Alþýðublaðið - 04.01.1963, Blaðsíða 13

- AN RETTSYNNA og hlut-
lausra dómstóla fr ekkert
menningarþjóðfélag þrifizt.
Dómsvaldið á að vera hin ó-
háði þáttur hvers ríkisvalds.
Það er hlutverk þess að skera
úr réttarágreiningi, er upp
kann að rísa, og þannig vernda
borgarana gegn ólögmætum at
höfnum og athafnarleysi sam-
borgara og stjórnvalda, og jafn
vcl hins almenna löggjafar-
valds.
Enda þótt skipun dómsvalds-
ins sé með hinum ákjósanleg-
asta hætti samkvæmt stjórnar
skránni og öðrum lagafyrirmæl
um, þannig að sérhver þjóðfé-
lagsþegn eða annar réttarað-
ili eigi þess kost að leita til
dómstólanna og fá þar leiðrétt
ingu mála sinna, þá má vera,
að þessi mikilvægu grundvall-
arréttindi verði í framkvæmd-
inni mjög skert af fjárhagsleg
um ástæðum.
Málum er á þann veg farið,
að menn reka ekki mál sín fyr-
ir dómstólum án útgjalda, oft
verulegra útgjalda. Má þar
fyrst nefna, að menn verða að
greiða hinu opinbera réttar-
gjöld fyrir dómsathafnir, svo
og fyrir eftirrit af málskjölum.
Þá eru sum mál þess eðlis, að
dómur verður ekki á þau lögð,
nema fram fari mat eða skoð-
unarmenn að fá þóknun fyrir
störf sín.
En stærsti kostnaðarliðurinn
við málarekstur er þó venju-
lega greiðsla fyrir lögfræði-
lega aðstoð. Hið margbrotna
viðskiptalíf nútímans ásamt
flókinni og fyrirferðarmikilii
lagasetningu veldur því, að
rekstur langflestra dómsmála
er eingöngu á færi kunnáttu-
manna í lögum.
Jafnvel í þeim tilfellum, þeg
ar réttur aðila er efnislega ó-
tvíræður, þarf hann oft að
leggja í nokkurn kostnað, a.m.
k. í bili, í þeim tilgangi að fá
viðurkenningu dómstóla á þess
um rétti.
Þessi fjárhagslegu atriði í
sambandi við málarekstur eru
með þeim hætti, að félitlum
mönnum væri algerlega fyrir-
munað að neyta liins hátíðlega
réttar þjóðfélagsskipunarinnar
um réttsýna og hlutlausa af-
greiðslu dómstólanna, ef ekki
væri fyrir hendi lögskipað fyr
irkomulag til að leysa þennan
vanda.
Eftir því sem réttarskipun-
in varð margslungnari, og menn
komust ekki hjá því að kaupa
sér aðstoð lögfróðra manna við
málarekstur, var þeirri hættu
boðið heim, að snauðir menn
gætu ekki haldið rétti sínum
til réttra laga vegna fjárhags-
legrar vangetu. Úr þessu var
bætt með heimild til handa fé-
litlum aðilum til fjárstyrks,
fyrst af konungsfé en siðar af
almannafé, í þeim tilgangi, að
þeir gætu staðizt kostnað af
málarekstri (beneficium proc-
essus paupertatis). Síðar var
þetta sjónarmið einnig látið
gilda um vissar stofnanir, sem
taldar voru vinna að alþjóðar-
hag.
Um þessi réttaratriði eru nú
fyrst og fremst almenn ákvæði
í lögum um meðferð einkamála
í héraði. í lögunum eru greind
ir þeir aðilar, sem heimilt er
að veita gjafsóknarleyfi, en að-
ilamir eru þessir:
1. Kirkjur, skólar, sjúkra-
hús, sem rekin eru á kostnað
hins opinbera, hreppsfélög,
bæjarfélög og stofnanir, sem
hafa að markmiði umönnun
sjúkra og aðra mannúðar- og
líknarstarfsemi.
2. Einstakir menn, sem eru
svo illa stærðir fjárhagslega, að
þeir mega ekki án þess fjár
vera frá framfærslu sinni eða
sinna eða frá atvinnurekstri
sínum, er fara myndi til máls-
ins. Með beiðni um gjafsókn á
að fylgja vottorð frá formanni
niðurjöfnunarnefndar um fjár
líag og ástæður umsækjanda,
enda er skylt að láta slíkt vott
orð í té tafarlaust og ókeypis.
Það eru yfirleitt aðeins ís-
lendingar, sem geta orðið að-
njótandi gjafsóknar, en þó má
veita borgurum annars ríkis
gjafsókn, ef sams konar hlunn
indi eru veitt íslenzkum ríkis-
borgurum í landi þeirra.
Auk þessa almenna ákvæð-
is um heimild til gjafsóknar
eru nokkur ákvæði í sérlög-
um, þar sem aðilum er beinlín
is lögtryggður gjafsóknarrétt-
ur. Þennan rétt eiga t. d. mæð
ur í barnfaðernismálum og sak.
borinn maður, sem höfðar mál
á hendur ríkissjóði til fébóta
fyrir handtöku eða gæzluvarð-
hald að ósekju. Þá eru réttar-
gjöld ekki greidd í málum, er
varða rétt manna til að vera
á kjörskrá, svo og málum, sem
rekin eru fyrir Félagsdómi.
