstur hafi sett sitt
mark á hann. Víða má finna
mikinn barlóm í dagbókinni.
Þessi miklu veikindi dregur
Halldór upp á grátbroslegan
hátt í Heimsljósi. Þrátt fyrir
þetta virðist sem Magnús hafi
verið heillandi persónuleiki. Af
lýsingum annarra að dæma hef-
ur hann gengið í augun á kven-
fólki og verið hrókur alls fagn-
aðar.“
Halldór snjallasti
sagnfræðingurmn
Sigurður Gylfi stundar
einsögurannsóknir í
sagnfræði en að hans
sögn lítur einsögufræð-
ingurinn frekar á ein-
staka menn og spyr hvað
þeir geti sagt um fortíð-
ina. Þessar rannsóknir
eru því andstæðar hefð-
bundinni sagnfræði og
lýðfræðinni sem frekar
veltir fyrir sér hvernig
meðalmaðurinn hafi lifað
lífinu.
„I þessum rannsóknum
ályktum við ekki um alla
heildina út frá heimildum
okkar heldur tökum fyrir
ákveðin fyrirbæri og jafn-
vel einstaklinga og rann-
sökum glímu þeirra við
sitt nánasta umhverfi.
Lykilatriði í þessum rann-
sóknum er að viðurkenna
takmarkanir heimildanna
og leita leiða til að lesa í
kringum þær; beita að-
ferðum sem aðstoða okkur við að
lesa tákn og merkingar í atburð-
um og lífi fólks frá fyrri tíð.“
í inngangi að dagbókum Magn-
úsar líkir þú skáldsögu Halldórs
Laxness við sagnfræði.
„Innan sagnfræðinnar hefur
sannleikshugtakið verið í mikl-
um metum. Eg held hins vegar
að það sé viss blekking að segja
að við séum að lýsa sannleikan-
um þegar við lýsum fortíðinni út
frá þeim heimildum sem við höf-
um um hana. Ég held að sagn-
fræðingar og skáld eins og Hall-
dór Laxness vinni ekki með ólíkt
sannleikshugtak, þó svo að að-
ferðirnar kunni að vera ólíkar.
Að mínu mati er Halldór fyrsti
einsögufræðingurinn og kannski
snjallasti sagnfræðingurinn okk-
ar.“
Þú segir einnig að lýsing Hall-
dórs og efnistök séu sannari en
dagbækurnar sjálfar?
„Margt í dagbókunum er mjög
hversdagslegt, allt að því lítil-
fjörlegt, og Magnús er ekki bein-
li'nis að taka saman lieiidstæða
mynd af lífi sínu með dagbókar-
skrifunum. Hann hleður þess í
stað inn í dagbókina ótal smáat-
riðum tengdum lífi sínu. I með-
förurn Halldórs myndar sagan
eina heild og hann setur líf
Magnúsar í víðara samhengi. Að
því leyti er skáldsagan sannari
innan sinnar eigin heildar; hún
gefur mynd af einstaklingi sem
átti sér sögu. Ég verð þó að við-
urkenna að ég varpa þessu meira
fram sem hugmynd í inn-
gangskaflanum til að fá lesendur
til að huga að þessu samblandi
skáldskapar og veruleika í sagn-
fræðinni."
Hún er í fjósinu, svaraði stúlkan.
En eldri systkinin?
Þau eru farin að gera fénu.
Svo var stutt þögn og Ólafur
Kárason hélt áfram að nötra og
stúlkan hélt áfram að læra kristin-
dóminn.“
I kjölfar þessa spunnust umræð-
ur milli Jasínu og Ólafs um getu -i'
hennar til náms og hvatti Ólafur
hana til dáða:
„Jú Jasína mín, sagði hann. Þú
verður fermd. Hvenær hef ég sagt
að þú sért tossi. Ég segi að þú sért
góð stúlka. Ef eitthvað er í kverinu
þínu sem þú skilur ekki þá skal ég
reyna að útskýra það fyrir þér.
Núna? spurði hún.
Ef þú vilt, sagði hann.
Ég kann ekki að spyrja, sagði
hún.
Ég skal sýna þér, sagði hann.
Hann sté frammúr rúminu, dró
niður í lampanum svo það var hér-
umbil myrkur, fór uppfyrir stokk-
inn og undir sængina til hennar, tók
af henni Barnalærdómskverið og
kysti hana. Hún vissi fyrst ekki
hvað þetta var, svo opnaði hún
munninn. Hún var í vondu prjóna-
haldi og leyfði honum að slíta það
frá sér einsog ekkert væri eðlilegra,
gerði yflrleitt ekki tilraun til að
hindra hann í neinu, tók við honum
án allrar mótspymu, kveinkaði sér
aðeins andartak og beit á vörina
einsog við snöggan og tiltölulega
meinlausan kveisustíng sem er lið-
inn hjá áður en tóm væri til að reka
upp hljóð. Hún lagði únga sterka
arma sína um herðar skáldinu. Eftir
nokkrar mínútur sté hann aftur
frammúr rúmi hennar og skrúfaði
upp í lampanum. Hann sagði ekki
neitt, en hún sagði:
Hvað gerðirðu við kverið mitt?“
Þessum kafla í frásögn Halldórs
lýkur með því að Ólafur heldur leið-
ar sinnar eins og ekkert hafi í
skorist og heimilisfólkið var „þakk-
látt hamíngjunni fyrir slíka gest-
komu“, eins og Halldór kemst að
orði.
