Dagur - 15.04.2000, Blaðsíða 7

Da^wr.
LAUGARDAGUR 15. APRIL 2000 - 23
Ufw ÍLAmjimj .
j
Ólafur Ragnarsson stjórnarformaður Vöku-Helgafells afhendir fulltrúum nemenda
úr áttunda bekk Hagaskóla eintak af þjóðsagnasafninu.
Gamlar sög-
ur fýrir nýja
kynslóð
„Það sem kom AB á hausinn á
sínum tíma var að þangað voru
ráðnir viðskiptafræðingar úr Há-
skólanum sem vissu ekki hvað
það er að gefa út bækur. Mál og
menning hefur plumað sig vegna
þess að þar kunna menn til verka
og uppskera samkvæmt því. Mál
og menning er eina úgáfufyrir-
tækið á landinu sem hefur rit-
stjórn, flokk manna, sem fer í
gegnum handrit og sendir menn
heim ef þarf og segir þeim að
koma aftur næsta ár. Bækur mín-
ar hafa komið út hjá Máli og
menningu, ég varð að fara þrisvar
í gegnum sumar þeirra og fyrir
það er ég afar þakklátur því bæk-
urnar stórgræddu á því. Sumir
höfundar eru reyndar viðkvæmir
fyrir sinni persónu, það sem þeir
hafa skrifað, hafa þeir skrifað og
vilja engu breyta. Þeir líta því á
allar leiðbeiningar sem óþarfa af-
skiptasemi. En alls staðar úti í
heimi er þessi háttur hafður á.
Það var séð um kalla eins og
Hemingway, þeir höfðu ritstjórn
scm kembdi bækurnar og ég held
að þeir hafi bara grætt á því.“
- Af þeim listamönnum sem þú
hejur kynnst, hver er þér eftir-
minnilegastur?
„Langskemmtilegasti rithöf-
undur sem ég hef kynnst var
Halldór Laxness. Hann var ótrú-
legur sagnamaður. Arið 1984 fór
ég í heimsókn að Gljúfrasteini
nteð kanadísku ljóðskáldi, Davíð
Arnasyni. Við sátum í hálfan ann-
an tíma og hlustuðum á Halldór
lýsa því hvernig menn notuðu
gafla, hrífur og alls kyns tól til að
hrekja hann frá Nýja Islandi.
Davíð, sem er frægur sagnamað-
ur í Kanada, sagði mér að hann
hefði aldrei á ævinni hlustað á
skemmtilegri frásögn og hafði
hann þó hlustað á marga góða
sagnamenn.
Halldór var ákaflega skemmti-
legur maður og hann gat allt, en
maður vissi aldrei hver hann var.
Hann var líka ótrúlega viðkvæm-
ur. Við vorum góðir vinir. Svo
skrifaði ég ritdóm árið 1972 í
Skírni um Islendingaspjall og
sagði í lokin að Halldór hefði
mátt nefna nöfn Þórhalls Vil-
inundarsonar og Sigurðar Líndals
sem höfðu skrifað greinar sem
voru á svipuðum nótum og skrif
Halldórs um Landnámu. Halldór
reiddist mér illa en það vissi ég
ekki fyrr en tveimur árum seinna.
I ráðherrabústaðnum var haldið
boð honum til heiðurs og þar hélt
hann ræðu og bölsótaðist út í
blaðasnápa sem væru að væna
hann um ritstuld. Það voru tveir
menn sem vissu um hvað hann
var að tala. Það voru Olafur Jóns-
son og Sigurður Líndal, því Hall-
dór hafði sagt sig úr bókmennta-
félaginu um leið og greinin birtist
í Skírni. Þeir fóru upp að Gljúfra-
steini og lágu yfir honum og
fengu hann til að hætta við úr-
sögnina. Allt jafnaði þetta sig þó
og þegar ég varð fimmtugur fékk
ég skeyti frá Halldóri: „Til ham-
ingju með ljóð og list.“ Síðan var
gott með okkur."
Hefði viljað gera betur
- Ertu dnægður með lífsslarfic) eða
hefdirðtt viljað gera nteira?
„Eg hefði viljað gera meira en
aðallega hefði ég viljað gera betur.
Blaðamcnnskuárin voru á sinn
hátt mjög skemmtileg. Eg var rit-
stjóri Samvinnunnar í sjö ár og á
þeim tíma gerði ég ekki annað.
Það má náttúrlega segja að ég
hefði getað nýtt þau ár í að skrifa
bækur sem væru nú uppi í hillu
meðan Samvinnan er niðri í
skúffu. Auðvitað getur rnaður velt
sér upp úr slíkum hlutum en ég
var með tjölskyklu og varð að
vinna fyrir mér.
