Morgunblaðið - 27.01.1999, Síða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 27. JANÚAR 1999
I
MORGUNBLAÐIÐ
>

Markaðs-
leikhús með
metnað
Verkefnavalið er semsé ekki algildur mæli-
kvarði en mælir þó býsna nákvæmlega ís-
lensku leikkúsin þar sem ekkert þeirra
sker sig afgerandi frá hinum vegna
listrænnar aðferðar sinnar.
Eftirfarandi hugleið-
ing kviknaði í kjöl-
far frumsýningar
Loftkastalans á
Músum og mörmum
á dögunum.
Islensk leikhús eru metin af
verkunum; verkefnavalið skil-
greinir leikhúsið. Plugfélagið
Loftur hefur frá upphafi komið
eftirtöldum sýningum á svið.
Söngleikjunum Hárinu, Roeky
Horror og Bugsy Malone, þrem-
ur nýjum íslenskum leikritum,
þar af einu barnaleikriti Afram
Latibær, hin tvö eru Bein útsend-
ing og Fjögur hjörtu. Þá eru
ónefnd tvö erlend leikrit, A sama
tíma að ári og nú síðast Mýs og
menn eftir John Steinbeck í leik-
stjórn Guðjóns Pedersens.
„Við berum
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
ekki minni virð-
ingu fyrir þeim
gestum okkar
sem hingað
koma í þeim tilgangi einum að
sækja sér vandaða afþreyingu en
þeim gestum okkar sem hingað
koma til að kafa djúpt,“ segir
leikhússtjórinn, Hallur Helgason,
í ávarpi leikhússtjóra í leikskrá
að Músum og mönnum. Þessi orð
í ljósi ofangreinds verkefnalista
skilgreina mjög skýrt hvers kon-
ar leikhús er rekið í Loftkastalan-
um; efnislega samstætt stóru op-
inberu leikhúsunum, en listrænt
takmarkaðra vegna minni fjár-
ráða og örðugri aðgangs að
fremstu leikhúslistamönnunum.
Mai-gar aðrar sýningar hafa
komið á svið í Loftkastalanum en
verið á vegum annarra aðila en
Flugfélagsins Lofts og eru því
ekki taldar hér. Þau verkefni hafa
þó ekki síður haft mótandi áhrif á
ímynd Loftkastalans sem leik-
húss og spurning hvort stefna
Flugfélagsins Lofts hafi ekki
einmitt orðið óskýrari fyrir
bragðið. A hinn bóginn má einnig
vel vera ástæðulaust að aðskilja
þetta tvennt, enda Loftkastalinn
og Flugfélagið Loftur vafalaust
eitt og sama fyrirbærið í hugum
flestra.
Það er nánast orðin hefð fyrir
því að mæla framsækni íslenskra
leikhúsa eftir því hversu stóran
sess ný íslensk verk skipa í verk-
efnaskrá þeirra. Gildir þá einu
hvers konar leikrit er um að
ræða, nýtt íslenskt gamanleikrit
telur jafnmörg stig á kvarðanum
og dramatískt verk, söngleikur
eða barnaleikrit. Erlend verk eru
hins vegar flokkuð nákvæmar og
raðað niður eftir „listrænni vigt“
á eftirfarandi hátt: efst eru klass-
ísk erlend verk, þar næst ný er-
lend dramatísk verk, þá ný gam-
anieikrit, svo barnaieikrit og loks
gömul gamanleikrit ásamt söng-
leikjum. íslenska klassíkin lendir
á svipuðum stað og erlenda
klassíkin. Til að átta sig betur á
þessu getum við stillt upp annars
vegar leikhúsi sem sýna myndi
eingöngu ný íslensk verk í bland
við erlenda klassík og hins vegar
leikhúsi sem sýndi eingöngu göm-
ul erlend gamanleikrit og þvælda
söngleiki. Hið fyrrnefnda teldist
vafalaust hafa listrænni metnað.
Fjöldi íslenskra verka á verk-
efnaskrá Flugfélagsins Lofts er
svipaður hlutfallinu hjá stóru
leikhúsunum. Verður það að telj-
ast vel af sér vikið að tæpur
helmingur, þrjú af átta verkum,
skuli hafa verið ný íslensk verk
því aldrei er á vísan að róa í þeim
efnum.