Þegar talað er um gjafsókn,
,nær það hugtak í lagamáli
einnig til gjafvarnar, þ. e. til
aðstöðu varnaraðila i dómsmál
um.
Hlunnindi gjafsóknarhafa
eru þau, er nú verða greind:
1. Hann er undanþeginn
greiðslu allra réttargjalda fyr
ir, dómsathafnir þær, er gjaf-
sókn nær þil.
2. Hann fær ókeypis eftirrit
allra þeirra skjala, þar á með
al ágrip dómsgerða, er embætt
is- og sýslumenn afgreiða
til afnota við áðurnefndar dóms
athafnir.
3. Honum er skipaður tals-
maður, nema þess þyki engin
þörf, og ríkissjóður greiðir
talsmanni ferðakostnað og þókn
un fyrir málflutning eftir á-
kvörðun dómara, er fyrir dóms
athöfn þeirri stendur, sem gjaf
sókn nær til.
4. Ríkissjóður greiðir fyrir
hann gjöld fyrir allar birting
ar og tilkynningar, er mál hans
útheimtir, eða dómsathafnir í
sambandi við það, þóknun til
þingvotta, vitna, mats- og skoð
unarmanna og önnur slík
gjöld.
Það er dómsmálaráðuneytið,
sem veitir gjafsókn. í sumum
löndum er reglan sú, að dóm
stólarnir veita gjafsóknarleyf
ið.
Sá, sem vill fá gjafsókn,
sendir dómsmálaráðuneytinu
beiðni um það efni. í beiðn-
inni á að greina frá efnahag um
sækjanda, svo og upplýsa mái-
stað hans í væntanlegu dóms-
máli eftir föngum. Það er ljóst,
að málstaðurinn skiptir miklu
máli, því að leyfið yrði alls ekki
veitt, ef málstaðurinn væri tal
inn vonlaus. Það atriði má sín
og mikils, hvort um svokallað
princip-mál er að ræða, þ. e.
hvort ætla má, að væntanleg-
ur dómur geti haft þýðingu um
réttarstöðu annarra aðila, sem
svipaða afstöðu hafa, annað
hvort í nútíð eða framtíð.
Ef ráðuneytinu sýnist ástæða
til að veita gjafsókn, gefur það
út gjafsóknarleyfi og skipar um
sækjanda löggiltan talsmann
fyrir dómi. Yfirleitt er farið
eftir óskum umsækjanda um
skipun talsmannsins.
Úrslit gjafsóknarmáls geta
eðlilega orðið með ýmsum
hætti. Tapi gjafsóknarliafinn
málinu, er líklegt, að hann
verði dæmdur til að greiða gagn
aðila sínum málskostnað með
venjulegum hætti. Á þeirri
greiðslu ber ríkissjóður enga
ábyrgð. Ef málskostnaður er
með dómi látinn niður falla, ber
gagnaðilinn kostnað sinn af
málinu, en ríkissjóði er gert
að greiða talsmanninum mál-
flutningsþóknun.
Ef gjafsóknarhafi vinnur
málið og gagnaðilinn dæmdur
til málskostnaðargreiðslu, hafa
dómstólar venjulega skipt þess
ari greiðslu í þrennt: a) til rík
issjóðs, m. a. vegna missis rétt
argjalda, b) til gjafsóknarhafa
sjálfs vegna kostnaðar og ó-
maks og c) til talsmannsins. Á
vallt verður að ákveða tals-
manninum þóknun með dómi,
því að hann getur krafið hana
beint úr ríkissjóði, þar sem ráð
herra hefur falið honum flutn
ing málsins.
Menn eru sammála um, að
ekki orki tvímælis, að reglum
ar um gjafsókn veita mikið rétt
aröryggi. Oft væri mönnum ó-
kleift að ráðast í málaferli og
ná rétti sínum, ef þeir nytu
ekki stuðnings ríkisins í þeim
efnum.
Um hitt geta verið skiptar
skoðanir, hvaða fyrirkomulag
eigi að gilda um gjafsóknarleyf
in. Sumir telja, að levfisveit-
ingin eiga að vera í höndum
dómstóla, en ekki stjómvalda.
Mikilvægara er það sjónarmið,
að breyta reglum þess-um í
þann farveg, að hér sé um rétt
manna að ræða, en ekki ölm-
ustu eða náðarbrauð. Þetta vlð
horf er tvímælalaust rétt út
af fyrir sig. En ef horfið væri
að því ráði að breyta þessum
heimildarreglum f lögskipaðan
rétt, rís hin vandasama spum-
ing: Hverjum á að játa þenn-
an rétt? Hver á að draga marka
línuna?
Um framkvæmd á gjafsókn
arreglunum liér á landi virð-
ist þess sjónarmiðs ekki gæta.
að menn líti á þessa heimild
sem náðarbrauð, og hafi minni
máttarkennd í því sambandi.
