Alþýðublaðið - 30.10.1962, Blaðsíða 8

BJARGAÐI N
ÞÆR standa af sér öll veðnr,
fyrir þeim er söngur lóunnar í sum
arhaganum jafn ropi rjúpukarr-
ans á fönninni, því þær gegna sér
stöku hlutverki í íslenzku þjóð'-
félagi, vitandi að þeirra hlekkur i
keðju lífsins mó ei bresta, því þá
er þjóðinni búin vá. Þetta eru ís-
íenzkar alþýöukonur, sem ala þjóð
sinni hrausta syni og fagrar dæt-
ur. í þeim sameinast móðurástin
mold fósturjarðarinnar, jöklum
hennar og sæbörnum klettum; þær
mynda kjama hins rammíslenzka
hugtaks: móðir.
Ein þessarra kvenna er Lilja
Björnsdóttir frá Keldudal í Dýra-
firði. Hún fæddist til að þjóna
andanum, verða skáld, menntast og
nema annarra tungur, sem líkt og
með marga kallaði landið til henn
ar og bað hana eyða lífi sínu
fyrir sig, ala sér hrausta syni og
fagrar dætur. Og Lilja varð við
þessu kalli, og því er hún nú göm-
ul kona með erfiði og reynslu ára-
tuga að baki, mótuð verki handa,
fremur en anda, því lífið hefur
verið strangt og lítill tími til list-
iðkana. Þó er óvísó hvort hossar
henni hærra á pallsæti drottins,
lífið eða listin, en hvort tveggja
mun mega sér mikils. Því hver á
skilið inngöngu í ríki himinsins ef
ekki slíkar konur?
gleymdi mér, horfði til fjalla eða
fram á bláma fjarðarins og hugsaði
um eitthvað, — allt annað en rakst-
urinn. Þetta voru draumórar og
hrifnæmi æskustúlkunnar með
hrífuna, eða á gæðingsbaki. Þeir
hafa löngum sótt að mér síðan,
þótt aldurinn hafði færst yfir og
störfin breytzt.
En faðir minn, bóndi á harð-
nyja jörð, með mikla ómegð og
veldi fjarðarins fyrir framan sig.
honum gazt lítt að draumórum
mínum.
Lilja býr á efstu hæð hússins
númer 16 við Sundlaugarveg. Hún
kemur fljótt til dyra, gleðst yfir
gesti og vísar til sætis.
„Hvað get ég sagt þér, vinur
minn,“ segir hún, “líf mitt hefur
verið einfalt og fábrotið. eins og
líf hinnar íslenzku alþýðukonu yf
irleitt."
Og ég, sem ætla að veiða, hve
það líf er göfugt 1 einfaldleika
sínum, byrja á hinum venjulegum
krókaleiöum: „Hvenær ertu fædci
og hverjir eru foreldrar þínir?“
„Ég fæddist 9. apríl árið 1894,
og er alltaf þakklát fyrir að
hafa , sama fæöingardag og Ólöf
skáldkona frá Hlöðum. Það er gam
an fyrir mig, sem hef svo gaman
af vísum, því að Ólöf hefur ort
margar af beztu lausavísum fs-
lenzkum; fyrir minn smekk. For-
eldrarnir hétu Vigdís Samúels-
dóttir og Björn Jónsson. Faðir
minn átti heima að Kirkjubóli í
Múlasveit þegar ég fæddist, en ári
síðar tók hann sig upp og flutti
yfir að Keldudal í Dýrafirði. Þetta
var mitt fyrsta ferðalag á ævinni,
sem eitthvað kvað að, og sennilega
eitt það merkilegasta, því að leiðin
lá yfir Glámu og ég var borin í
kýrlaup yfir jökulinn. Það eru ekki
allir, sem byrja ævi sína með þvi
að fara yfir Glámu í kýrlaup."
„Þú hefur alizt upp í föðurgarði?
