Dagur - 29.11.1997, Blaðsíða 4

20 - LAUGARDAGUR 29.NÓVEMBER 1997
I^IT
MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU
Elías Snæland
Jónsson
skrifar
bóka i
HILLAN
Einmana vegferð
Lífshlaup Oddnýar
Erlendsdóttur Sen
var í senn óvenjulegt
og ævintýralegt.
Hún var bóndadóttir af Álftanesi
sem neitaði að sætta sig við
menntunarleysi og einhæf, erfið
bústörfin, dreymdi um ferðir til
erlendra ævintýrastaða, barðist
til mennta, missti fyrsta mann-
inn sem hún elskaði í sjóinn,
115
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
Stóra sviðið kl. 20
Grandavegur 7
eftir Vigdísi Grímsdóttur
Leikgerð: Kjartan
Ragnarsson
og Sigríður M.
Guðmundsdóttir
9. sýn. í kvöld Id.
uppselt
10. sýn. á morgun sud.
uppselt
11. sýn. fid. 4/12
nokkur sæti laus
12. sýn. 5/12
uppselt
sun. 7/12 laus sæti
Fiðlarinn á þakinu
eftir Boch/Stein/Harnick
Id. 6/12
uppselt
föd. 2/1
laus sæti
Smíðaverkstæðið kl. 20
Ath. breyttan sýningartíma
Krabbasvalirnar
eftir Marianne Goldman
í kvöld Id.
næst síðasta sýning
föd. 5/12
síðasta sýning
Ath. sýningin er ekki
við hæfi barna
Sýnt í Loftkastalanum kl. 20
Listaverkið
eftir Yasmina Reza
föd. 5/12
LISTAKLÚBBUR
LEIKHÚSKJALLARANS
mád. 1/12
„ísland fullvalda ríki“
Fjölnismenn sem eru full-
hugar 10. áratugarins standa
fyrir dagskránni.
Miðasalan er opin mánud.-
þriðjud. 13-18, miðvikud.-
sunnud. 13-20.
Símapantanir frá kl. 10
virka daga.
dreif sig til náms og starfa í Edin-
borg þar sem hún dvaldi í ellefu
ár, kynntist þar og giftist kín-
verskum menntamanni, fór með
honum og barni þeirra til Kína
þar sem hún átti heima í fimmt-
án ár, missti frumburð sinn úr
hundaæði en eignaðist tvö önnur
börn, og sneri loks aftur heim til
Islands án eiginmannsins en með
börnin tvö þegar Japanir hertóku
Shanghai árið 1937.
Það er að sjálfsögðu eitthvað
sérstakt við konu sem fer svo
óhefðbundna Ieið gegnum lífið.
Sonardóttir hennar og nafna
tekst á við það verkefni f bókinni
„Kínverskir skuggar" að rekja ævi
ömmu sinnar og lýsa þeirri
sterku innri hvöt sem knúði hana
til að leita gæfunnar á fjarlægum
slóðum en rak hana jafnframt að
Iokum heim aftur. Þetta var sú
sterka útþrá sem segir: Förum af
stað! án þess að vita af hveiju,
svo vísað sé til brots úr ljóði
Baudelaires sem voru henni
hjartfólgin.
Framandi lond
Bókinni er skipt í þijá megin-
hluta eftir kaflaskiptum í lífi
Oddnýar Erlendsdóttur frá
Breiðabólsstöðum á Alftanesi.
Fyrsti hlutinn rekur unglingsár-
in; hefst árið 1903 þegar Oddný
var 13 ára og lýkur árið 1909, en
þá hefur hún lokið námi og held-
ur til Edinborgar að starfa hjá Is-
lendingi þar. Hana hafði frá
barnsaldri dreymt um að heim-
sækja framandi lönd og þjóðir.
Nú varð það að veruleika, en föð-
Oddný Erlendsdóttir. Myndin er tekin á
árum hennar í Edinborg.
ur hennar varð svo mikið um að
sjá dótturina fara um borð í skip-
ið sem bar hana frá Islandi að
hann sagist hafa verið viðstaddur
útför hennar (bls. 83).
Annar hlutinn lýsir meira en
áratugar dvöl hennar í Edinborg,
þar sem hún aflaði sér frekari
menntunar samhliða starfinu og
kynntist nýju fólki - þar á meðal
Kwei Ting Sen, kínverska náms-
manninum sem síðar varð eigin-
maður hennar. Þessum hluta lýk-
ur þegar Jiau koma í stutta heim-
sókn til íslands ásamt bami sínu
áður en haldið er á heimaslóðir
eiginmannsins - til Kína.
