Dagur - 20.10.1999, Side 7

r
eeet naahTHn .ot íuaKaavtnaut - 3
Sennilega verður 28. nóvember
1998 fórnarlömbum alvarlegs op-
inbers ofbeldis og lögfræðingum
minnisstæður. Þann dag dæmdi
æðsti dómstóll Bretaveldis, dóm-
stóll Lávarðadeildarinnar, að
Augusto Pinochet, fyrrum herfor-
ingi og æðsti maður Chile frá
1974 til 1990, skyldi ekki njóta
friðhelgi í Bretlandi gegn málsókn
Baltasar Garzón, spænsks réttar-
kerfismanns, vegna grófra ofbeld-
isverka á síðustu árum herfor-
ingjastjórnar Chile. Baunar gerðu
Bretar meira. Þeir meinuðu
Pinochet brottför frá Bretlandi
þar til fyrir Iægi hvort fallist yrði á
framsal hans sem sakamanns til
Spánar. Það er enn til umfjöllun-
ar fyrir breskum dómstólum.
Sjálfur virðist Pinochet hafa
treyst að réttindi tengd ævilangri
setu í Oldungadeild Chile og sem
fyrrverandi þjóðarleiðtoga tryggðu
honum friðhelgi gegn málsókn
vegna óhæfuverka. Haldreipi
hans hefur verið sú grunnregla al-
þjóðalaga að sjálfstæði þjóðríkja
og forræði þeirra um eigin mál
útilokaði afskipti dómstóla ann-
arra ríkja af málum hans. Pin-
ochet hafði oft áður sótt Breta-
veldi heim og átti þar öfluga vini
og málsvara, svo sem Margaret
Thatcher, forsætisráðherra Breta
um langt árabil.
Víst er að framsalskrafan hefur
komið Pinochet á óvart. Eldri lög-
fræðingur, vanur því að jafnræðis-
regla frönsku byltingarinnar 1789
gilti um Pétur og Pál, og þótti
sjálfsagt að hún gilti ekki um séra
Jón, verður agndofa gagnvart víð-
feðmi stjórnarháttabreytinganna,
sem af þessum dómi geta leitt.
Hann undrast órökvísi sína og
annarra til þessa og að það hafi
tekið meira en tvö hundruð ár að
koma kjarnaatriði jafnfræðisreglu
frönsku byltingarinnar í virka
framkvæmd.
Enn frekar er undrunarefni að
það skyldi koma í hlut breskra Iá-
varða að Iétta af friðhelgi, sein
tengd var háum titli og að afstaða
eins lávarðar skyldi ráða úrslitum.
DómstóII Lávarðardeildarinnar
klofnaði í málinu. Atkvæði þriggja
réðu úrslitum en tveir voru á
móti. Stjórn Bandaríkjanna brá
skjótt við að gengnum Pinochet-
dómnum og yfirlýsti fáum dögum
síðar að við framkvæmd utanríkis-
stefnu þeirra í Suður - Ameríku,
m.a. á valdatíma Pinochet hefðu
verið gerð mistök. Þessi yfirlýsing
hefur margþætt áhrif, m.a. þau að
rjúfa möguleg ábyrgðartengsl nú-
verandi valdamanna við fyrri tíma
og staðfesta ný viðhorf við árþús-
undaskipti.
Var Pmoclieídoniuriim illa
grundað slys?
Nei, svo sannarlega ekki. Hann
má meta sem Iið í löngu og á
stundum slitróttu lcrókaferli þar
scm áhcrslan á mannréttindi al-
„Staða almenns borgara gagnvart opinberu valdi er í brennipunkti. Lokadir hringir opinberra valda hafa víða og lengi tíðkast. Með áhrifum valdamanna á
fjöimiðia, víðlesin dagblöð, útvarp og sjónvarp, hafa þeir víða getað ráðið miklu um skoðanamyndun almennings og þar með úrslitum kosninga og
langvarandi framhaldi valda sinna, “ segir Tómas m.a. í grein sinni. - mynd: þök
mennt og jöfnuð manna hefur sil-
ast fram frá síðustu áratugum átj-
ándu aldarinnar með frönsku
byltingunni og stjórnarskrá
Bandaríkjanna. Á nítjándu öld-
inni má nefna eftirtektarverð Ieik-
verk norska skáldjöfursins Ibsens,
auk stjórnarskrárákvæða ýmissa
Ianda og upphaf kvenréttindabar-
áttu. A tuttugustu öldinni hefur
margt gerst. Nýlenduveldi hafa
sleppt valdataumum og fjöldi
nýrra þjóðríkja hefur komið til.