Tukthúslimur '
Þó Magnús hafi játað sig sekan
fyrir rétti leit hann jafnan svo á að
hann hafi verið saklaus af þessu
ódæði, en hann var dæmdur til árs
fangavistar í fangahúsinu við Skóla-
vörðustíg. Hér er brot úr dagbók
hans úr fangavistinni.
12. Sunnudagur. Ég dauðveikur.
En mér fannst andi minn lifa æ
hinn sami og vildi ég gjarnan senda
hann yfir hauður og haf, yfir allar
kvalir, torfærur, yfir allt stríð og
baráttu, þangað sem hann mætti
njóta sín, í ríki kærleikans og sæl-
unnar, þar sem öllum er víst gott að
vera. Og mælti ég þessi hendinga
orð:
w
Yfir dauða og yfir gröf
andleg þar sem frelsistöf
ljómar í lífsins gengi,
þar er yndi hins þjáða manns
þar í ríki kærleikans,
sælt er að svífa lengi.
að hún hefði ekki getað svarað mér, en ég
hefði aldrei minnst á „neitt ljótt“ við sig.
Framburður Olgeirínu svo hét telpan varð því
eigi til að fella mig. En Ágústína lét sig ekki,
og var sem sýslumaður neytti þess, lét við
mig sem óður maður og sagði t.d. „Það lítur
út fyrir að ég hafi sleppt yður nógu fljótt."
Úrskurðaði hann mig í gæzluvarðhald á ný.
Var svo rétti slitið, en nú lenti sýslumaður í
öldrykkju með Pétri kaupm. Oddssyni og
gekk svo fram á miðnætti og varð ég allan
þann tíma að gnöltra aðhlynningarlaus í kring
um verzlunarbúð P. Oddssonar, og var Gísli
Jósefsson andvígismaður minn í málinu settur
til að gæta mín! Skúli Einarsson var formaður
á mótor þeim er sýslumaður fór á úteptir,
leiddist honum að bíða og var hann í sífellu að
blása í lúður fyrir framan landið. Loks kom
sýslumaður og var þá svo ölvaður að hann gat
varla staðið. Um nóttina var afar kalt; vildi
mér það til lífs að Oddur kaupmaður Guð-
mundsson lánaði mér sjótreyju til að vera í
inneptir. Ekki var fangahúsið hitað og varð ég
að fara í það þannig.
Nauðgunin í Heimsljósi
Frásögn af nauðguninni má finna í Heims-
ljósi. Hér er gripið niður í frásögnina þegar
Olafur Kárason vaknar af löngum svefni og
bíður námsmey sinni góðan dag:
„En Jasína Gottfreðlína kunni ekki að
bjóða góðan dag. Og svo undarlega brá við að
þegar Ólafur Kárason hafði legið fyrir enn um
stund fór hann að finna til undarlegs ókenni-
leiks í taugum, síðar líkti hann því við að vera
festur upp á þráð; hann var gripinn einkenni-
legum titríngi sem byrjaði í nárunum og læsti
sig síðan um allan líkamann og varð að óslitn-
um skjálfta, og lá við andköfum. Hann reis til
hálfs upp í rúminu í von um að geta hrist
þetta af sér, tók andann á lofti og spurði:
Hvar er konan?
Númer 9 b:
Bók þessi, sem er 188 blaðsíður,
er sltrifuð í betrunarhúsinu í
Reykjavík, frá í september 1911 til
31. marz 1912. Mildll hluti hennar
er skrifaður með kvölum þollausum
þjáningum.
Marga blaðsíðuna skrifaði ég út-
afliggjandi með stunum, sveittur af
tilkenningu og skjálfandi af tauga-
veiklun. En löngun min til að skrifa,
var óstöðvandi. Löngun til að at-
huga og fræða aðra var mér
snemma í brjóst lagin. Það er þessari með-
fæddu íþrótt að þakka að ýms rit mín (dag-
bækur) eru til orðin. Ég hef viljað gefa eptir-
tíðinni hugmynd um nútíðina. Og það er
þetta, er vakað hefir fyrir mér við skrifstörf
mín og vakir enn. Þess vegna hefi ég leitast
við að skýra sem réttast frá þessu og þessu
atriðinu og vona ég að einhverjum auðnist að
sjá og kannast við þessa viðleitni mína, og
meðfædda löngun, til að segja sannleikann.
Reykjavík, 31. marz 1912 Magnús Hj.
Magnússon.
Dauði og uppboð
Síðustu tvö æviár sín bjó Magnús ásamt
Guðrúnu Önnu og tveimur börnum þeirra á
Þröm. Hann lést 30. desember 1916 þá 43 ára.
I ágúst 1917 voru eignir þeirra boðnar upp,
þar á meðal dagbækur hans. Það fór því svo
að lokum að hreppurinn fékk greidda skuld
Magnúsar að fullu. <t