Þriðji hlutinn og sá forvitnileg-
asti lýsir fimmtán ára dvöl Odd-
nýjar í Kína, en þar bjó hún hjá
Ijölskyldu eiginmannsins í litlum
bæ skammt frá Shanghai. Upp-
hafið var ekki sem gæfulegast:
tengdafaðir hennar, sem hafði
tekið því mjög illa að sonurinn
giftist vestrænni konu, var látinn;
lík hans beið eftir syninum. Að
ýmsu Ieyti setti það tóninn fyrir
sambúð Oddnýjar og nýju fjöl-
skyldunnar.
Þótt hún legði sig fljótlega
fram um að kynnast landi og
þjóð, og væri full aðdáunar á kínv-
erskum þjóðháttum og menn-
ingu, átti hún oft erfitt með að
samlagast kínversku samfélagi.
Hún mætti óvild innan fjölskyld-
unnar sem „útlendur djöfull“ og
varð jafnvel að sætta sig við að
eiginmaðurinn tæki sér hjákonu.
Þá minntist hún stundum þeirrar
sannfæringar sinnar þegar hún
missti ástvin sinn á Islandi, að líf
hennar yrði „einmana vegferð,
hvernig sem allt velkist" (bls.
77). Og hún kemur sjálfri sér á
óvart með því að langa aftur
heim til Islands.
Skáldað í eyðumar
Oddný Sen, höfundur þessarar
bókar, var aðeins fimm ára þegar
amma hennar lést. Samkvæmt
eftirmála hafði hún úr ýmsum
bréfum að moða, og sögum innan
fjölskyldunnar, en „að öðru leyti
er skáldað í eyðurnar" (bls. 267).
I samræmi við þetta reynir hún
að vera fluga á veggnum þegar
löngu liðnir atburðir gerast þótt
ekki séu fyrir hendi traustir vitn-
isburðir um þá; hún býr sem sagt
til samtöl og hugrenningar og
jafnvel persónur með vinnulagi
skáldsagnahöfundarins. Þetta er
auðvitað þekkt aðferð við ritun
ævisögu, en afar vandmeðfarin.
Mörkin á milli þess sem lesand-
inn veit að er raunverulegt og
hins sem hann grunar að sé
meira og minna tilbúningur höf-
undarins verða óljós og vekja
fljótt efasemdir um sannleiks-
gildi frásagnarinnar.
En það breytir engu um að sú
Oddný Erlendsdóttir Sen sem
birtist í þessari bók vekur aðdáun
lesandans fyrir sjálfstæði sitt,
dugnað og áræði.
Þráðbein stúlka á
nítjándu öld
Að fara á skíðum styttir stund
stúlku fríða spenna mund
sigla um víði húna hund
hesti ríða slétta grund.
Það ætti að vera nóg að yrkja eina
svona vísu til að lifa af hvað sem
er, líka dauðann. Júlíana Jónsdótt-
ir skáldkona kvað þessa vísu með-
an hún var ung vinnukona vestur
á Kollsá. Nú er komin út bók um
þessa konu. Bókin heitir Braut-
ryðjandinn og hún er eftir Guð-
rúnu P. Helgadóttur. Bókin er
ágætt yfirlit um ævi Júlíönu; sagt
er ffá umhverfi hennar á Rauðs-
gili, svo flækingi á milli margra
bæja á Snæfellsnesi, síðan vinnu-
konustandinu á Kollsá. Þá er sagt
frá veru hennar í Akureyjum og
aðallega stuðst við ævisögu Frið-
riks Eggers; síðan er farið yfir ár
hennar í Stykkishólmi þar sem
hún flæktist á milli húsa; síðan er
henni fýlgt til vesturheims og aðal-
lega stuðst við bréf sem Helga
Kress útvegaði höfundi. Það eru
einkar falleg bréf sem Helga sagði
reyndar frá er Kvennasögusafninu
var fundinn staður í Þjóðarbók-
hlöðunni. Það var falleg og eftir-
minnileg frásögn. Þá er farið yfír
þann kveðskap Júlíönu sem íyrir
liggur í Stúlku og Hagalögðum og
bent á það að margt er þar líkt
með þeim kveðskap og Sigurði
Breiðfjörð og seinna Jónasi Hall-
gnmssyni. Sem er von.
Af hverju?
Eftir bókina er þó ósvarað þeirri
spurningu sem ég hafði oft spurt
mig áður en ég sá þessa bók: Af
hvetju orti Júlíana? Hvernig stóð
á því að munaðarlaus flækings-
stelpa tók upp á því að yrkja?
