Morgunblaðið - 17.09.2000, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
1
Sigur hinna fáu og nafn-
lausu í þágu hinna mörgu
Um þessar mundir eru sextíu ár liðin frá
orrustunni um Bretland. Goðsögnin um
hana lifír góðu lífí, en hún er líka gott dæmi
um það að nýir tímar bera með sér nýjan
söguskilning, segir Sigrún Davíðsdóttir.
Hurricane-orrustuflugvél búin undir loftbardaga við þýskar flugvélar.
Mörg sjúkrahús Lundúna stórskemmdust í loftárásum Þjóðveija. Þó
biðu ótrúlega fáir sjúklingar bana í árásunum.
„ALDREI hafa svo margir staðið í
þakkarskuld við jafn fáa á sviði
mannlegra átaka.“ Þessa setningu
heyrðist Winston Churchill, forsæt-
isráðherra Breta, tauta fyrir munni
sér eftir heimsókn í aðalstöðvar
breska flughersins. Nokkrum dög-
um seinna, 20. ágúst 1940, endurtók
hann þetta í ræðu í þinginu. Þessi
setning kemur upp í huga ílestra
Breta, þegar orrustuna um Bretland
ber á góma: Atökin sem stóðu milli
Breta og Þjóðverja frá því í júní það
ár fram í október og einkenndust af
loftárásum Þjóðverja, fyrst á flug-
velli, en síðan á London og aðrar
breskar borgir.
Hugtakið „orrustan um Bretland"
leiðir hugann að einni afmarkaðri
orrustu, en því var í raun á annan
veg farið. Umdeilt er hvenær hún
byrjaði, hvenær henni lauk og hver
var tilgangur Adolfs Hitlers með
henni. Og það var ekki fyrr en með
bæklingi breska flugmálaráðuneyt-
isins er kom út 1941, sem hét þessu
nafni, að farið var að kalla átökin
1940 orrustuna um Bretland.
Bæklingurinn, sem seldist í millj-
ón eintökum, mótaði goðsögnina um
orrustuna um Bretland og mótar
enn skilning Breta á þessum atburð-
um og gildi þeirra, nú þegar þeir
halda upp á það þessa vikuna að
sextíu ár eru liðin frá þeim, meðal
annars með hátíðarguðsþjónustu í
Westminster Abbey sem Eh'sabet
Bretadrottning og Karl Bretaprins
sækja. En samtímasagnfræðingar
hafa tekið ýmsa þætti orrustunnar
til endurskoðunar, ekki síst Richard
Overy, prófessor við King’s College í
London, í bókum eins og „Why the
Allies Won“ frá 1995 og í nýju kveri,
„The Battle" eða Orrustan.
Orrusta gegn einræði í Evrópu
Orrustan um Trafalgar gegndi
sama hlutverki í Napóleonsstríðun-
um og orrustan um Bretland í ann-
arri heimsstyrjöldinni, sagði breski
rithöfundurinn Georg Orwell í út-
varpsþætti 1942. Hann var áhrifa-
mikill útvarpsmaður og bar þarna
saman þessar tvær orrustur, sem
hann sagði að báðar hefðu gegnt
svipuðu hlutverki. í báðum tilfellum
hefði ósigur Breta þýtt að Evrópa
hefði fallið í hendur einræðisherra.
Orwell benti á að eftir orrustuna
um Trafalgar hefði dregið úr innrás-
aráhættu „og þótt það tæki önnur tíu
ár að vinna stríðið var að minnsta
kosti öruggt að Bretland yrði ekki
sigrað í einu höggi,“ sagði Orwell.
Það tók Breta og bandamenn þeirra
reyndar ekki tíu ár að sigra heri
Þjóðveija, en orrustan um Bretland
stappaði stálinu í Breta, sem á þess-
um tíma ofmátu hernaðarmátt Þjóð-
veija.
Allt frá því á fjórða áratugnum
þegar Þjóðveijar tóku að hervæðast
í gríð og erg óttuðust breskir ráða-
menn stöðugt að Þjóðverjar gætu
lagt Bretland undir sig með víðtæk-
um loftárásum í einu höggi. Allar út-
tektir stjórnmálamanna og hemað-
aryfirvalda gengu út frá þessu sem
vísu.
Þegar Neville Chamberlain, for-
sætisráðherra Breta 1937-1940,
flaug yfir London um það leyti sem
Þjóðverjar stefndu á innlimum Sú-
deta-héraðanna 1938 sá hann fyrir
sér hvemig sprengjum gæti rignt yf-
ir höfuðborgina á saklausa borgara.
Öll stefna Chamberlains miðaðist að
því að verjast og hindra slíkar árásir.
