Dagur - 26.05.2000, Qupperneq 7

FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 2000 - 7

ÞJÓÐMÁL
KLISJA!
„Við þurfum enn að auka veg þessa forsætisráðherra sem við erum svo heppin að eiga. Það er náttúrlega eins og
hvert annað slys að hann sé ekki þegar orðinn forseti þjóðarinnar, og nú er komið í Ijós að hann ætti líka að vera
biskup." - mynd: hilmar
Tveimur sjón-
varpsauglýsing-
um hef ég tekið
eftir undanfarna
daga. Báðum er
greinilega beint
til ungs fólks og
nýjasta tækni og
tíska notuð
ósparlega
snöggar klipping-
ar, töff mynda-
taka, taktföst tón-
list - til þess að
búa til á þeim stutta tíma sem
sjónvarpsauglýsingar taka heila
litla bíómvnd með upphafí, fram-
vindu og niðurstöðu, og síðast en
ekki síst bæði móral og hugmvnda-
fræði. Önnur auglýsingin er frá
símafyrirtæki í eigu íslenska ríkis-
ins og sýnir ungan mann á
menntaskólaaldri sem fær símtal
frá mömmu sinni og segir henni að
jú, hann sé einmitt að fara að Iesa
undir prófíð sem verður á morgun.
En svo fer hann ekki að lesa undir
próf, heldur fer hann út í bíl og
keyrir hratt til að elta uppi hveija
þá skemmtun sem telst vera ungs
manns gaman, annað en lesa und-
ir próf - hann hittir vini sína, hlust-
ar á tónlist, kyssir stelpu, fer á
hjólabretti ef ég man rétt og svona
eitthvað. Með því aftur að keyra
hratt nær hann að komast heim
rétt passlega áður en mamma
hringir að nýju til að vita hvernig
honum gangi og hann segir henni
með mæðusvip að hann hafi legið
yfir skruddunum í allan dag. Síð-
ast koma skilaboðin frá símafyrir-
tækinu sem segja að þessi ungi
maður hafi notið „frelsis" og við
ættum öll að fá okkur síma frá
þessu fyrirtæki til að geta logið
einhverju að mömmu okkar með-
an við erum að skemmta okkur.
Viðskipti lögð að jöfnu við
svindl
Hin auglýsingin er frá bankastofn-
un í eigu íslenska ríkisins, ef mig
misminnir ekki, og þar sést ungur
maður í hlaupabúningi setjast upp
í bíl sem einhver annar keyrir;
þessi bíll keyrir síðan nijög hratt
um fáfarnar götur og nemur loks
staðar við húshorn þar sem ungi
maðurinn í hlaupabúningnum
smeygir sér út og tekur á rás - það
koma aðrir menn hlaupandi og
það kemur í ljós að ungi maöurinn
í bílnum hefur verið að svindla í
Maraþonhlaupi eða einhverju
álíka, hann er nú fyrstur í hlaup-
inu þó hann hafi farið alla leiðina í
bíl og skilaboðin frá bankanum eru
þau að allir þeir sem stunda ein-
hver tiltekin viðskipti við bankann
njóti álíka forskots á sauðsvartan
almúgann og þessi bráðsnjalli
maður sem svindlaði í Maraþon-
hlaupinu. Bankinn hefur greini-
lega ekki haft minnstu áhyggjur af
því þótt viðskipti við hann yrðu
þaðan í frá lögð í huga fólks að
jöfnu við það að svindla, rétt eins
og símafyrirtækið hefur ekki séð
neitt athugavert við að hvetja ungt
fólk til að ljúga sig undan skyidum
sínum og skemmta sér bara meira;
það sé bæði töff og umfram allt
merki um frelsi.
Ljúgiö og svindlið og vimiid
verölaun!
Nú vofír náttúrlega yfir mér stór-
kostleg hætta - að ég verði sakaður
um hallærislega gamaldags siða-
vendni, fullkomið húmorslevsi og
jafnvel - þó ég þori varla að segja
það - klisjur. Ég er viss um að ein-
hver er þegar farinn að glotta.
Enda: ef auglýsing af þessu tagi
hefði verið aðeins ein, líkt og hver
önnur hending, hugsa ég að ég
hefði látið kyrrt liggja. En þegar
þær eru allt í einu tvær í senn, sem
hvetja fólk beinlínis beinlínis til að
ljúga og svindla til að njóta Iífsins
og vinna verðlaun, þá er ekki leng-
ur bara um að ræða skemmtilega
litla sögu, góðan húmor eða eitt-
hvað í þá áttina. Þá er þetta merki
um eitthvað. Merki um hugarfar
fyrst og fremst. Það er rétt að taka
fram að ég óttast ekki svo mjög að
það unga fólk sem horfir á þessar
auglýsingar hlaupi strax til og byrji
að ljúga og svindla til að komast
áfram í lífínu og skemmta sér.