Hvað gaf henni nægan þrótt,
kjark, dirfsku til að gefa út bók,
fyrstu ljóðabók íslenskrar konu
árið 1876? Stúlka heitir bókin.
Stúlka punktur ljóðmæli punktur
eptir Júlíönu Jónsdóttur f Akur-
eyjum. Hvernig í veraldarinnar
ósköpunum gat staðið á því að
svona kona var til sem gaf út rit
sem hét svo ótrúlega fallegu og
viðeigandi nafni af því að hún er
fyrsta ljóðabók íslenskrar konu.
Eins og barátturit, fremst allra í
röðinni allra hinna sem síðar
hafa komið. Allar bækur eru af-
rek. AHar ljóðabækur eru afrek.
En það er ennþá óútskýrt afrek
af hverju ung kona getur gefið út
bók á íslandi árið 1876. Það
þyrfti þess vegna að skrifa fleiri
bækur um Júlíönu; það þyrfti að
skrifa bók þar sem reynt væri af
skáldlegu innsæi fremur en eftir
venjulegu staðreyndatali að
skoða ævi hennar. Mér kemur þá
í hug Böðvar Guðmundsson sem
breytti sögurytjum úr Borgarfirði
í gullfallegar bækur í fyrra og
hitteðfyrra. Hvað var það sem gaf
Júlíönu Jónsdóttur þennan styrk.
Því þarf að svara. Vegna íslenskra
bókmennta. Til að fylla upp í
eyður í sögu íslenskra kvenna.
Ástin
Var það Rauðsgil; er einhver
skáldauppspretta í Fellaflóanum?
Var það ástin sem brást í Akureyj-
um? Var það eldur og reiði fá-
tæktarinnar sem rak hana áfram?
Var það bókakosturinn sem hún
fékk að lesa á þeim heimilum þar
sem hún bjó? (Sem getur reynd-
ar aldrei hafa dugað til heldur
kannski hjálpað) Hvernig datt
henni í hug að skrifa leikrit um
víg Kjartans meðan hún bjó í
Stykkishólmi? Þar hraktist hún
stöðugt á milli húsa; bjó hálft ár
hér, heilt ár þar. Og búslóð henn-
ar var áreiðanlega hvorki sófasett
né þvottavél; heldur kannski fá-
einar stílabækur, rúmföt og kist-
ill. Og í Hólminum lagði hún
heldur ekki undir sig íbúðir held-
ur herbergishorn með rúminu
sínu, kistlinum, hillu, handa-
vinnu. Júlíana var heldur ekki
þannig sett að hún gæti sinnt
skáldskap mikið til; hún sló og
reri til fiskjar. Hún hjúkraði sjúk-
um, gætti barna, bjó um allt inn-
an stokks, eldaði mat. I stuttu
máli: Þrælaði eins og fólk flest á
þeim tíma.
Og samdi vísur og ljóð. I bók
Guðrúnar P. Helgadóttur er vikið
að því að víða hafi Júlíana notað
sömu líkingar og stórskáldin
Breiðljörð og Jónas; mér fínnst
eiginlega gert óþarflega mikið úr
því að hún hafí fengið að láni hjá
öðrum. Mér fínnst það skyggja á
aðalatriðið að hún orti og gaf út
tvær bækur.
Þökk
Júlíana var rétt um miðjan aldur
er hún flutti til vesturheims; einu
heimildirnar um það eru bréfin
sem áður voru nefnd og Júlíana
ritaði á efsta degi; síðustu árin
sem hún lifði. Fátt annað kemur
fram um hagi hennar vestra en
það sem lesa má af bréfunum.
Þakka ber fyrir bók Guðrúnar
P. Helgadóttur. Bókin er vel út
gefin með góðum heimildar-
skrám og góðri nafnaskrá. Bókin
kallar hins vegar á fleiri bækur
sem reyna að skyggnast örlítið
betur á bak við orðin og ártölin.
Bók eða bækur sem reyna að
svara því af hverju orti Júlíana
Ijóð? Hvaðan kom henni til þess
kraftur og kjarkur að standa
þráðbein upprétt og stolt framan
í þeim veruleika sem á degi
hverjum vildi beygja hana í duft-
ið. Hún var kvenfrelsiskonan,
þráðbein baráttustúlka á nítj-
ándu öld. Hvernig? Af hveiju?
Um leið og þessi bók er þökk-
uð er hinnar næstu beðið með
óþreyju.