Morgunblaðið - 17.10.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 17. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
• •
ORVERUR ci'u óhjákvæmi-
legur þáttur í lífríkinu, án
þeirra myndum við til
dæmis ekki geta melt mat-
inn og það sem væri verra: allur úr-
gangur í náttúrunni myndi hlaðast
upp en ekki brotna niður eins og ör-
verumar tryggja núna. En sumar
örverur valda okkur sjúkdómum og
jafnvel dauða. Við bjóðum þeim
aldrei af ráðnum hug í mat.
Kampýlobakter er gerill, öðru
nafni baktería, sem fyrst var greind
í búfénaði erlendis fyrir um 80 árum
en ekki sem sjúkdómsvaldur í
mönnum fyrr en á áttunda áratugn-
um. Hann veldur oftast nær aðeins
óþægilegum niðurgangi en stundum
hættulegri sýkingu, einstaka sinn-
um dauða. Algengast er talið að
kampýlobakter berist úr alifugla-
kjöti í menn.
Erfitt er að vinna bug á út-
breiðslu sumra örvera með því að
nota fúkkalyf, reynslan hefur oft
orðið sú að sýklar verða ónæmir
fyrir þeim vegna stökkbreytinga.
Til verða þolnir stofnar sýkla. Hafa
meðal annars komið fram stofnar
salmonellu sem þola ýmsar lyfjateg-
undir. Sjúkdómar eru víða vanda-
mál þar sem fjöldaframleiðsla á
dýrum eða fiskum til matar fer
fram og Norðmenn hafa dregið úr
fúkkalyfjagjöf í fiskeldi, nú er meira
um að hver fiskur sé í staðinn bólu-
settur.
Enn flækir það málið fyrir leik-
mönnum að tii eru á bilinu 10 til 20
tegundir af kampýlobakter og þar
af eru tvær sem geta valdið sjúk-
dómum í mönnum. Heitir önnur
jejuni en hin coli og munu þessar
bakteríur vera algengasta orsök
niðurgangs í Bandaríkjunum, segir
í skýrslum stjómvalda þar. Stór-
framleiðendur á alifuglakjöti vestra
huga nú að því að efla mjög vamir
gegn kampýlobakter en ennþá er
salmonella þó ofar í huga manna.
Aðeins nokkur hluti þess fjölda,
ef til vill 10%, sem fær
kampýlobakter fær læknismeð-
höndlun eða er lagður inn á sjúkra-
hús og talið er að flest tilfellin séu
vægari en svo að þau lendi í skýrsl-
um heilbrigðisyfirvalda. Vandinn er
því að verulegu leyti falinn og er
áætlað að hér á landi veikist árlega
þúsundir manna af bakteríunni.
Til era sjaldgæf afbrigði
kampýlobakters sem em lífshættu-
leg, ein þein-a er svonefnd „ham-
borgarabaktería" og „ferðamanna-
veikin" á Spáni er líka ein af undir-
tegundunum. Greining á bakteríum
er sögð vera afar flókin fræðigrein
og ertn margt óljóst í því tilliti. Þess
má geta að sérfræðingar segja að
aðeins sé til ein tegund af salmon-
ellu en líklega um 2.000 undirteg-
undir! Salmonella er að því leyti ólík
kampýlóbakter að sýkingin er yfir-
leitt mun hastarlegri í mönnum og
hún fjölgar sér auðveldlega í mat-
vælum séu aðstæður eins og hiti og
annað henni hagstætt.
Kampýlóbakter fjölgar sér hins
vegar sjaldan vemlega í matnum
sjálfum en berst mjög auðveldlega á
milli staða við snertingu, hugsan-
lega einnig með loftinu. Við fryst-
ingu drepst mikið af kampýlobakt-
Erlendis velta margir því fyrir sér hvort
auknar samgöngur milli heimsálfa og
ónæmi ýmissa örvera gagnvart lyfjum geti
valdið því að matareitrun af ýmsu tagi
verði erfiðari viðfangs á næstu öld en nú.