Það var þó ekki hinn varkári
Chamberlain, sem átti eftir að leiða
Breta í gegnum stríðið, heldur hinn
vígreifi og vopnglaði Winston
Churchill. Það nánast örlaði á til-
hlökkun hjá honum þegar hann lýsti
því yfir í þinginu 18. júní 1940 að orr-
ustunni um Frakkland væri lokið:
„Ég býst við að orrustan um Bret-
land sé um það bil að hefjast." En
Churchill átti ekki við átökin, sem
vom þá að hefjast, heldur orrustu í
víðtækari skilningi.
Breskir ráðamenn óttuðust innrás
og sigur einræðisaflanna. En Overy
bendir á að einnig í Bretlandi hafl
Þjóðveijar átt sér ýmsa stuðnings-
menn. Leyniþjónustan hafði fregnir
af því að á kránum heyrðust verka-
menn tala um að hagur þeirra myndi
vænkast undir stjórn Hitlers og hún
ályktaði sem svo að ýmsir auðmenn
væm einnig hallir undir Hitler.
Leyniþjónustan hafði sömuleiðis
áhyggjur af því að Þjóðverjar og
sjálfstæðisöfl á írlandi, í Skotlandi
og Wales næðu á einhvem hátt sam-
an. Overy bendir á að þótt þessar
áhyggjur kunni að þykja undarlegar
nú megi ekki gleyma því að Bretar
hafi löngum skipst í hópa eftir stétt-
um og landfræðilegum mörkum. Og
hann er heldur ekki í vafa um að rétt
eins og gerðist í öðmm herteknum
löndum hefðu Þjóðverjar átt greiðan
aðgang að stuðningi víða ef þeim
hefði í raun tekist að leggja Bretland
undir sig.
Stormur reiði og stáls
En hugleiddu Þjóðverjar í raun að
ráðast inn í Bretland og hvað ætluðu
þeir sér með síendurteknum loft-
árásum þar 1940? Richard Overy
segir að þótt Bretar hafi verið sann-
færðir um að svo hafi verið séu þýsk-
ar heimildir óskýrari. Líklega hafði
Hitler sterka löngun til innrásar, en
hann gerði sér fulla grein fyrir þeim
erfiðleikum sem því myndu fylgja.
Undir réttum kringumstæðum álít-
ur Overy að Hitler hefði tvímæla-
laust lagt í innrás.
Heimildir frá nánum samstarfs-
mönnum Hitlers sýna að þeir álitu
hann hallan undir að leita stjórn-
málalegra og diplómatískra leiða til
að ná einhverju samkomulagi við
Breta. En Hitler var óstöðugur í rás-
inni á köflum og sumarið 1940 sagði
hann við Galeazzo Ciano, utanríkis-
ráðherra ítala, að hann hefði í huga
„að leysa úr læðingi storm reiði og
stáls yfir Breta“. Innrás væri hætt-
uspil, en aðstaða Breta væri vonlaus,
því auðvitað ynnu Þjóðverjar stríðið.
Af góðum og gildum ástæðum var
annar möguleiki ekki til í huga
þýsku leiðtoganna á þessum tíma
sem voru nýbúnir að ná Frakklandi
undir sig. Þótt Hitler hefði samn-
ingaumleitanir í huga ætlaðist
Joachim von Rippentrop, utanríkis-
ráðherra Þýskalands, annað fyrir.
Hann hataði allt sem breskt var.
Sumarið 1940 var stefna hans sú að
undirbúa tortímingu Bretlands.
En þótt Þjóðverjar hafi hugleitt
innrás í Bretland höfðu þeir stærri
áform í huga og þegar árið 1940 voru
þeir að undirbúa víðtæka innrás í
Sovétríkin, sem höfðu sætt færis er
athygli Þjóðverja beindist í vestur
og lagt undir sig Eystrasaltsríkin og
hluta Rúmeníu.
Því hefur verið haldið fram að að-
gerðir Þjóðverja 1940 hafi átt að
draga úr aðgát Sovétmanna. Þá hug-
mynd álítur Overy ekki standast
nánari skoðun. Hitler hafi einfald-
lega verið óviss um hvernig taka ætti
á Bretum, en viljað halda öllum
möguleikum opnum. Orrustan um
Bretland hafi verið miklu víðtækari
en svo að henni hafi aðeins verið ætl-
að að slá ryki í augu Sovétmanna.
Innrás í Bretland hafi í raun staðið
til. Ætlunin hafi verið að sigla með
m

60 ár frá orrust-
unni um Bretland
Þess er nú minnst að 60 ár eru liðin frá
flugorrustunni um Bretland sem náði
hámarki 15. september 1940 þegar 500
þýskar flugvélar voru sendar yfír Erm-
arsund til að gera loftárásir á Lundúnir.