Eg er alls ekki óánægður með
„Mál og menning hefur
plumað sig vegna þess
að þar kunna menn til
verka og uppskera sam-
kvæmt því. Mál og
menning er eina úgáfu-
fyrirtækið á landinu sem
hefur ritstjórn, flokk
manna, sem fer í gegn-
um handrit og sendir
menn heim ef þarf og
segir þeim að koma aft-
ur næsta ár“
lífsstarfið. Eg er kannski á þrengri
vettvangi en margir aðrir rithöf-
undar. Eg hef aldrei getað skrifað
almennilega skáldsögu þótt ég
hafi reynt það. Eg er í dálítið
sama stíl og Þórbergur, sem gat
aldrei búið til persónur. En svo
eru menn eins og Joyce, allt sem
hann skrifaði var sjálfsævisögu-
legt en hann gat ummyndað það í
eitthvað annað, en það hefur mér
gengið mjög illa.“
- Ertu búinn að skrifa allar þær
bækur sem þú ællaðir þér?
„Eg á eftir þrjár. I haust kemur
út bók sem heitir Undir dag-
stjörnu og Ijallar um árin tíu á
Mogganum, hún hefur undirtitil-
inn athafnasaga. Svo á ég eftir að
skrifa bók sem verður átakasaga
og fjallar um Samvinnuárin,
Grikkland, Víetnam og Rithöf-
undasambandið og hún kemur út
eftir eitt eða tvö ár. Og þá er eftir
bókin Ferðalok. Nú, svo kemur út
þýðing á Portrait of the Artist as a
Young Man og þá er Joyce kom-
inn allur nema Finnegan’s
Wake.“
- Og á hún ekki að koma?
„Nei, ekki til að tala um. Ég á
góðan vin í Berlín sem kom hing-
að í sumar og hafði með sér Finn-
egan's Wake á þýsku. Þýðandinn
hafði eytt sautján árum í þýðing-
una sem er jafnlangur tími og
Joyce var að skrifa bókina. Svo fór
ég að lesa þýskuna og spurði vin
minn hvort hann skildi hana.
Nei, hann sagðist ekki skilja
hana, þetta væri miðaldaþýska.
Aumingja maðurinn eyddi
sautján árum í þetta. Kannski
verður hann ódauðlegur fyrir vik-
ið en ég ætla ekki að taka áhætt-
una. Besti kennari minn í New
York var af írskum ættum og
hann sagði eitt sinn: „Þegar ég er
kominn á eftirlaun ætla ég að
eyða því sem eftir er ævinnar í að
skýra út og gera grein fýrir sex lín-
um í Finnegan’s Wake.“ Þá vissi
ég að sú bók væri ekkert lyrir
mig.“
- Hefurðu komist að einhverri
niðurstöðu um tilgang hfsins?
„Tilgangur lífsins er að reyna að
gera það besta úr því sem manni
er gefið. Mér finnst þegar ég lít til
baka yfir þessi sjötfu ár að það sé
eitthvert mynstur þarna sem ég
ákvað ekki. Jú, vitanlega verður
maður að velja en það er eins og
ég hafi ekki ráðið því hvað ég
valdi. Mér finnst ég vera að sinna
ætlunarverki sem ég fæddist til að
ljúka. Mér finnst þetta skrítið því
við vorum svo mörg systkinin og
ekkert þeirra fór lengra en í
barnaskóla. Ég spyr mig stund-
um: Af hverju ég?“
- Nú eyðir fólk oft áratugum til
að komast frá æsku sinni, ertu
sáttiir við þína bemsku?
„Ég er sáttur við hana. Það
var mikið áfall að missa móður
sína níu ára gamall. Faðir minn
eignaðist börn með tveimur
systrum hennar áður en hún
dó, en svo tók önnur þeirra við
heimilinu, hélt því saman og
bjargaði því í raun og veru.
Þegar ég var búinn að koma
æsku minni á blað í Undir kal-
stjörnu þá var eins og lyft væri
af mér þungu fargi. Oft er tal-
að um að skrifa sig frá hlutum
og það gerði ég með þessari
bók - og er enn að gera. Já, mér
finnst skriftirnar vera læknis-
dómur. Góð aðferð til að bjarga
sálinni."
Vaka-Helgafell hefur
sent frá sér íslenskt
þjóðsagnasafn sem
geymir á áttunda
hundrað sögur.
