Vísir - 28.01.1964, Blaðsíða 4

4
4
V í S IR . Þriðjudagur 28. janúar 1964.
Merkilegt framtak
H™ enskumælandi heimur
hefur átt tvo mestu og
frægustu oröabókarhöfunda
heims, England Samuel Johnson
og Bandarikin Noah Webster.
Mðdlvægi verka þeirra veröur
semt öfmetið fyrir ensku tung-
una, sem nú hefur orðið út-
breiddasta alþjóðamálið og er
vel til þess fallið fyrir geysi-
mikinn orðaforða og túlkunar-
hæfni málsins. Á verkum þess-
ara gömlu meistara byggja svo
síðari tíma orðabækur, svo sem
Oxford-orðabækumar, sem til
eru næstum í öllum stærðum
allt frá margra binda verkum,
sem vega nokkrar vættir og nið-
ur í hræódýrar og handhægar
almenningsorðabækur, eða jafn-
vel örlitlar vasabækur. 1 þess-
ari miklu orðabókarútgáfu ligg-
ur m. a. styrkur hinnar ensku
tungu.
Smáþjóð norður i Atlantshafi
hefur átt menn, sem fómuðu
miklum tfma og kröftum f að
semja orðabækur og ekki að
furða, þvf að engin þjóð er
sennilega f hjarta sínu orðafor-
vitnari og orðfróðari en íslend-
ingar. Fyrir utan ýmsar minni
tilraunir voru orðabækur Björns
Halldórssonar frá þvf um 1800,
Guðbrandar Vigfússonar frá
1874 og fornmálsorðabók Svein-
bjarnar Egilssonar álitleg verk.
Þó er enginn vafi á þvf, hver
geti kallazt Samuel Johnson Is-
lands. Það er sjálfur Sigfús
Blöndal, en hann verður þó að
deila heiðrinum af mestu orða-
bók íslenzkunnar með konu
sinni Björgu.
það var sumardaginn fyrsta
1903, sem þau hjónin settust
niður og byrjuðu að vinna við
orðabók sína. Þau áætluðu að
verkið myndi taka 5 ár og úr
því kæmi nothæf almennings-
orðabók. En í reyndinni tók
verkið 21 ár og hafði þá sprengt
af sér öll bönd, árangurinn varð
svo meir en þúsund blaðsíðna
bók í stærsta broti, hún er á-
samt Guðbrandarbiblíu tröllið 1
íslenzkri bókaútgáfu. Og hún
verðiír vafalaust um ókomna
tfma undirstöðurit íslenzkrar
orðfræði, enda þótt orðabókar-
nefnd Háskólans sé að vinna
verkið upp á nýtt.
Blöndals-orðabókin var stfluð
upp á dönsku og þannig hefur
hún orðið Norðurlandabúum lyk
ill að íslenzkunni. En þar á
móti kemur sá ókostur, að við
eigum eftir sem áður enga full-
komna íslenzka orðabók með ís-
lenzkum skýringartextum um
öll blæbrigði málsins, samheiti
eða andheiti. Þá var bók Blön-
dals alltof stór til almennrar eða
daglegrar notkunar. Okkur hef-
ur enn sem fyrr vantað þá með-
alstóru orðahandbók, sem Sig-
fús hafði stefnt að, eitthvað í
Kkingu við Concise-orðabók
öxnafurðu.
Ennfremur hafa nú liðið 40
ár frá útkomu Blöndals-bókar,
ár mikilla framfara og athafna,
ár nýrrar tækni og nýrra hug-
taka á öllum sviðum.
J stuttu máli sagt, ástandið 1
þessum efnum hefur verið
fyrir neðan allar hellur, hrein
óhæfa hjá heilli þjóð, sem þyk-
ist telja sig standa hátt f menn-
ingu og orðvísi. Og verst af öllu
að þetta skyldi vera trassað á
árum, þegar bókaútgáfa hefur
verið mest á íslandi og mál-
fræðingar á hverju strái eftir

þrýst saman og hún gerð mátu-
lega handhæg almenningi með
þunnum pappfr og örsmáu letri.
I heild er hún talin 852 bls. og
þó gefur þetta blaðsíðutal enga
fullnægjandf hugmynd um það
mikla efni sem hún geymir. Tal-
in er hún geyma 65 þúsund orð.
Árni Böðvarsson með orðabókina
fjöldaútungun Norrænu-deildar-
innar.