Leikhús er ekki bai-a leikritin
sem valin eru heldur sýningarnar
sem af þeim spretta og fram-
sæknikvarðinn gæti auðveldlega
snúist við ef maður hugsaði sér
að leikhúsið sem einbeitti sér að
gömlu lummunum hefði þá stefnu
að gera það með allt öðrum og
nýstárlegri hætti en þekkst hefði
áður, en leikhúsið sem einbeitti
sér að nýju íslensku verkunum og
erlendu klassíkinni hefði ekkert
nýtt fram að færa í sviðsetningu
og leik. Verkefnavalið er semsé
ekki algildur mælikvarði en mæl-
ir þó býsna nákvæmlega íslensku
leikhúsin þar sem ekkert þeirra
sker sig afgerandi frá hinum
vegna listrænnar aðferðar sinnar.
Ekkert þeirra hefur skapað sér
listræna sérstöðu. Gengið er að
sams konar leiklist, sams konar
listrænni grunnhugsun í öllum
leikhúsum borgarinnai'/landsins.
Samkeppnin á milli leikhúsanna
byggist á verkefnavalinu og leik-
urunum sem veljast í burðarhlut-
verk. Þetta er það tvennt sem al-
menningur vegur og metur þegar
valið er um hvaða leiksýningu
skuli sækja.
Sýning Loftkastalans á Músum
og mönnum er gott dæmi um
hina einkennilegu samkeppnis-
stöðu milli leikhúsanna. I fljótu
bragði er reyndar engu líkara en
Þjóðleikhúsið sé þar í mestri
samkeppni við sjálft sig þar sem
burðarleikarar sýningarinnar,
Hilmir Snær Guðnason og Jó-
hann Sigurðarson, eru í hópi
þekktustu og vinsælustu ieikara
Þjóðleikhússins. Loftkastalamenn
hafa áður fengið svipuð „lán“ hjá
Þjóðleikhúsinu, skemmst er
minnast að tveir Þjóðleikhúsleik-
arar, Tinna Gunnlaugsdóttir og
Sigurður Sigurjónsson, léku A
sama tíma að ári ríflega hundrað
sinnum og Fjögur hjörtu var
einnig mannað elstu kynslóð
Þjóðleikhúsleikara. ,Að sjálf-
sögðu væri sá sjóður af hæfíleika-
fólki sem unnt er að leita í ekki til
nema vegna þeirra stofnana sem
sameiginlegir sjóðir þjóðaiinnar
hafa nú fóstrað um áratuga
skeið,“ segir leikhússtjórinn í
Loftkastalanum um þetta.
Leikstarfsemin í Loftkastal-
anum eykur vissulega á fjölda
leiksýninga sem í boði eru á
hverjum tíma í borginni og sýn-
ingarnar hafa dregið að sér
fjölda áhorfenda sem er alltaf af
hinu góða. Markaðsleikhús með
listrænan metnað er líklega jafn-
góð skilgreining og hver önnur.
„Ekki má gleyma því að það
verður að vera til efnahagslegt
rými til að gera tilraunir og taka
áhættur,“ segir leikhússtjórinn
og hermir það upp á rótgrónar
leiklistarstofnanir að fara í far-
arbroddi með listrænt frum-
kvæði og tiiraunamennsku.
Oðruvísi mér áður brá og hafa
hér orðið athyglisverð endaskipti
á hlutverkum grasrótarinnar og
hinna opinberu stofnana. En
kannski er grasið bara grænna
annars staðar.
___________UMRÆÐAN__________
Uppruni og þróun Heyrnar-
og talmeinastöðvar Islands
LÁGMYND af Erlingi í anddyri Heyrnar- og talmeinastöðvarinnar
í Valhöll, sem afhjúpuð var í nóvember siðastliðnum.
EFTIR að ég hóf störf í sérgrein
minni hér í Reykjavík árið 1945
mældu ég og aðstoðarstúlkur mínar,
á lækningastofu minni, sjúklingana
með heyrnarmæli sem ég hafði
keypt í Danmörku og var sá fyrsti
sem læknir eignaðist og notaði hér á
landi.