Sambandsríki sem haldið hefur
verið saman með herstjórn og
harðstjórn hafa og eru enn að
brotna upp. Myndun laustengdari
svæðasambanda og heimssam-
banda er í örri þróun og fleira og
fleira. Sem dæmi skal nefndur
árangur samkynhneigðra fyrir
mannréttindum sínum og opnun
almennra skóla fyrir fleiri nem-
endum og meiri aðlögun starfs-
hátta skólanna að þörfum ein-
stakra nemenda. Upplýsinga- og
samskiptabyltingin, sem grund-
vallast á mikilli tölvunotkun al-
mennings, er sem stendur áhuga-
verðasta fyrirbærið sem mótar
ferlið í átt til aukinna mannrétt-
inda. Staða almenns borgara
gagnvart opinberu valdi er í
brennipunkti. Lokaðir hringir op-
inberra valda hafa víða og lengi
tíðkast. Með áhrifum valdamanna
á fjölmiðla, víðlesin dagblöð, út-
varp og sjónvarp, hafa þeir víða
getað ráðið miklu um skoðana-
myndun aimennings og þar með
úrslitum kosninga og langvarandi
framhaldi valda sinna. Tölvan
hcfur reynst notadrjúg við að
upplýsa um glæpaklíkur og verk
þeirra og um spillingu og lögbrot
æðstu valdhafa. Valdhafar víða
um lönd hafa réttilega fundið fyr-
ir þessu síðustu ár. Ein megin-
breytingin sem fylgt hefur tölvu-
byltingunni er að almenningur
sem er vanur miklu upplýsinga-
flæði sættir sig ekki við leynd og
þögn valdhafa um opinber mál,
heldur krefst upplýsinga. Ný upp-
lýsingalög víða um lönd staðfesta
breytingar. Og almenningur og
fjölmiðlar láta sig ekki aðeins
varða sín eigin þjóðmál heldur
einnig alvarleg mál annars staðar.
Líkleg næstu skref gætu verið
fleiri opinberar en Ieynilegar at-
kvæðagreiðslur almennings um
einstök mál, sem raunar hafa
lengi tíðkast í Sviss. (skoðana-
Lýðræði sem býr
æðstu valdamömmm
nánast órjúfandi Mð-
helgi gegn málsókn,
vegna starfa sinna, er
slakt. Úr því þarf að
bæta.
kannanir einkafyrirtækja geta ver-
ið varhugaverðar þar eð fyrirtækin
eru lokuð og þau verða að afla
tekna til reksturs síns hjá þeim
sem móta spurningarnar og kosta
kannanirnar, sem oft eru opinber-
ir aðilar.) Ein meginniðurstaða
upplýsingabyltingarinnar er sú að
hún hefur víða breytt stjórnar-
háttum og réttarkerfisframkvæmd
í einstökum þjóðríkjum. Stundum
einnig stutt að virkari framkvæmd
mannréttinda og annarra grund-
vallarreglna alþjóðalaga og sátt-
mála, sem alþjóðastofnanir hafa
illa megnað að koma í fram-
kvæmd. Nýleg dæmi þar sem
áhrifa upplýsingabyltingarinnar
hefur gætt eru hrun Sovétríkj-
anna og Júgóslavíu, breytingar í
Austurlöndum nær, Indónesíu og
víðar. Fræg eldri dæmi eru frið-
samleg barátta Gandis í Indlandi
og Nelsons Mandela í Suður -
Afríku fyrir réttarbótum landa
sinna. Máttur upplýsingabylting-
arinnar hefur einnig náð lil fjöl-
þjóðafyrirtækja, svo sem til Shell
sem treysti sér ekki til að sökkva
Brent Spar, gömlum olíuborpalli,
í sjó, vegna andmæla náttúru-
verndarsinna. Shell hefur þó
áfram haldið því fram að minnst
náttúruspjöll hefðu verið af því að
sökkva pallinum. Skil svissneskra
banka á andvirði nazistagulls
stríðsáranna, vegna þrýstings er-
lendis frá, er annað dæmi. Krafa
nútímans um hraða og einsleitni
alþjóðlegra skipta svo sem í sigl-
ingum, viðskiptum, íþróttum og
flugi er slík að ekki er rými fyrir
sértitla og sérréttindi.