Þannig löguð áhrif sjónvarpsaug-
lýsinga eru áreiðanlega ofmetin,
en þær hafa þó áhrif og ef það
veröur viðtekin venja í auglýsing-
um að hvctja fólk til þess arna - til
dæmis að troða á meðbræðrum
sínum, sem hafa lagt að baki heilt
Maraþonhlaup unr þjóðvegi og
stræti, með því að svindla sér
fremst og það sé bara merki um
sniðuga útsjónarsemi og ráðsnilld -
þá er ég nú smeykur að áhrifín fari
smátt og smátt að seytla inn í koll-
inn á unga fólkinu okkar.
Bara grín?
Einkum og sér í Iagi vegna þess að
þessar auglýsingar er ekki hægt að
afgreiða með því að þetta sé tómt
grín og ábyrgðarlaust sprell - það
eru stór og virðuleg fyrirtæld sem
fullorðið fólk stjórnar sem auglýsa
svona og sjá ekkert athugavert við
það. Mér finnst nefnilega að það
sé meira umhugsunarefni hvort
þessar auglýsingar séu ekki til
marks um eitthvað einkennilegt
hugarfar inni í fyrirtækjunum og á
auglýsingastofunum en endilega
hvort ailt ungt fólk fari nú að ljúga
og svindla í einu lagi. Ef engum
inni ( stórum og miklurn lyrirtækj-
um, meir að segja í eigu fslenskíi
ríkisins, finnst neitt óþægilegt við
að auglýsa vöru sína með þessum
hætti, með því að sýna lygar og
svindl sem afar lofsvert athæfi og
skemmtilega og sjálfsagða sjálfs-
bjargarviðleitni, þá segir það sína
sögu.
Ef þeir sem bjuggu til þessar
auglýsingar eru núna að hlusta, þá
eru þeir alveg áreiðanlega mjög
kátir. Auglýsingum er jú ætlað að
vekja athygli og nú hef ég vakið at-
hygli á auglýsingunum þeirra og
þeir eru mér vafalaust afar þakk-
látir. Núna munu fleiri taka eftir
auglýsingunum þeirra en áður. Og
„Þessi tilraun til
sálmakveðskapar var
á síimin tíma svo
vandræðalegt uppá-
tæki, og okkur laug-
aði svo til að verða
vör við eitthvað gott
og fallegt í Davíð,
sem okkur þykir
þrátt fyrir allt svo
undur vænt um, að
við sögðum aldrei
sanuleikauu um
þeunau sálm, þessa
klisju.“
kannski þeir fái verðlaun á næstu
ÍMARK-hátíð. Þannig lagað er
ónrögulegt að amast við auglýsing-
um, því öll gagnrýni gerir ekki ann-
að en vekja eftirtekt á þeim og það
er eini tilgangurinn með þeirn.
Þess vegna brosa auglýsingamenn-
irnir núna í kampinn yfír kaffiboll-
anum sínum, og sjálfsagt líka for-
ystumenn þeirra fyrirtækja sem
auglýsingarnar eiga að auglýsa.
Græða, gróði, græögi
En inér er alveg sama. Því það
hugarfar er nefnilega líka til marks
um alveg það sama og þær tvær
auglýsingar sem ég hef gert hér að
umtalsefni. Allt er leyfilegt til að
ná athygli, til að selja vöru sína, til
að pranga henni inn á einhvern, til
að græða. Gróði er ætíð réttlætan-
legur. Síðan græðgi, sem er það
sama - er það ekki? Það er það sem
þetta allt snýst um, þótt núna megi
ekki kalla hlutina sínum réttu
nöfnum. Því þá verður forsætis-
ráðherra þjóðarinnar argur. Ef
maður hefur áhyggjur af því að
þjóðfélagið sé að verða gegnsýrt af
siðblindri græðgi, þá þýðir það -
segir forsætisráðherra - að maður
vilji ekki að fólk komi sér upp þaki
yfir höfuðið og sé auk þess á móti
síma. Ef maður svo mikið sem
andar út úr sér að kannski ætti fólk
að staldra við og hugsa sinn gang,
hverju erum við sjálf á höttunum
eftir, hvað erum við að kenna unga
fólkinu okkar - rneðal annars með
sjónvarpsauglýsingum - hvernig
leggjum við lið okkar smæstu
bræðrum; ef maður svo mikið sem
andar þessu út úr sér þá hefur
maður gerst sekur um klisjur, og
klisjur eru eitur í beinum forsætis-
ráðherra þjóðarinnar - enda hefur
hann aldrei látið klisju út fyrir sín-
ar varir. Frumleg hugsun forsætis-
ráðherra þjóðarinnar kemur í veg
íyrir slíkt.
Fáum Davið fyrir biskup
Og við megum prísa okkur sæl fyr-
ir að eiga forsætisráðherra sem
aldrei segir klisjur en greinir þær
eins og elding hjá öðrum. Við þurf-
um enn að auka veg þessa forsæt-
isráðherra sem við erum svo hepp-
in að eiga. Það er náttúrlega eins
og hvert annað slys að hann sé
ekki þegar orðinn forseti þjóðar-
innar, og nú er komið í Ijós að
hann ætti líka að vera biskup. Það
er ómögulegt að hafa biskup sem
talar í klisjum, kannski alla leið
aftur úr Fjallræðunni, og við skul-
um losa okkur við þennan biskup
og fá Davíð Oddsson í staðinn.