„Ég lít á þjóðsögur sem ex-
istensialískar sögur,“ segir
Sverrir Jakobsson einn ritstjóra
nýs þjóðsagnasafns sem Vaka
Helgafell hefur nýlega sent frá
sér, „þessar sögur fjalla um
manninn og baráttu hans við
örlög sín, heiminn og hið
ókunna. Þær eru mjög óhugn-
anlegar og ólíkt ævintýrum þar
sem allt gengur upp og rætist,
enda þjóðsögur oft illa.“
Heimur þjóðsagna er nú enn
á ný aðgengilegur nútímales-
endum með úgáfu þessa fimm
binda þjóðsagnasafns sem
geymir á áttunda hundrað sög-
ur. Ritstjórar verksins eru Olaf-
ur Ragnarsson, Sverrir Jakobs-
son og Margrét Guðmunds-
dóttir. Sverrir ber meginábyrgð
á vali sagnanna. Hann segir
ýmis konar forsendur hafa leg-
ið að baki valinu á þeim. „Við
vildum hafa í þessu safni
þekktar sögur, svo fólk saknaði
ekki einhvers. Einnig skemmti-
legar sögur því fólk verður að
hafa gaman af lestrinum. Síðan
var miðað við að sögurnar væru
sem frá breiðustu tímabili og
þær ná allt frá upphafi sagna-
ritunar til tuttugustu aldar.“
En af hverju er þörf á nýju
þjóðsagnasafni? Margrét Guð-
mundsdóttir leggur áherslu á
að þjóðsögur eigi erindi við
hverja nýja kynslóð. „Ég held
að það sé gott að hver kynslóð
gefi þær út fyrir sig og það þarf
einnig að kynna þær nýjum
kynslóðum, annars gleymast
þær,“ segir hún. Margrét hafði
umsjón með gerð skráa í verk-
ið, annaðist samræmingu texta
og sá um að færa stafsetningu
til nútímahorfs. „Þessar þjóð-
sögur eru gamlar, þær ciga að
vera gamlar en það er algjör
óþarfi að láta gamaldags staf-
setningu þvælast fyrir lesend-
um,“ segir hún. „Stafsetningin
sem birtist í þeim safnritum,
sem við tökum sögurnar úr, er
stafsetning skrásetjara og staf-
setning ritstjóra þeirra verka.
Ef litið er yfir þjóðsagnaflóruna
þá er þar skrautleg stafsetning
og frágangur og það er alveg
óþarfi að láta þá sundrungu
ríkja í þessu nýja safni."
Sögurnar eru flokkaðar á nýj-
an hátt þannig að efni þeirra
verði sem auðnýtanlegast fyrir
nútímalesendur. I formála
verksins segir Ólafur Ragnars-
son að það flokkunarkerfi sem
stuðst hafi verið við í íslensk-
um þjóðsagnasöfnum allt frá
miðri 19. öld sé að inörgu leyti
framandlegt í augum fólks við
lok tuttugustu aldar og upphaf
þeirrar tuttugustu og fyrstu.
Sögunum er í þessu nýja safni
skipað í fjóra meginflokka sem
bera heitin: Af mannfólki, Af
æðri máttarvöldum, Ur ríki
náttúrunnar og Ur huliðsheim-
um.
Sögumanna og skrásetjara er
getið eftir því sem mögulegt
var og fæðingarár og dánarár
þeirra ef það fannst. Sem dæmi
má nefna að við söguna Upp
mínir sex í Jesú nafni stendur:
handrit sr. Skúla Gíslasonar
(1825-1888) á Breiðabólstað
eftir Gunnhildi Jónsdóttur
(1787-1866) á Minna-Hofi.
Þessi aðferð er vel til þess fall-
in að færa sögurnar, umhverfi
þeirra og tíma nær lesandan-
um.
I lok inngangs segja ritstjór-
ar: „I íslenskum þjóðsögum
birtist hugmyndaheimur geng-
inna kynslóða okkur ljóslifandi,
fólkið við leik og störf, í gleði
og sorg. Frásagnargáfan ræður
ferðinni, ímyndunaraílið ljær
óskum og draumum vængi. Is-
lenskar þjóðsögur eru hluti af
íslensku þjóðlífi, þvf nútfðin á
rætur í fortíðinni og allt sem
við lifum er framhald þess sem
áður var.“
,Mér finnst þegar ég lit til baka yfir þessi sjötíu ár að það sé eitthvert mynstur þarna sem ég ákvað ekki. Jú, vitanlega verður
maður að velja en það er eins og ég hafi ekki ráðið þvi hvað ég valdi.“