Fyrir nokkrum árum var mest rætt um
salmonellu hérlendis en nú er það
kampýlobakter. Krislján Jónsson kynnti
sér aðgerðir gegn sýklinum.
emum en eitthvað lifir samt og til-
tölulega lítið þarf til að fólk verði
sjúkt, aðeins nokkur hundmð sýkla.
Suða eða steiking ríður hins vegar
örveranni að fullu og vilji fólk vera
alveg ömggt með matinn sem það
lætur í sig er slík meðhöndlun mat-
arins mikilvægasta skrefið.
Það veldur erfiðleikum við að
rannsaka kampýlobakter hvað
bakterían er afar viðkvæm. Hún
þolir til dæmis illa þurrk. Örveran
getur vel geispað golunni á þeim
stutta tíma sem líður frá því sýni er
tekið þar til það er lagt undir smá-
sjána.
Mikið hefur verið fjallað um
kampýlobakter í erlendum fjöl
miðlum á síðustu áram og
-er því jafnvel spáð að bar-
áttan við hann verði harðari
en við salmonelluna sem enn
er aðalviðfangsefnið víða
þótt tekist hafi að snúa hana
niður hérlendis, a.m.k. í bili.
Kampýlobakter hefur greinst
í flestum alifuglabúum lands-
ins en einnig í svínabúi, hún
finnst auk þess í mjólkurvör-
um. Auk þess að greinast í
dýram og mönnum hefur
kampýlobakter fundist hér í
vatnsbólum, meðal annars í sumar-
bústaðahverfum.
Sílamávar hirða
ekki um lög
En er hægt að halda óvættinni í
skefjum? Sýkillinn finnst í saur fjöl-
margra dýra, einnig villtra, og því
ljóst að ekki verður hægt að vinna
endanlega bug á útbreiðslunni. All-
ar ráðstafanir hljóta að beinast að
því að draga úr hættunni á því að
fólk sýkist. En sílamávar, sem
krækja sér í kampýlóbakter jafnt
sem salmonellu í Bretlandi, láta sér
fátt um finnast þótt mennimir setji
boð og bönn og munu sem fyrr drita
á víðavangi, einnig við vatnsból.
Rannsóknaráð ríkisins ákvað í
vor að styrkja þriggja til fjögurra
ára rannsókn á faraldursfræði
sýkilsins hérlendis og vinnur hópur
fulltrúa frá yfirdýralækni og helstu
heilbrigðisstofnunum ásamt vís-
indamönnum hjá Tilraunastöð land-
búnaðarins að Keldum að þessu
langtímaverkefni. Þótt búast megi
við að skilað verði áfangaskýrslum
næstu árin fannst stjómvöldum að
brýnt væri að fá fyrr einhverja yfir-
sýn í þessum efnum.
Miklar umræður urðu í sumar
vegna gagnrýni heilbrigðisfulltrúa
Suðurlands á vinnubrögð í
kjúklingabúinu að Ásmundarstöð-
um og ríkisstjómin samþykkti í
ágúst að veita þrjár milljónir króna
til að gera úttekt á útbreiðslu
kampýlobakters í umhverfinu hér á
landi. Embætti yfirdýralæknis,
Hollustuvemd ríkisins og embætti
landlæknis annast þá vinnu sem
lýkur senn.
Franklín Georgsson, fram-
kvæmdastjóri rannsóknastofu Holl-
ustuverndar ríkisins, var spurður
hvort hægt væri að leysa vandann
með hertum aðgerðum á alifugla-
búum.
Erlendis rf mark-
hafa me.»feyns^m gegn
SS^BffSS-
sýKlamengun.
ii
„Það er
vafalaust hægt að ná miklum ár-
angri með því. Erlendis þar sem
menn hafa meiri rejmslu af mark-
vissum ráðstöfunum gegn
kampýlobaktersýkingum í alifugla-
eldi, hefur tekist að draga mjög úr
þessari sýklamengun. Eg veit þó
ekki til að það hafi nokkurs staðar
tekist að útrýma henni alveg. Takist
hins vegar að draga mikið úr henni
er hlutfall alifugla með bakteríuna í
sér miklu lægra á markaðnum.