ÞEGAR flugorrustan um Bretland
hófst í ágúst 1940 höfðu Þjóðverjar
náð sex löndum á sitt vald í síðari
heimsstyijöldinni; Póllandi, Dan-
mörku, Noregi, Hollandi, Belgíu og
Frakklandi. Þeir gerðu sér því von-
ir um að stríðinu lyki fyrir árslok en
til að það gæti gengið eftir þurftu
þeir að gera innrás í Bretland eða
knýja Breta til að semja frið. Til að
hægt yrði að hefja innrásina þurftu
Þjóðveijar þó fyrst að veikja breska
flotann og tryggja að breski flug-
herinn, Royal Air Force (RAF), gæti .
ekki beitt flugvélum sinum gegn
innrásarliðinu.
Til að ná þessu markmiði reiddi
Hitler sig á flugher sinn, Luftwaffe,
sem hóf loftárásir á skipalestir í
Ermarsundi 8. ágúst. Fjórum dög-
um síðar höfðu Bretar grandað 182
þýskum herflugvélum og Þjóðveij-
ar tóku að átta sig á því að þeir
höfðu vanmetið styrk breska flug-
hersins. Til að yfirbuga hann þyrftu
þeir að eyðileggja bresku herflug-
vélarnar á jörðu niðri. Þeir hófu því
einnig loftárásir á herflugvelli í suð-
ur- og suðausturhluta Englands til
að gera þá ónothæfa og ná algerum
yfirráðum í lofti.
Flugmenn RAF stóðust atlöguna
og fyrstu tíu daga flugorrustunnar,
8.-18. ágúst, höfðu þeir grandað
697 þýskum flugvélum. Bretar
misstu aðeins 153 vélar á sama tíma.
Þóttþýski flugherinn væri öflug-
ur mátti hann ekki við svo miklu
tjóni og Þjóðveijar gerðu fimm
daga hlé á árásunum til að hvfla
flugmenn sína og endurskipuleggja
flugsveitirnar.
Luftwaffe hóf loftárásirnar að
nýju af enn meiri krafti 24. ágúst og
lagði nú áherslu á að varpa sprengj-
um á herflugvelli lengra inni í land-
inu. Á þessu öðru stigi orrustunnar,
sem stóð til 5. september, misstu
Þjóðveijar 562 flugvélar í 35 árás-
arhrinum. Tjón breska flughersins
var mun minna og hann missti 219
vélar á þessum tíma.
Loftárásir á Lundúnir
Þjóðverjar neyddust þá til að
beita annarri aðferð og þriðja stig
orrustunnar hófst 7. september
þegar þeir hófu miklar loftárásir á
Lundúnir og fleiri breskar borgir.
Þennan dag flugu alls 350 þýskar
flugvélar yfir strönd Bretlands og
þrátt fyrir harða mótspyrnu breska
hersins tókst mörgum þeirra að
fljúga yfir Lundúnir og valda veru-
legu (jóni í borginni, aðallega á
hafnarmannvirkjum og byggingum
n;Uægt höfninni. Loftbardagar fóru
fram yfir höfuðborginni og margir
Lundúnabúar sáu því flugvélar
óvinarins hrapa til jarðar. 103 þýsk-
ar flugvélar voru skotnar niður.
Þessi dagur var martröð fyrir
slökkvilið Lundúna þvi miklir eldar
kviknuðu í árásunum sem stóðu
fram á nótt. 306 manns biðu bana og
1.337 særðust íþessum fyrstu loft-
árásum á höfuðborgina.
Þrátt fyrir mikið tjón þýska flug-
hersins þennan dag hélt hann loft-
árásunum áfram næstu daga.
Orrustan um Bretland náði há-
marki sunnudaginn 15. september
þegar Þjóðverjar hófu hörðustu
loftárásirnar á Lundúnir. Alls beittu
þeir þá 500 flugvélum. Orrustu-
flugvélar Breta börðust við þær yfir
Ermarsundi en mörgum þýsku vél-
anna tókst þó að varpa sprengjum á
höfuðborgina. Margar byggingar
skemmdust en tjón Breta var þó lít-
ið í samanburði við afhroðið sem
Luftwaffe galtþennan dag. 185
þýskar flugvélai’ voru skotnar nið-
ur.
1.700 flugvélum grandað
Þrátt fyrir þetta mikla mótlæti
héldu Þjóðveijar áfram loftárásum
á höfuðborgina á daginn til 5. októ-
ber. Á þessu túnabili hóf þýski flug-