Enda þótt leyfisveitingin sé
og hafi verið í höndum póli-
tískra ráðherra, hef ég aldffi
heyrt þeirri skoðun hreyft,' að
ósanngirni eða stjórnmálaleg
og önnur annarleg viðhorf hafi
ráðið veitingu eða synjun gjaf
sóknarleyfa.
J. P. E.
H
★ LONDON: Douglas Jay, þing-
maður Verkamananflokksins og
fylgismaður aðildar Breta að EBE,
segir, að ef Bretar fái ekki viðun-
andi skilyrði fyrir aðildinni verði
að ganga frá verzlunaráætlun, er
grundvallist á brezka samveldinu
og Fríverzlunarsvæði Evrópu (E.F.
T.A.), en aðildarríki þess séu þrisv-
ar sinnum fjölmennari en USA,
EBE-ríkin og Sovétríkin, og EFTA
og samveldið ráði yfir miklum
efnahagsauðlindum í öllum heims-
álfum.
★ LONDON: Brezki vísindamaður-
inn Sir Charles Darwin, barnabam
höfundar bókarinnar „Uppruni teg-
undanna", Charles Darwin, sam-
starfsmaður Niels Bohr í kjam-
orkurannsóknum og helzti visinda-
maður Bretá í sambandi við gerð
kjarnorkusprengjunnar á stríðsár-
unum, lézt að heimili sínu í Cam-
bridge á mánudag, 76 ára að aldri.
★ TEHERAN: Elzti þorpsbúinn í
Lindjan í Mið-íran hélt upp á 131.
árs afmæli sitt á nýársdag og þakk-
ar langlífi sitt löngum gönguferð-
um.
★ BERLÍN: James Polk hershöfð-
ingi hefur tekið við störfum her-
námsstjóra Bandaríkjanna í Ber-
lín af Albert Watson liershöfð-
ingja.
★ OSLÓ: Umferðin á innanlands-
ferðum SAS í Noregi setti nýtt met
1962. í Norður-Noregi var aukn-
ingin 45%. Farþegar á leiðum milli
Osló og Norður-Noregs voru rúm-
lega 85 þúsund og á leiðinni Osló
—Björgvin 100.276, en í fyrra var
aukningin á þeirri leið 19%.
Lögfræði fyrir almenning
Á SÍÐASTLIÐNU sumri skipu-
lagði skólastofnunin Scanbrit sum-
arnámskeið fyrir íslenzka nemend-
ur í Englandi, en hafður var sá
háttur á, að nemendur dvöldu á
einkaheimilum til þes sað kynnast
ensku máli og þjóðlífi sem bezt.og
gengu svo í skóla fyrir útlendinga.
Er það meginregla lijá stofnun-
inni, að aldrei fari nema einn nem-
SUMARNÁMSKEIÐ í ENSKU í ENGLANDI
andi af hverju þjóðerni á hvert
heimili, til þes sað móðurmálið sé
notað sem allra minnst.
Til þess að auðvelda alla fram-
kvæmd og létta áhygjur af aðstand
endum út af því að senda óharðn-
aða unglinga í fyrsta sinn út í heim
inn, leigði Scanbrit flugvél frá
Flugfélagi íslands til þess að flytja
nemendur ásamt leiðsögumanni til
London, og þaðan voru svo nem-
endur fluttir með sérstökum vögn-
um til áfangastaða. Voru þeir því
eftir áhyggjulausa ferð komnir
heim til fjölskyldunnar að kvöldi
þess dags, er farið var frá íslandi,
og stöðugt undir umsjá leiðsögu-
manna. Alveg sami háttur var
hafður á með heimferðina.
Þar sem fyrirkomulag þetta tókst
Framhald á 12. síöu.
Er Geir
betri en
Gunnar?
Framliald af 7. síðu.
er geti tekið að sér uppbyggingu
byggðahverfa og hagnýtt full-
komnustu tækni á sviði húsabygg
inga og mannvirkjagerðar".
Samþykktin er aðeins um at-
hugun. Varðandi framkvæmd
liennar er þvi tvennt til: Hún get
ur orðið pappírsgagn eitt en hún
getur líka orðið upphaf róttækra
ráðstafana til lækkunar bygging
arkostnaðar. Þegar borgarstjóm
Reykjavíkur ákvað á sínum tíma
að láta hefja byggingu íbúðarhúsa
var það mjög merk ákvörðun og
sú ákvörðun færði Sjálfstæðis-
fiokkinn verulega frá íhaldsstefnu
til umbótastefnu. Og ef hin nýja
samþykkt borgarstjórnar um bygg-
ingarmál táknar það, að borgin
muni stofna nýtt stórt byggingar-
félag, sem stórlækkað geti bygg-
inarkostnað, er þar einnig um stór-
merka ákvörðun að ræða, ákvörð-
un er táknar umbótastefnu, en ekki
íhaldsstefnu. Við skulum vona, að
svo verði.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ - 4. janúar 1962 U