Við hjá Hollustuvemd gerðum
þegar árið 1986 könnun á því hve
mikið væri um kampýlobakter í
kjúklingum hér og tíðnin reyndist
vera yfir 80% en staðfest tilfelli sýk-
ingar í mönnum voru þá afar fá og
hægt að rekja helming þeirra til
ferðalaga erlendis. Þetta virtist því
ekki vera alvarlegt mál og meiri
áhersla var lögð á baráttu gegn
salmonellamengun í alifuglum. En
leyfð var sala á ferskum kjúklingum
áramótin 1995-1996 og þeir eru
sennilega miklu varasamari en
frystir, þar sem magnið af sýklum
er hugsanlega miklu meira í fersku
vöranni.
Aldrei er hægt að útiloka full-
komnlega að sýklar geti verið til
staðar í hrámeti. Jafnvel þótt við sé-
um að mestu laus við salmonellu
núna verður að gera ráð fyrir að
hún geti af og til leynst í hráefninu.
Við verðum þess vegna alltaf að
meðhöndla það á jafnöraggan hátt,
fullsteikja það eða sjóða það. Ekki
síður er mikilvægt að koma í veg
fyrir það sem nefnt er krossmengun
úr hráefni í önnur matvæli, sérstak-
lega matvæli sem era tilbúin til
neyslu.
Það sem okkar starf gengur auð-
vitað út á er að reyna að stuðla að
minnkun mengunarinnar og sjá til
þess að hún verði sem minnst. Það
sem við neytendur hér á Islandi og
heilbrigðisyfirvöld krefjumst er að
við náum jafngóðum árangri og best
gerist annars staðar. Norðmenn
tala um að í alifuglaeldinu hjá þeim
sé kampýlobaktertíðni minni en
10%.“
Franklín segir að Hollustuvernd
hafi á sínum tíma reynt að vinna
gegn salmonellu með þvi að fara í
verslanir og taka sýni úr varningi
þar. Hins vegar hafi mönnum fljótt
orðið Ijóst að auka þyrfti kröfur í
alifuglaeldinu og setja fram kröfur
um að mengaðir fuglar væru ekki
sendir með hefðbundnum hætti í
sláturhúsin.
„Ekki hefur verið farið í sam-
bærilegar aðgerðir vegna
kampýlobakter og margir spyrja
hverju það sæti. Málið er að við
föram alltaf svolítið eftir því
sem gert er annars staðar í
heiminum og menn hafa mér
vitandi hvergi gengið svo
langt að banna alveg sölu á
hrámeti vegna hugsanlegrar
kampýlobakter-mengunar.
Þetta er ekki einu sinni gert
í Noregi, sem er í farar-
broddi í heiminum hvað
varðar baráttu gegn sýkla-
mengun í matvælum.
Áhættuþættimir era miklu
fleiri en í sambandi við
salmonellu og því myndi sölubann
ekki bera sama árangur í sambandi
við kampýlobakter. Raunhæfara er
að beita sér fyrir aðgerðum sem ná
að draga markvisst úr menguninni
á ákveðnu tímabili, eða þar til
ásættanlegum árangri er náð.“
Kjúklingahópar
einangraðir
Jarle Reiersen, dýralæknir ali-
fuglasjúkdóma hjá yfirdýralækni,
segir að nú sé verið að vinna að út-
tektinni.
„Hlutverk okkar hér er einkum
að kanna ástandið í þessum efnum í
íslenskum búfénaði, alifuglum og
öðram dýrum,“ segir Jarle. „Við
tökum meðal annars fjölmörg sýni
og þegar verkefninu lýkur munum
við semja skýrslu þar sem niður-
stöðurnar koma fram. Við erum að
von að skýrslan komi út um næstu
mánaðamót eða í byrjun nóvember
og vonum að margt eigi þá eftir að
skýrast.