Það var loksins árið 1957, sem
Menntamálaráð tók ákvörðun
um að láta semja og gefa út
íslenzka orðabók handa skólum
og almenningi, eins og hún er
kölluð. Hefur miklu sfðan verið
kostað til verksins af almanna-
fé, að þvf er sagt er 3y2 milljón
króna og margir lagt hönd að
^f þvf sem hér að framan seg-
ir má þegar álykta, að út-
koma íslenzku orðabókarinnar
sé merkisviðburður, beinlfnis fyr
ir alla okkar Iitlu þjóð og ber
að þakka öllum þeim sem unnið
hafa að því, að slyðruorðinu
hefur nú verið kastað af ís-
lenzkri menningu. Svona verk
er ótrúlega þýðingarmikið fyrir
viðhald og þróun íslenzkrar
Ég vildi aðeins gera nokkra
grein fyrir atriðum, sem mér
finnast gagnrýnisverð. Byggist
það þó fremur á því, sem ég
hef rekizt á af hendingu, en að
um nokkra samfellda athugun
sé að ræða. En það er svo margt
sem ég hef rekizt á, að þó ég
byrjaði að skoða bókina með sér
legum velvilja og þakklæti, þá
var svo komið eftir stutta stund,
að ég tók að efast um vand-
virkni semjendanna. Gloppurnar
virtust alltof margar og fljót-
fundnar.
Aðferðin, sem ég hafði var
einfaldlega sú, að þegar nokkr-
ir gestir dvöldust heima hjá mér
á laugardagskvöldi, tók ég bók-
ina upp og stakk upp á því, að
við tækjum upp svolítinn sam-
kvæmisleik, að „leita lúsa“ f
nýju orðabókinni. Og á \l/2 — 2
klst. höfðum við fundið urmul
orða úr nútímamáli, sem hverg:
var að finna í hinni nýju bók.
Það hve þessi orð sem vantaði
fundust ört og fyrirhafnarlítið
benti til þess að þannig væri
hægt að halda lengi áfram. Skal
ég nú telja nokkur þessara orða
sem vantaði.
J^yrst eru orð, sem verða að
teljast íslenzk, en voru ekki
til í bókinni: Réttskeið, geim-
skot, kolbogaljós, lausblaða (t.
d. lausblaðabindi), bænasam-
koma, dúsa (fitutuska við pönnu
kökugerð), fokk, lífslygi, gylli-
boð, megináherzla, tekjuafgang-
ur, einangrunargler, einangrun-
arplast, borðrenningur, órói
(sem perpetuum mobile), frosk-
kafari, hálsmen, óaðfinnanlegur,
teppalagður, baðsalt, öryggisráð
stöfun, efnarannsóknastofa (la-
boratorium), brjóstahaldari,
vöggustofa, hljóðkútur, eggja-
kaka (ekki heldur ómeletta, hins
vegar er í bókinni eplakaka),
hattur (efsti hluti húss, sem þak
hvílir á), skorpuiaus (sérstök ost
tegund), brauðbakki, skurð
bretti, útdrag, hengimappa
skjalaskápur, kveikjulok, há
spennukefli, lykill (á ritvél)
handbensín, trippi (um stelpu)
klipping, húshjálp, hvannarötar-
brennivín, maltbrauð, maltöl,
normalbrauð, augntönn, golu-
þytur, pilsaþytur, pilsvargur,
krabbi (griptæki á krana, hins
vegar er I bókinni yfii þetta orð
ið lámur, sem fáir kannast við),
músarholu (t d. m.-sjónarmið),
fiðurheldur (hins vegar dúnheld-
ur), hjólkoppur, símsvari, spóla
(tönn), segularmband, nálapúði
(hins vegar nálaprilla), poka-
tízka, auðhlaupið.
Við þennan lista er það að
sjálfsögðu að athuga, að þar eru
mörg samsett orð og'má auðvit-
að segja, að það sé vafamál,
hve langt á að gangá 1 slíku.
Því hef ég hér aðeins talið sam-
setningar, sem eru í eðli sínu
stofnorð, tákna ákveðið og sér-
stakt hugtak og auk þess þarf
ég vart að taka fram, að 1 gegn-
um alla orðabókina má finna
miklu samsettari og afleiddari
orð en þessi sem hér eru greind.
Jjá skulum við víkja að er-
lendum tökuorðum og er þá
fyrst rétt að benda á til saman-
burðar fáein orð þeirrar tegund
ar, sem tekin hafa verið með í
bókina.
Þessi orð m. a. eru f bókinni
án ?, þ. e. höfundar telja
þau nú orðin góða og gilda fs-
lenzku: túpera, stensill, villa(Iúx
ushús), ball, ballett, fasi (um
rafmagn), púls, registur, bar,
sfgaretta, splæsa, kóteletta,
diktafónn, karamella, móðins,
stúdíó.