„Já, og snemma byrjuðu þessi
verk, sem ætluð voru unglingum á
sveitabæjum í þá tíð, að falla mér
í skaut. En ég var með afbrigðum
óvinnusöm og hafði lítinn áhuga á
því að vinna, og alltaf lá minna
eftir mig en ástæður hefðu staðið
til. Á mýrinni studdist ég fram á
hrífuna tímunum saman og
„Stelpan á að læra karlmanna-
fatasaum eins og systir hennar,“
sagði faðir minn þegar ég ympraði
á því að fá að læra, því sá draum
ur var stærstur i huga minum, að
fá að læra og kynnast menningunni
bókmenntum og listum. Samt var
jreynt að svolitlu leyti að láta að
t óskum mínum. Ég lærði fyrir ferm
I inguna eins og önnur böm, og vet-
'urinn þar á eftir var mér komið í
, tíma hálfan veturinn hjá Guðnýju
á Galtafelli, merkiskonu, sem
margir kannast við. Hjá henni
lærði ég það litla, sem mér var
kennt í skóla í heimabyggð minni.
Um þetta leyti, sem ég var að
vaxa upp í Dýrafirðinum, var
Núpsskóli stofnaður, að mig minn-
ir árið 1911. Ég þrábað um að fá
að fara í hann, en pabba fannsc
það fjarstæða. Til þess voru engin
efni, — svo þótti heldur ekki nein
ástæða til þess að láta telpukind-
ina vera að læra meira á bókina
en orðið var, — hún átti að læra
karlmannafatasaum eins og systir
hennar.
Eitt atvik verður mér minnis-
stætt alla mína ævi. Ég var á leið-
inni milli Þingeyrar og Haukadals.
Faðir nunn var nýbúinn að taka
íyrir það að ég fengi að fara í
Núpsskóla, og ég gekk í þurigum
þönkum. Svo varð mér litið upp
og sá hinum megin fjarðarins
Núpsskóla blasa við, þá nýreistan
og tígulegan, fyllingu drauma
minna. Þá setti að mér östjórnlega
mikinn grát. Ég stóð ein stuíka,
sem þráði að læra og fjörðurinn
milli mín og skólans var tákn
þeirra hömlu sem á var lögð, hyl-
dýpi fátæktar og skilningsleýsis.
Heit tár mín féllu í moidina við
fætur mína.. Sennilega hef ég þá
vígst mennt moldar fremur en
anda; tákn þess sem mér var ætl-
að og kom á daginn. En samt átti
ég enn eftir að klóra í bakkann
reyna að tileinka mér stærra horn
af menningunni.
lenzkunni, — hún hefur alltaf
verið mín sterka hlið. En þótt
furðulegt megi telja, þá náði ég
upp í annan bekk og var þar um
veturinn eftir, þó með hinum mestu
vanefnum. Um sumarið vann ég
svo fyrir mér, en hafði lítið og gat
ekki vegna fjárskorts hafið nám i
þriðja bekk. En veturinn eftir
komst ég £ 3. bekk og tolldi út
þann vetur. Ég man alltaf að þann
vetur skall fyrri heimsstyrjöldin á
míns fyrir vestan, Dýrafjarðar og
j vann þar við afgreiðslu hjá Estivu
Björnsdóttur, sem hafði verzlun
á Þingeyri. En mér líkaði ekki
sollurinn á Þingeyri, athafnir sjó-
mannanna þegar þeir komu í land
— og brátt fór ég þaðan og að Hól
um þar sem ég var veturinn 1917-
1918. Þar kynntist ég manninum
mínum, Jóni Erlendssyni frá
Bakka í Dýrafirði, en hann var þá
vetrarmaður á Hólum. Þann vetur
þeim árum og oft lögðust áhyggj-
urnar og vonbrigðin á mig eins og
mara. É hafði áhyggjur út af hirð-
ingu búpeningsins og börnunum
mínum litlu. Ég átti fjögur börn
meðan við bjuggum á Bakka, og
þau dóu öll ung í faðmi mér á löng
um dimmum vetrarkvöldum, þegar
Jón var fyrir sunnan og ég ein
heima. Þannig ver Drottinn, hann
gaf og hann tók, mjög voru gjafir
hans góðar, og mikill var sársauk-
inn þegar hann tók þær aftur úr
fangi manns.
Á þessum árum lá við að ég gæf-
ist upp á lífinu, það blés mér allt
í mót. Og þegar síðasta barnið mitt
var tekið frá mér, þá fannst mér
ég ekkert hafa til að lifa-fyrir, og
lagðist í rúmið án nokkurs tak-
marks, lífið var búið að missá all-
an ljóma.