Hann er hvort eð er nú þegar ekki
aðeins óformlegur biskup stórs
hluta þjóðarinnar, heldur páfi, og
hefur hirð kardínála kringum sig.
Og hann ætti að byrja á því að
yrkja þjóðsönginn upp á nýtt -
þessi klisjukenndi þjóðsöngur okk-
ar sem leitast við að kenna okkur
auömýkt andspænis sköpunarverk-
inu, hann er gamaldags og úrelt
Idisja, ekki nægjanlega innblásinn
af sjálfsánægju þjóðarinnar. Auð-
mýkt er auðvitað bara gömul klisja.
Forsætisráðherra þjóðarinnar ætti
þegar í stað að snúa sér að því að
yrkja nýjan þjóðsöng sem væri frír
við svona klisjur, hann gæti leitað í
smiðju til vinar síns forseta lýð-
veldisins og innblásinnar og alveg
klisjulausrar ræðu sem hann hélt
nýlega í útlöndum um dásemdir ís-
lensku þjóðarinnar. Þær dásemdir
ósviknar. Því þessi góði maður, for-
sætisráðherrann blessaður, hefur
sagt okkur að við þurfum ekki að
hafa áhyggjur af neinu, allra síst
græðgi í samfélaginu. Og þá líður
okkur öllum betur. Við erum bara
að koma okkur upp þaki yfir höf-
uðið, við erum bara að tala við vini
okkar í síma. Við erum bara að
njóta Iífsins, fá forskot, hvað ætli
við þurfum að lesa undir próf. Við
gætum verið að skemmta okkur.
Kát og glöð
En svo ég snúi nú gjörsamlega við
blaðinu, þá er það náttúrlega ekki
allskostar rétt að Davíð blessaður
hafí aldrei gert sig sekan um að
fara með klisjur. Það hefur hann
oft gert, meirað segja á því sviði
sem hvað mikilsverðast er. Trúin -
með hvaða hætti sem hún kann að
vera - ætti að blása okkur í brjóst
því besta sem við eigum. Trúin á
ekki að vera húllumhæ til að gefa
okkur forskot á þá sem hlaupa
með okkur eftir þjóðvegum lífsins,
ekki að gefa okkur færi á að sleppa
við að lesa undir prófín sem lífíð
leggur fyrir okkur. Hún á og má
vera kát og glöð, full af kærleika og
lofsöng, en líka ströng og ávitandi,
þrungin ábyrgð og samhygð, íyrir-
lítandi síngjarna græðgi. Þetta er
sú trú og sú ábyrgð sem biskupinn
boðar og hvort sem við trúum ná-
kvæmlega á hans guð eður ei, þá
skilur sá litli sendiboði guðs sem
við eigum vonandi öll í brjóstinu
hvað hann er að fara og hann veit
að það er enginn klisja. Hvort við
heyrum til hans fyrir húllumhæinu
er önnur saga, hvort við leggjum
yfirleitt eyrun við, en við vitum vel
innra með okkur að svona trú er
ekki klisja.
SaiinliTkumui iiiu salininn
Aftur á móti - einhverjar ámátleg-
astu og hjákátlegastu klisjur sem
trúin hefur að því er virðist blásið
Islendingi í brjóst á síðustu árum
eru tilraunir forsætisráðherra
þjóðarinnar fyrir nokkrum misser-
um til að verða sálmaskáld. Þar var
á ferð eitthvert húllumhæ um litla
sæta Jesúbarnið í jötunni ef ég
man rétt, og tónskáld þjóðarinnar
kepptust urn að semja lög við þessa
snilld. Maður sem telur þá trú og
þann siðaboðskap sem er að vísu
tvö þúsund ára gamall en runninn
úr Fjallræðunni vera klisju en hans
eigin trú dugar ekki nerna fyrir
þessari klisju sem birt var með við-
höfn í Morgunblaðinu, hann er
næstum eitthvað skrýtinn. Þessi
tilraun til sálmakveðskapar var á
sínum tíma svo vandræðalegt upp-
átæki, og okkur langaði svo til að
verða vör við eitthvað gott og fal-
legt í Davíð, sem okkur þykir þrátt
fyrir allt svo undur vænt um, að við
sögðum aldrei sannleikann um
þennan sálm, þessa klisju. En fyrst
hann þykist nú þess umkominn að
gagnrýna raunverulegan trúrænan
siðaboðskap og þá væntanlega á
forsendum þessa eigin samsetn-
ings um Jesúbarnið í jötunni eða
hvað það nú var, þá er best sá
sannleikur komi nú fram - í eitt
skipti fyrir öll.
UMBUÐfl-
LflUST