Þessi orð er að finna m. a. í
bókinni með ? fyrir framan, þ
e. vafasöm orð: skvfsa, skvera
gæi, sjoppa, troll, servantur
servíetta, klósett, spássera, pró
gramm, sviss (í bíl), viskustykki
húdd, stæll, bómull, skræla
(kartöflur).
Jgr rétt að hafa þessi dæmi
úr bókinni til samanburðar
við þau orð úr daglegu máli,
sem við fundum hvergi, — vant
ar algerlega í orðabókina, en hér
skulu nokkur þeirra talin: Sjokk,
altan, stillaðs, spindill, spindil-
bolti, fittingur, kalkúlator, nipp-
ill, nippilhné, spægipylsa,
skinka, malakoff, dempari, lemp
ari, löber, teip, töfflur, mokkasí
ur, kaskó (trygging), sikkring
(vartappi), javi eða javaléreft,
áróru eða áróragarn (hins vegar
perlugarn og angóraull), pressa
(buxur eða föt), permanent,
pergament-pappír, sellofan,
galvaniseraður, damask (sængur
íslenzk orðabók
verki, en þessa verður helzt að
telja: Ritstjórann, Árna Böð-
varsson, og meðhjálpara hans,
Bjarna Benediktsson frá Hof-
teigi, Helga Guðmundsson, Bald
ur Jónsson, Guðrúnu Magnús-
dóttur og Svavar Sigmundsson.
Er talið að verkið hafi tekið 5
ár, en misjafnlega lengi hafa
þessi unnið við það. Þýðingat-
mesta undirstaða orðabókarinn-
ar var þó að verkið var unnið
í húsakynnum og yið alla hina
miklu heimildauppsprettu orða-
bókar háskólans, sem jöfrar
málfræðinnar hafa verið að
safna saman hátt á annan ára-
tug.
Svo kom Orðabók menningar-
sjóðs út f haust. Hún er f sjálfu
sér mikið rit, þó stærðinni sé
tungu og ég get varla ímyndað
mér annað en að orðabókin
verði bráðlega til, ekki aðeins í
hverjum skóla, við hvert dag-
blað og tímarit, hjá hverjum
þeim, sem vill kunna að beita
orðsins brandi, heldur á hverju
heimili. Ég held, að það sé ekki
of mikil auglýsing, þó ég segi,
að varla er hægt að hugsa sér
skemmtilegri fermingargjöf en
þessa bók.
Tjað er erfitt að skrifa ritdóm
um orðabók. Hana er vart
hægt að lesa eins og skáldsögu
og gagnrýni hlýtur fremur að
beinast að því, sem vantar í
hana, en þvf sem í henni er. Til
að gera ýtarlegan samanburð á
orðavali þyrfti langa athugun.
stelputrippi, síldarleit, sildarleit-
arskip, sfldarleitarflugvél, ís-
brún, ískönnun, fokdreifar,
fléttubrauð, birkibrauð, form-
brauð, frönsk vaffla, birkikorn,
skrautsykur, buff (sælgæti), ís-
pinni, ískex, spældur, brældur
(bæði um hugarástand), teygju-
buxur (hins vegar sokkabuxur),
handþurrka, hárþurrka, herra-
klipping, kartöflumjöl, kókos-
mjöl, bolla (vantar sem vin-
blanda og sem kjötbolla eða
fiskibolla, hins vegar nefnt sem
brauðsnúður og fitukeppur)
möndlukvörn, rjómabland
rjómarönd (og einnig vantar
rönd f öðrum samsetningum)
kjarnahús (í epli), útstilling (t
d. gluggaútstilling), heittelskað
ur, óspart, búðarráp, óskalisti
fyrirliggjandi, búsáhald, bursta
vera-damask), pakkning, kera-
mikk, popp-korn, poppa, strets
(sokkar), vodka (hins vegar
viskf), púrtvín, portvfn (hins veg
ar portari), kornfleiks (ekki held
ur maísflögur), kardemomma,
púlver, natron (ekki skýrt sem
bökunarduft), marengs, makka-
rónu-kaka (hins vegar er makka-
rónf gefið vítlaust heiti sem
makkaróna), rúlluterta (ekki
heldur slöngukaka, hins vegar
rúllugardfna), núggi eða núgga
(ekk! heldur möndlusykur),
pfska tvantar í merkingunni að
þeyta, hins vegar að vatn spýt-
ist inn um glugga og að píska
hest áfram), karrí, slank, slank-
belti, karbúrator, majones (ekki
heldur olíusósa). triffli, bacon
eða béikon, grilla (ekki heldur
Framh. á bls 6.