Alþýðublaðið - 05.11.1960, Side 4

f
FRAMSÓKN íslendinga á
1 iþessari öld er mikil og merki-
leg. Fánáenni þeirra eitt veld-
w því, að fráso.gn af henní er
■ekki talin til veraldarsögu.
1 'Þeir, sem láta .sig það, er
• 'gerzt ihefur á íslandi, ein-
Ihverju skipta, ibeina athygl-
imii allajafna einkum að þeim
framförum, sem orðið hafa í
' 'verklegum efnum. En hitt er
og mikilvæg staðreyhd, að
þjóðiri 'hefur á þessu skeiði
‘ eignazt marga afreksmenn í
íistum og vísindum. An þeirra
og starfs þess, sem þeir hafa
■unnið, væri menning íslend-
ínga ekki sú, sem hún er í
■dag, hvorki hugmenning
"þeirra né verkmenning. Þess-
um mönnum á íslenzka bjóðin
mikla þakkarskuld að gjalda,
meiri og sta'rri en okkur er
gjarnt að minnast i önn dags-
ins.
Dr. Þorkeíl Jóhannesson var
■einn þeirra fræðimanna, sem
"hæst bar með íslendingum á
"þéssari öld. Hann var braut-
ryðjandi í rannsóknum á ís-
i fenzkri hagsögu. Þeir, sem
dómbærastir eru um þau efni,
telja sagnfræðirit hans af-
( burða traust og nákvæm. ávalt
hyggð á víðtækri þekkingu á
þeim tíma, sem tim er fjallað,
næmum skilningi á samheng-
• ínu, sem tengir nútíð við for-
tíð og leggur grundvöli að
framtíð, og heirbrigðri dórn-
greind í mati, á mönnmn og
-málefnum Skerfur hans til
■ dslenzkrar sagnfræði mun
■ Iialda nafni hans á lofti með
-jojóð hans og öllum þeim er-
• lendis. sem áhuga hafa á sögu '
íslendinga,
En dr. Þorkell Jóhannesson
var meira en mikiil sagnfræð
ingur. Hann var œenntamað-
ur í orðs þess bezium skiln-
ingi. Hann var víðs fjarri því
að vera einsýnn sérfræðing-
iur. Þvert á móti var hann við
jsýnn áhugamaður um alit það,
-sem hann tald; horfa til menn
ingarauka og mannbóta. Þetta
kom sér vel í starfi hans sem
Jiáskólarektors og olli því, að
Jtann varð bæði farsæll og vin
-sæll í þeirri stöðu.
Vísindamaðurinn og rektor-
inn Þorkell Jóhannesson vrann
3þjóð sinni mikið og gott verk.
En mér yerður minnisstæðast
Ur maðurinn Þorkeij Jóhann-
•esson Þegar hann var skipao-
nr prófessor við háskólann
1944, fullorðinn og fullþrosk-
aður fræðimaður, hafði ég ver
ið kennari þar í nokkur ár,
-yngstur í þeim hópi. Þrátr fyr
ir aldursmun tókst fljótiega
með okkur kunningsskapur,
-sem síðar varð að vináttu, er
var mér mikils virði. Þorkell
Jóhannesson var óvenjulegur
maður. Góðv'id hans var fá-
gæt. Ég minnist 'þess ekk; að
thafa heyrt hann hallmæla
mánni. Þetta átti ekki rót sína .
að rekja til skapleysis eða á-
setnings um að koma sér vei
við fólk. Þetta var eðl; hans.
Hann hefði ekki getað Iagt
illt til nokkurs manns, hvorki
í orði né verki. Mildi hans
.stafaði ekki af meinleysi, bví
að hann var bæði viljastark-
ur og stefnufastur, heldur ax
mannkærleika. Af þessum sök
um varð kímnin’ sem var rík-
■ur þáttur í fari hans, fínleg
og aðiaðandi. Hún olli því, aS
hann var skemmtilegur i Ijúf
mennsku sinni. Og skoðanir
hans voru heiibrigðar og
hleypidómalausar, grundvail-
aðar á gáfum og þekkingu.