Við vitum lítið um útbreiðsluna
fram til þessa í umhverfinu hér þar
sem þetta hefur ekki verið kannað
áður. En erlend gögn benda til þess
að bakterían hafi verið töluvert
lengi á kreiki þar. Eg gæti vel trúað
að þetta sé alls ekki einhver nýr
sýkill en bætt aðferðafræði og tæki
valda því að menn uppgötva fleira
núna.
Við vitum til dæmis núna að til er
afbrigði sem heitir kampýlóbakter
fetus sem veldur fósturláti í sauðfé.
Afbrigðið er í sama flokki og
kampýlóbakter jejuni sem veldur
niðurgangi hjá fólki eins og coli en
engum veikindum í dýi-um. Jejuni
og coli er því aðeins hægt að skil-
greina sem mengun sé hún í dýram
en ekki sýkingu. Þess vegna era
sumir að velta fyrir sér hvort líta
megi á þessar tegundir sem eðlileg-
an hlut í innyflum dýra.“
Hann segir því erfitt að segja
mikið um aðgerðir í framtíðinni,
fyrst verði að hafa grundvöll að
byggja á. Menn verði að vita meira
um útbreiðsluna, hvar bakterían
finnist og í hve miklu magni. Einnig
þurfi að reyna að átta sig á því
hvort henni sé að vaxa ásmegin í
umhverfinu hér og velta fyi-ir sér
hverjar ástæðurnar séu þá. Um
margt er hægt að geta sér til með
því að kanna rannsóknarniðurstöð-
ur erlendis en að sjálfsögðu geta að-
stæður hér verið öðruvísi og því
ekki alltaf hægt að yfirfæra reynslu
annarra þjóða. Við þurfum því að
gera sjálfstæðar rannsóknir hér. En
vitað er að auk alifugla hefur
kampýlobakter greinst í sjófuglum
hér. Enn er ekki ljóst hvort sýkill-
inn er í mófuglum en Jarle segist
gjarnan vilja kanna hvort hann
finnist til dæmis í rjúpum.
,AUt er þetta spurning um tíma
og peninga. Eg er í hóp sem Rannís
veitti styrk til þriggja ára vegna
rannsókna á þessu sviði, faralds-
fræði kampýlobakters. Hópurinn
hefur starfað frá því í mars en þá
lágu fyrir tölur um sýkingu í fólki
frá sýkladeild Landspítalans. Þá
var talið nauðsynlegt að kanna
strax hvaða gögn við hefðum um
málið.
Alifuglabændur hafa legið undir
miklu ámæli og eru þegar famir af
stað með sínar eigin aðgerðir til að
stemma stigu við útbreiðslu
kampýlóbakters. Það er ekkert
leyndarmál, þeir þurftu engar fyrir-
skipanir til þess og að sjálfsögðu hef
ég veitt þeim faglega ráðgjöf í þeim
efnum.
Menn hafa hert mjög allar um-
gengnisreglur. Það voru fyrir í
gangi ákveðnar aðgerðir til að fyrir-
byggja salmonellusmit og hert hef-
ur verið á þeim. Gert hefur verið við
eldishús og fleira verið lagað.
Kampýlobakter hefur greinst í
mörgum húsdýrum en einnig villt-
um dýrum og fuglum. Við höfum
haft grun um að smit hafi meðal
annars borist úr umhverfinu inn í
húsin með meindýrum, einkum
músum. Sum húsin hafa ekki verið
alveg músheld eins og gengur og
gerist.“
Hagkvæmni stærðarinnar veldur
því að á einu alifuglabúi eru nú tug-
þúsundir fugla í einu og þess vegna
er vandinn oft fljótur að magnast
komi hann upp. Sé einn af fimm
þúsund ungum sem verið er að ala
til slátrunar með sýkilinn í sér dug-
ar það til þess að allir hinir verða
komnh- með hann eftir nokkrar vik-
ur, svo auðveldlega berst hann á