Óðinn - 01.01.1935, Side 19

Ó Ð I N N
19
an kost, var Holberg útnefndur prófessor við Kaup-
mannahafnar-háskóla 1717. Var hann þá búinn að
senda frá sjer allmörg rit, og er hið fyrsta þeirra,
prentað 1711, elst Norðurálfusaga á danska tungu.
Mætti nú ætla, að háskólakennarinn gerði sjer far um
að sýna það, með lærðum ritstörfum, hverjum hæfi-
leikum hann var búinn. En í þess stað brá kynlega
við. Holberg, er, að eigin sögn, hafði aldrei áður
fengist við ljóðagerð, varð nú, þó kominn væri yfir
þrítugt, skyndilega gripinn af >skáldlegum innblæstri*
(eins og hann orðar það), og ritaði nærri ekkart al-
varlegs efnis svo árum skifti, en sökti sjer niður í
háðskáldskapinn.
Fyrsta afrek hans í þeirri grein bókmentanna var
Peder Paars, háðkvæði í stíl hetjuljóða (»poema
heroico-comicum«). Lýsir skáldið hjer á gamansaman
hátt sjóferð, sem Peder Paars smákaupmaður frá
Kalundborg á Sjálandi tekst á hendur til þess að
heimsækja unnustu sína í Árósum á Jótlandi. Á leið-
inni brýtur hann skip siít fyrir ströndum eyjarinnar
Anholt í Kattegat, þar sem eyjarskeggjar ræna skip-
brotsmennina og þeir verða fyrir margskonar mótlæti.
Holberg slær eiginlega engan botn í söguna, en það
gerir næsta lítinn mun, því að hún er honum um-
gerð ein, svo að kýmni hans geti leikið við sem
lausastan taum.
Peder Paars er að öðrum þræði háð upp á klass-
ísk hetjukvæði, þar sem guðir og gyðjur eru altaf
með annan fótinn niðri á jarðríki, en að sumu Ieyti,
með gletnum neðanmálsgreinum sínum, spjemynd af
lærdóms-smámunasemi málfræðinga og sagnfræðinga.
En kvæðið er þó öllu fremur — — — og þar í er
krafíur kýmni þess aðallega fólginn — — — ádeila
á mannlegan breyskleika og heimskulegt þjóðfjelags-
ástand: — — spilling valdhafanna, hjátrú alþýðu og
margan annan siðferðislegan vanþroska hjá æðri sem
lægri. Ósamræmið milli höfuðpersónunnar og hetju-
legs hlutverks hennar eykur stórum á kýmni kvæðis-
ins. íburðarmikill hátiðleiki einkennir mælt mál Peder
Paars, en stöðugt reynist hann jafn hjálparvana og
hver annar. í öllum sínum borgaralega heiðarleik er
hann illa til hetju fallinn. Sjóveiki yfirbugar hann
þegar hann reynir til að ávarpa skipverja, og hug-
rekkið bilar hann aftur og aftur þegar í krappan
kemur. Samhliða honum kemur fram á sviðið heill
hópur ólíks fólks, sem lýst er ágætlega. Skemtileg-
astur þess als er Peder Ruus, bókhaldari Peder Paars,
ef til vill besta persóna kvæðisins. Jarðbundinn að
eðlisfari er hann áhrifamikil mótsetning söguhetjunnar,
rjett eins og Sancho Panza er andstæða Don Quix-
ote hjá Cervantes').
Það var ekki að færast í fang neitt smáræði, að
rita ádeilur á borð við Peder Paars á dögum Hol-
bergs. Stór hópur lesenda tók bókinni að vísu með
mikilli áfergju, en úr annari átt skall stormur mót-
mæla á skáldinu. Ákærendur hans vildu, að bókin
væri upptæk gerð og brend af ríkisböðli. Holberg
hafði að sönnu ritað undir dulnefninu Hans Mickel-
sen; engu að síður var það á fjölmargra vitorði hver
höfundurinn var. Þótti það ósamboðið virðuleik há-
skólans, að kennari hans skyldi láta frá sjer fara rit
af þessu sauðahúsi. En Friðrik konungur fjórði, sem
þótt hafði góð skemtun að bókinni, hjelt verndar-
hendi yfir höfundinum, og storminn lægði. En þó
Holberg hefði verið skotið skelk í bringu, aftraði
það honum ekki frá því, að halda áfram að semja
kýmnisrit undir nafni Hans Mickelsens.
Það var farsællega ráðið, þegar stofnendur fyrsta
danska leikhússins árið 1722 fengu höfund Peder
Paars til að frumsemja leikinn á dönsku. Vann Hol-
berg að því verki með fádæma orku og eldmóði.
Hvað sem líður undirbúningsstarfi hans, er afrek hans
í leikritagerðinni eigi að síður hið stórfeldasta:--------
fyrir árslok 1723 hafði hann fullbúna fimtán gleði-
leiki, og áður en leikhúsinu í Kaupmannahöfn var
lokað árið 1728, var hann búinn að semja ellefu í
viðbót. I þessu feikna skáldritaflóði eru allir bestu
gleðileikir hans.
Hugmyndirnar hljóta blátt áfram að hafa fossað
fram í huga hans. Hvarvetna þar sem hann hafði
ferðast um lönd, hafði hann verið athugarinn; og
forðinn, sem hann hafði safnað með þeim hætti,
reyndist honum nú óþrjótandi. Auk reynslu sinnar,
var honum einnig mikili styrkur að víðtækum lestri
sínum. Af eldri bókmentum Danmerkur og Noregs
nam hann ekkert, en hann lærði bæði af og lánaði
frá öðrum fyrirrennurum sínum í bókmentum, svo sem
klassisku rithöfundunum fornu, seinni tíma gleðileikja-
1) Peder Paars, sem fyrst kom á prent 1719—20 hefur ekki
verið snúið á íslensku. En sem vænta mátti barst kvæðið til
íslands, og hefur bersýnilega vakið athygli manna þar. Á Kon-
ungtega handritasafninu i Kaupmannahöfn (Ny kongelig Sam-
ling, 206 k, 8°), eru „Rímur af Pjetri Pors og köppum hans“,
fjórtán als og taka yfir eina bók. í handritasafni hins íslenska
Bókmentafjelags (86, 4°) er einnig brof úr rímum af Pjetri
Pors, eftir Finn Magnússon, eitt blað úr 7—8 rímu. Þessar
og fleiri bókfræðislegar upplýsingar í sambandi við athuga-
semdir mínar um rit Holbergs á fslandi á jeg að þakka Hall-
dóri prófessor Hermannssyni. — Þýð.