Þorkell Jóhánuésson var
ungum mörr.mm góð fyrir-
mynd, sámstarfsmönnum og
nemendum. Allir, sem kynnt-
ust honum, munu ávallt minn
ast hans með virðingu og'
þakMæti.
Gylfi Þ. Gíslason.
★
ÞEGAR v.ið Þorkell Jóhann-
esson urðum samíerða heim
til okkar úr vinnu um hádeg-
isbil á laugardaginn-var, varðí
hvor.ugan okkar, að þetta
væru síðustu spor haus úr há-
skólanum Hann var hress og
giaður og hafði daginn áður
haldið háskólaráðsfund til und
irbúnings hálfrar aldar af-
mæli skóians. En aðfaranótt
mánudaes 31. október kenndi
hann veikinda. var fluttur upp
í Landspítala um morguninn
og andaðist þar af völdum
kr.ansæðastíflu skömmu eftir
hádegið. Útför hans er gerð í
dag.
í nærfellt þrjátíu ár höfum
við Þorkeil þekkzt og aldrei
fcorið skugga á þá víðkynningu
og vináttu. Þegar ég kom hing
að suður til náms við háskól-
ann, var hann bóltavörður við
Landsbókasafr.ið, og þar bar
fundum okkar fyrst saman. En
það er til marks um ljúf-
mennsku hans, að hann gaf sig
að mér, ungum stúdent, og
kom ég þegar á námsárum
mínum oft á heimili þeirra
hjóna. Nú höfum við Þorkell
verið samkennarar við háskól
ann í sextán ár, nágrannar á
annan áratug og hann verið
húsbóndi minn síðustu sex ár-
in. Kann ég ekki að gera upp
á miili þess, hver þessara þátta
er mér ljúfastur í minni. En
því meira hef ég metið Þor-
kel sem ég hef kynnzt hon-
um lengur og betur, eins og
jafnan verður um sanna
mannkostameim.
II
Þorkell. Jóhannesson er
fseddur að Syðra-Fjalli í Að-
aldal í Suður-Þingeyjarsýslu
6. desember 1895, svo að hann
skorti aðeins rúman mánuð á
hálfsj ötugt, er hann lézt. For-
eldrar hans voru Jóhannes
bónidi Þorkelsson Guðmunds-
sonar og kona hans Svava Jón
asdóttir frá Hraunkoti í Að-
aldal. Þau voru nýlega gift og
Svava tæplega tvítug, þegar
foreldrar hennar og yngri
systkini fluttust til Vestur-
heims 1893. Af þeim er Hall-
dóra látin, en á lífi í Winni-
peg Hólmfríður, ekkja dr.
Rögnvalds Péturssonar, og
Hlaðgerður, ógift, og í Van-
couver Matthildur, ekkja
Karls Friðrikssonar kennafa,
og Hákon, fyrrum bóndi. En
afasystir Þorkels í föðurætt
var Sigurhjörg á Sandi, móðir
þeirra skáldanna Guðmundar
og Sigurjóns.
Jóhannes faðir Þorkels íó:
í Möðruvallaskóla og lauk
prófi þaðan 1885. Þá var Bene
dikt Gröndal þar kennari.
Segist honum svo frá í ævi-
sögu sinni Dægradvöl: „Þar
var einungis einn, sem var al-
gerlega hneigður fyrir þekk-
ingu og hafði verulegan áhug'a
á að fræðast, það var Jóhann-
■ es Þorkelsson, sem varð bóndi
á Fjalli, en raunar held ég
hann hafi lesið einna mest
það, sem ekk: var kennt í skól
anum, eins og verður flestum
þeim. sem verða vel að sér.“
Var Jóhannes skáldmæltur og
fenginn fyrir þjóðleg fræði.
Þetta var ekkert einangrað
fyrirbæri. Mikil og blómleg
menn;ng dafnaði í Þingeyjar-
sýslu á u.Duvaxtarármn Þor-
kels. eins og alkunna er, eink-
um í sveit hans og nærsveit-
um. Þarna voru bvrí ákjósan-
leg vaxtarskilyrði búin góð-
um gáfum. Andrúmsloft og
uppeldisáhrif hlutu að leiða
hugann öðrú fremur að ís-
lenzkum fræðum — og bú-
sýslu.