A þessum tíma hugsaði ég oft um
hve mjög vantaði hér heyrnarstöð,
þar sem hægt væri að framkvæma
skipulega leit að heyrnardeyfu hjá
fólki, einkum börnum, sem þyrfti að
hjálpa sem fyrst.
Tíminn leið án þess að nokkuð
gerðist í því máli. Eg hafði lesið í
bandarískum tímaritum að þar í
landi væru læknar farnir að gera
heyrnarbætandi aðgerðir undir smá-
sjá með ævintýralega góðum ár-
angri. Árið 1960 ákvað ég að fara
þangað og læra tæknina.
Nokkru áður en ég lagði af stað
komu til mín konur úr stjórn Zonta-
klúbbs Reykjavíkur og kváðust
vilja safna fé til kaupa á heyrnar-
mæli og annars þess sem með
þyrfti til að hjálpa heyrnardaufum
börnum. Þær báðu mig um aðstoð
og var það auðsótt mál. Ég hafði
samband við yfirlækna tveggja
heyrnarstöðva í Danmörku og fékk
hjá þeim leiðbeiningar um val
tækja og fleira.
Haustið 1960 hélt ég til náms í
Vesturheimi og kom þar allvíða við
til að læra framkvæmd aðgerðanna
og einnig til að kynna mér tækja-
kost og starfsemi heyrnarstöðva.
Einna lengst dvaldi ég í New York,
en ég kynnti mér einnig vel lækna-
miðstöðina í Minneapolis og hinn
heimsfræga spítala „Mayo Clinic“
en á þessum stöðum voru mjög full-
komnar heyrnarstöðvar. Ég heim-
sótti einnig hina víðfrægu heyrnar-
og talmeinastöð North Western-há-
skólans í Chicago og ræddi við yfir-
lækninn þar, prófessor Mykiebust,
sem kvaðst leggja megináherslu á
greiningu heyrnardeyfu barna. Ég
kom ekki aftur heim fyrr en í janúar
1961.
Þá um vorið auglýstu Zonta-syst-
ur styrk til handa fóstru sem vildi
hefja nám í heyrnarmælingum í
Danmörku. Fyrir valinu varð María
Kjeld. Námið stundaði
hún bæði við háskólann
og heyrnarstöðina í
Arósum. Sumarið 1962
kom fyrrnefndur heyrn-
armælir til landsins og
tókst mér fljótlega að
útvega húsnæði til
heymarmælinganna.
Það var fyrir atbeina
dr. Jóns Sigurðssonar
vinar míns og þáverandi
borgarlæknis og Hauks
Benediktssonar fram-
kvæmdastjóra Heilsu-
verndarstöðvar Reykja-
víkur að hægt var að
hefja þessa starfsemi.
Það tókst með því að ég
fann lítinn klefa í ljós-
baðstofu bamadeildar
stöðvarinnar. Hann var ætlaður
þeim sem átti að líta eftir bömunum
í ljósbaði, en til þess var stór gluggi
á honum.
Fyrsta heymarstöð Islands
Fyrsta heyrnarstöðin á Islandi var
formlega opnuð þarna 3. nóvember
1962. María Kjeld var auk mín eini
starfsmaður stöðvarinnar og var þar
í fullu starfi við heyrnarmælingam-
ar.
Ég hafði lítinn tíma aflögu frá
mjög annasömu starfi á lækninga-
stofu minni svo ég var aðeins tvisvar
til þrisvar í viku að skoða börn á
heymarstöðinni eftir vinnu á stof-
unni. Ljósastofan var í notkun
barnadeildarinnar eftir hádegi til
klukkan 17. Þess vegna gat María
aðeins starfað þar utan þess tíma.
Hún var mjög lagin við að heymar-
mæia börnin, en það gat verið afar
erfitt - einkum þau yngstu. Þótt ég
hvetti foreldra, bæði í blöðum og út-
varpi, til að koma með böm sín til
rannsókna ef grunur léki á heyrnar-
deyfu gekk það heldur treglega. Við
ákváðum því að María færi út í
barnaskóla borgarinnar og mældi
þar heyrn allra sjö og tólf ára barna
og mun það sennilega hafa verið í
fyrsta sinn sem slíkt var gert hér á
landi. Zonta-systur gáfu stöðinni
léttan og handhægan mæli í þeim til-
gangi.