En þá bjargaði það mér sem
fylgt hefur mér eins og leiðarljós
1 gegnum alla ævina: stákan, ljóð-
ið. Ég kvað þarna í rúminu vísu,
sem varð mér eins og Agli Skalla-
grímssyni Sonartorrek. Og þó að
mín tjáning jafnist engan veginn
á við hans, þá varð hún hinn sami
aflgjafi.
Sér- ástvinaþráin svo öfluga rót
í elskenda hjartanu grefur,
að viljinn og skynsemin vega ei
hót
mót valdi, sem tilfinning hefur.
I Eftir að hafa kveðið þessa víai,
stóð ég á fætur, og sinnti búverk-
um eins og áður. Þannig, vegna
ljóðsins, stend ég liér, ennþá ofar
moldu.
Þessi t£u ár sem ég bjó á Bakka
urðu mér þung í skauti, og allar
minar skýjaborgir og loftkastalar
hrundu til grunna. Um það orti
ég þessa vísu:
Loftkastala lít ég fans
liggja í rústum svona
leggja mun ég ljóðakrans
á leiði slíkra vona.
Árið 1913 fór ég úr föðurgarði,
þrátt fyrir mótmæli og bann ætt-
fólksins heima á Dýrafirði, og
lagði land undir fót til Reykjavíkur
og sótti um inngöngu í þriðja beklt
kvennaskólans. Það má hafa tii
marks uin hversu fáfróð ég var, að
ég sótti um inngöngu í þriðja bekk
skólans.
Ég vissi ekki einu sinni, hvað ég
vissi lítið. Við vorum látnar taka
inntökupróf í skólann og vitanlega
kolféll ég á inntökuprófinu í þriðja
bekk, náði aðeins í einni grein ís-
og allar vörur hækkuðu svo í verði
að auraráðin hurfu eins og dögg
I fyrir" sólu. Það munaði minnstu
| að ég yrði að hætta náminu vegna
peningaleysis, en það bjargaði mér
að móðir mín fyrir vestan sendi
mér öðru hverju böggla, sem í voru
ýmsar flíkur og glaðningur handa
mér. En ég varð að selja allt sem
hún sendi mér til þess að eiga
peninga fyrir mat, — og þannig
leið veturinn.
En svo hélt ég ekki lengur áfram
námi og næsta vétur var ég heim-
iliskennari uppi í Borgarfirði.
En „röm er sú taug, sem rekka
, dregur föðurtúna til“ og árið 1917
snéri ég til baka til fjaröarins
trúlofuðumst við, frostaveturinn
mikla, og svo þegar spánska veik-
in herjaði sem mest þá giftist ég
honum.
Þá fórum við að búa á Bakka,
föðurleifð mannsins míns, og þar
bjuggum við í 10 ár.
Ég byggði mér mikla loftkastala
um að búa á Bakka, um alla fram
tíðina. En á þessum árum voru mik
il harðæri og oft hart í búi, og mað-
urinn minn varð að stunda róðra
jafnt búskapnum, á sumrin var
hann á skútum, sem gerðar voru út
frá/ Þingeyri, en á veturna fór hann
suður á vertíð, og ég var ein
heima með skepnurnar og börnin.
Þær voru lángar veturnæturnar á
„Jón maðurinn þinn hefur ekki
alltaf komið með háan hlut frá
i borði meðan þið bjugguð á Bakka“
;,,Nei, suma veturna var hið
mesta aflaleysi, og það kom fýrir
að mennirnir komu lieim með skuld
ir á herðunum eftir vertíðina —
því þá var enginn trygging eins og
nú, og ekki annað að gera en að
svelta ef ekki veiddist.
En ég komst að raun um það, að
æðra máttarvald verndaði mann-
inn minn á sjónum öll hans ár.
Hann var vanur að róa á kútter
Valtýr frá Reykjavík, sem var hið
mesta aflaskip. En einn veturinn
breytir hann til og fer í róður með
bróður sínum Guðmundi, sem þá
var skipstjóri á Akranesinu. Það
var í apríl árið 1920. En í þessum
róðri fórst kútter Valtýr, og allir
sem með honum voru, þar á meðal
margir Dýrfirðingar, kunningjar
mínir og vinir. En manninum mín
um var hlíft. Svo seinna, þá réri
hann á bát, sem hét Hera. Hann
fórst með öllu dag einn þegar Jón
8 30- október 1962 - ALÞÝÐUBLAÐIÐ