Að dæmi föður síns settist
Þorkell f arftaka Möðruvalla
skóla, Gagnfræðaskólann á
Akureyri. og lauk þaðan prófi
1914. En hann var einkason-
ur og því væntanlegur óðals-
bóndi á Fjalli. Hann áttj þrjár
.systur, Asa var elzt systkin-
anna og er nú látin fyrir all-
löngu, en yngri en Þorkell eru
Signý og Helga, báðar hús-
freyjur í Aðaldal. Signý á Að-
albóli og Helga á Syðra-Fjalli.
En hið innra með Þorkeli voru
átök milli bóndaeðlis og
tryggðar við ættleifð sína ann
ars vægar og menntunarþrár
og íræðahuga hins vegar. Þótt
ekki væri þar um beinar and-
stæður að ræða, varð bó að
velja og hafna um leiðir. Loks
tck Þorkell, að mestu af eigin
rammleik og tilsagnarlítio. að
lesa undir stúdentspróf heima
og gekk undir það utanskóla
átta.árum eftir gagnfræðapróf
ið, eða 1922, þá rúmlega hálf-
þrítugur. Hóf hann nú nám
við heimspek;deild Háskóla ís
lands og lauk þaðan meistara
prófi í íslenzkum fræðum vor
ið 1927. Aðalgrein hans var
saga og efnið í meistaraprófs-
ritgerð „Höfuðþætth’ í búnað-
arsögu og búskaparháttum ís-
lendinga frá upphafi og fram
um siðaskipti“. í háskóla var
Þorkell meðal eldri og reynd-
ari stúdenta, og þegar varð
mönnum þá ljóst. að hann var
vel til forustu fallinn. Hann
sat í stúdentsráði 1924—25 og
aftur 1925—1926 og var þá
formaður þess. Hann var og í
ritstjórn fyrsta Stúdentablaðs
ins 1. desember 1924.
Eftir próflok var Þorkell
lengstum búsettur hér í
Reykjavík. Hann var skóla-
stjóri Samvinnuskólans 1927
—31. Ári ð 1930 lét Páll Eggert
Ólason af prófessorsembætti í
sögu, og sótti Þorkell þá um
það og tók þátt í samkeppnis-
prófum, en hlaut það ekki að
því sinni, Upp úr þeirri sam-
keppni varð til doktorsritgerð
hans um frjálst verkafólk á
ísland, sem hann varði
við Kaupmannahafnarháskóla
1933. En þá var hann þegar
skipaður fyrsti bókavörður við
Landsbókasafnið, frá 1. júní
1932. Hann varð landsbóka-
vörður frá 1. júní 1943 og pró-
fessor í sögu við heimspeki-
de:id háskólans frá upphafi
haustmisseris 1944. Kennslu-
svið. hans var saga íslendinga
eftir siðaskipti. Hann var kos
inn háskólarektor til þriggja
ára 1954, endurkjörnn 1957 og
enn 1960. Hefur hann einn
manna verið kjörinn háskóla-
rektor okkar til níu ára sam-
íleytt. En ekki entist honum
aldur til að sinna nema hálf-
um öðrum mánuði af síðasta
kjörtímabili. Þetta eindæma
endurkjör dr, Þorkels er
glöggt vitni þess, hvílíks
trausts hann naut af samstarfs
mönnum sínum. Og það fyllir
enn mynd þessa mikla verk-
luhdarmanns og góða búhölds,
að hann féll frá í fullu starfi
og vinnugleði, þótt vissulega
hyrfi hann héðan fyrir örlög
fram.
Þorkell sinnti margvísleg-
um félagsstörfum, sem hér er
ekki unnt að telja upp, var m.
a. í stjórn Hins íslenzka bók-
menntafélags og Menningar-
stofnunar Bandaríkjanna á ís
landi (Fulhr;ght-stofnunarinn
ar), formaður bókmenntaráðs
Framhald á 7. siðu.
5. nóv. 1960
Alþýðublaðið