Þegar um alvarlega heyrnardeyfu
var að ræða og læknis-
hjálp dugði ekki, útveg-
uðum við börnunum
heyrnartæki. Þau feng-
ust að vísu hér, en
hlustarstykki varð að
panta frá Danmörku.
Það þurfti að senda mót
af eymagangi barn-
anna þangað og var bið-
in eftir að fá stykkin oft
löng. Húsnæði okkar
var óbreytt um fjög-
urra ára skeið og við
María vorum eina
starfsfólkið. En árið
1966 var Birgir Ás Guð-
mundsson ráðinn
starfsmaður þar. Hann
var kennari að mennt
og nýkominn frá Dan-
mörku að loknu námi í heyrnarupp-
eldisfræði og taikennslu. Til þess
Meðferðarstöð
Starfsemi Heyrnar- og
talmeinastöðvar Is-
lands hefur aukist
gífurlega. Erlingur
Þorsteinsson reifar
hér sögu hennar.
hafði hann fengið styrk frá Zonta-
klúbbnum. Auk þess hafði hann lært
smiði hlustarstykkja fyrir heyrnai-
tæki.
Skömmu eftir að hann tók til
starfa fengum við rúmgóða stofu á
barnadeildinni til afnota. Zonta-syst-
urnar gáfu tækin sem Birgir notaði
við hlustarstykkjagerðina, sem hann
hóf fyrstur manna hérlendis. Hann
afgreiddi einnig heyrnartæki og
hafði eftirlit með þeim. Á þessu sama
ári var ákveðið að gera stöðina að
deild í Heilsuverndarstöðinni.
Á miðju árinu bættist nýr starfs-
maður í hópinn. Það var Gylfi Bald-
ursson, sem var nýkominn frá
Bandaríkjunum með meistarapróf í
heyrnar- og talmeinafræði.
Man'a fékk árs námsleyfi eftir frá-
bær störf en því miður fór hún til
annarra sérhæfðra starfa eftir að
leyfinu lauk. Kristín Guðmundsdótt-
ir fóstra var ráðin til starfa í stað
Maríu og reyndist hún einnig frábær
starfskraftur.
Smám saman kom fleira fólk til
starfa með okkur svo sem ritari og
tæknimaður. Arið 1968 vildi svo vel
til að við fengum stærra húsnæði á
jarðhæðinni. Endurskipuleggja
þurfti innréttingarnar og flest þurfti
að endurnýja, svo sem tæki og hús-
gögn og setja upp hljóðeingraðan
klefa til heyrnarmælinga, sem mun
hafa verið sá_ fyrsti, til slíkra nota,
hér á iandi. Árið 1973 var ég form-
lega ráðinn yfirlæknir deildarinnar.
Heyrnardeildin vai- borgarstofnun
en við unnum ötullega að því að hún
yrði að ríkisstofnun og þjónaði allri
þjóðinni.
Deildin orðin að
sjálfstæðri stofnun
Arið 1978 varð frumvarp um
heymar- og talmeinastöð að lögum
frá Alþingi. Deildin var þar með orð-
in að sjálfstæðri stofnun og nefndist
Heyrnar- og talmeinastöð íslands.
Hún fékk húsnæði, í júnímánuði árið
1980, í Valhöll við Háaleitisbraut 1.
Þann 23. október sama ár var stöðin
opnuð formlega við hátíðlega athöfn.
Þá voru starfsmenn hennar orðnir
tuttugu.
Skömmu síðar sagði ég stöðu
minni lausri, fyrir aldurs sakir - enda
orðinn um sjötugt. Einar Sindrason
læknir tók við henni en hann hafði þá
verið aðstoðaryfirlæknir minn í hálft
annað ár og staðið sig mjög vel. Ég
fylgist af áhuga með því sem gerist á
stöðinni og hversu starfsemi hennar
hefur aukist gífurlega.
Höfundur er fyrrverandi
yfirlæknir Heymar- og
talmeinastöðvar íslands.
Erlingur
Þorsteinsson