Nýjar víddir
Víst er að Pinochetdómurinn
verður meðal stærstu dóma tutt-
ugustu aldarinnar við hlið mála-
ferla Alfreðs Dreyfus í Frakklandi
í byrjun aldarinnar og Nurnberg-
réttarhaldanna í Þýskalandi um
miðbik hennar. Sérréttindi vald-
hafa hafa verið helsti Þrándur í
Götu gegn virkni markmiða
frönsku byltingarinnar. Er að von-
um að erfitt hafi reynst að víkja
þeim til hliðar. En jákvæð lang-
tíma áhrif dómstarfa lávarðanna í
London virðast slík að áhrif stór-
styrjalda og byltinga blikna. Nú,
þegar friðhelgi fyrrverandi þjóðar-
leiðtoga hefur verið svipt burt í
stærstu og alvarlegustu málum,
má vænta að sérréttindi valdhafa
vegna minni mála verði einnig
niður felld. Raunar er það ferli
löngu hafið eins og að framan
segir. Islendingar hafa til að
mynda fellt niður sérréttindi emb-
ættismanna sem lögfest voru í
108. gr. alm. hegningarlaga.
Næsta skref gæti verið að breyta
sérréttindum ráðherra, þannig að
ekki gildi um þá sérákvæði að því
er varðar réttarfar og þar með
refsinæmi verka þeirra. Almennir
borgarar verða að geta lagt fyrir
faglega, óhlutdræga, opinberra
dómstóla mál, sem varða stærstu
pólitísk verk. Til þess þarf sam-
þykki Alþingis þar sem samverka-
menn valdhafanna sitja. Lýðræði
sem býr æðstu valdamönnum
nánast órjúfandi friðhelgi gegn
málsókn, vegna starfa sinna, er
slakt. Úr því þarf að bæta.
Vera kann að íslenskir stjórn-
málamenn fari sér hægt í stjórn-
arskrárbreytingar af þessu tagi.
En þeir eiga þá á hættu, fari þeir
út fyrir landsteinana, að verða að
svara fyrir verk sín í samræmi við
ákvæði alþjóðasáttmála sem Is-
Iendingar hafa staðfest og viður-
kennda erlenda dóma. Fjölþjóðleg
einkafyrirtæki hafa fyrir löngu
gert sér grein fyrir að réttarfar og
réttarframkvæmd þjóðríkja, sem
þau starfa í, skiptir máli. Sum
þeirra hafa einmitt skákað í því
skjólinu og hafa hætt lífi og heilsu
starfsmanna, nágranna og um-
hverfi starfsstöðva sinna í sam-
ræmi við umburðarlyndi ófyrir-
leitinna valdhafa. Fjölþjóðleg fyr-
irtæki, sem ráðist hafa í illa
grundaðar stórframkvæmdir geta
nú fremur en áður, skyndilega
staðið frammi fyrir því að leyfi
valdhafanna til framkvæmdanna
og rekstursins verði dæmt ólög-
mætt. Jafnvel gerðardómur í
London getur ekki breytt því. Má
vænta að úr háskalegri starfsemi
fjölþjóðafyrirtækja dragi. A stund-
um er hnattvæðingin svo langt
komin að alþjóðafyrirtæki eins og
Norsk Hydro hefur mælt fyrir um
að bréfaskipti og skýrslugerðir
innan fyrirtækisins skuli fara fram
á ensku en ekki norsku. Norsk
Hydro og lánardrottnar þess eru
því líklegir til að krefjast traustra
lagalegra forsendna fyrir fjárfest-
ingum sínum. Aðild þess að ál-
verksmiðju á Austuriandi er ekki
álitleg eins og málið er undir
komið. Valdhöfum hér getur
reynst erfitt að finna lukkuriddara
sem ræður við að reisa risaálver.
Reykjavík, 7. október 1999.

TÓMAS
GUNNARS-
SON
LÖGFRÆÐINGUR
SKRIFAR
Th&pr-
MIDVIKUDAGUR 20. OKTÓBER 1999 - 7
ÞJÓDMÁL
Nýir stjómarhættir
- nýtt lýðræði