Dagur - 27.05.2000, Blaðsíða 18

34 - LAUGARDAGUR 27. MAÍ 2000

Harmsaga Hjalta litla
Hjaltabækur
Stefáns
Jónssonar
hafa allt frá
útkoinu not-
ið gífurlegr-
ar hylli les-
enda enda eru þær af-
bragðs góð skáldverk.
„Ég var alinn upp af gömlum
manni sem las fyrir mig sögurnar
um Iljalta litla og innrælti mér
bindindissemi og hugsjónir ung-
mennafélaga og náttúrulækn-
inga. Ég sit hér og svolgra viskí
og dúrast meö tslenskar hugsjónir
og hef ekki trú á grasafæði síðan
afi dó úr magakrabba - allt fer.
En ég vorkenni þó að minnsta
kosti ennþá Hjalta litla..."
Guðmundur Andri Thorsson:
Islenski draumurinn
Á barnsaldri grét ég mig í gegn-
um Hjaltabækurnar eins og
flciri af minni kvnslóð sem full-
orðnir mötuðu á Hjaltabókun-
um. Hjalti var okkar Oliver
Twist. Við lifðum okkur inn í ör-
lög hans enda var vart hægt að
hugsa sér meiri harm en þann
sem Hjalti litli lifði í æsku, föð-
urlaus og slitinn frá móður
sinni. Þetta var einmitt hinn
skelfilegi ótti bernskunnar, að
missa foreldra sína, vera sendur
til vandalausra og eiga ógurlega
bágt flesta daga.
En þetta var ýktur lesenda-
harmur og ekki fullkomlega í
takt við heim Hjaltabókanna
sem er ekki ætíð tregafullur
heldur víða ríkur af kímni. En
við vorum ungir lesendur og
dramtískir og lögðum galsann
ekki á minnið heldur Hjalta sem
fékk ekki að vera hjá mömmu
sinni fyrr en í bók númer tvö.
Og hann var ekki fyrr kominn til
hennar en hún gifti sig á ný sem
varð til þess að hinn ungi sögu-
maður upplifði sáran andlegan
aðskilnað. Það var ofur auðvelt
að lifa sig inn í sjálfsvorkunn
þessa viðkvæma drengs sem
fannst enginn skilja sig. Við vild-
um svo sannarlega ekki vera í
sporum hans.
Saga Hjalta er sögð í þremur
bókum, Sagan hans Hjalta litla
(1948), Mamma skilur allt
(1950) og Hjalti kemur heim
(1951). I bókunum segir Hjalti
sögu sína eins og hann sé að lifa
hana þá stund sem hún er sögð.
En þetta er ekki frásögn barns,
þótt hún virðist vera það. Sagan
er sögð af manni á fullorðinsár-
um sem gengur inn í bernskuna
og upplifir atburði á ný. Skynj-
unin og túlkunin er einfaldiega
oft og tíðum of þroskuð til að
geta komið frá barni, eins og
þessi orð: „Guðjón er einn af
fólkinu, sem maður rekst á öðru
hverju á lífsleiðinni og ekki sög-
una meir. Það veit enginn, hvað-
an það kemur eða hvert það fer."
Þeir sem Iáta sig fallegan stíl
einhverju varða geta víða fagnað
við lestur Hjaltabókanna því frá-
sögnin cr full af mýkt og þýður
viðkvæmnistónn er ríkjandi í
tregafyllstu köflunum. Höfund-
urinn kann sér hóf og hleypir
verkinu aldrei út f vandræðalega
tilfinningasemi, þótt hann virð-
ist reyndar nokkrum sinnum
vera að sveigja í þá átt. Frásögn-
in af síðasta fundi Hjalta við
unga systur sína og viðbrögð
hans við dauða hennar minna
óneitanlega svolítið á Charles
Dickens í tilfinningaham en það
er bara allt í lagi. Það er nefni-
_
Fáar íslenskar barnabækur hafa notið
jafn langvarandi vinsælda og Hjalta-
bækur Stefáns Jónssonar. Bækurnar
eru þrjár, Sagan hans Hjalta litla,
Mamma skilur allt og Hjalti kemur
heim.
Iega ékkert gamanmál að svíkja
loforð sem maður gefur litlu
systur sinni, sem er dauðvona,
og kallar beinlínis á tilfinninga-
ríkar lýsingar á sektarkennd þess
sem það gerir. Þetta var okkur,
hinum ungu lesendum ljóst,
þótt einstaka harðhaus kunni að
vísu að hafa grett sig við lestur-
inn. Hjaltabækurnar eru þroska-
saga Hjalta og fylgja honum frá
níu ára aidri þar til hann er orð-
inn þrettán ára. Hjalti, sem er
tilfinningaríkur og þver drengur.
á í margvíslegri togstreitu, bæði
við sjálfan sig og aðra. Bókinni
lýkur á sátt hans við stjúpa sinn
og sjálfan sig. Hinn móralski
leiðbeinandi Hjalta í æsku hans
er móðir hans, fátæk alþýðu-
kona með hjarta úr gulli og sér-
Iega sterka réttlætiskennd, en
það er fýrst og fremst Hjalti
sjálfur sem leysir úr sálarflækj-
um sínum og öðlast þannig sátt.
Það er sálfræðileg dýpt í lýsing-
um Stefáns Jónssonar á hugar-
heimi barnsins og sjálfhverfri
hugsun þess. Reyndar má segja
að Stefán gangi mjög langt í sfð-
ustu bókinni í flokknum þegar
hann hvað eftir annað lýsir heift
Hjalta í garð stjúpa síns á þann
veg að lesandinn er um það bil
að missa þolinmæði með
drengnum. Flestir höfundar
hefðu flýtt sáttunum en ekki
teygt þær svo á langinn. En það
er einmitt þessi löngu og
ströngu átök sem gæða söguna
svo miklum trúverðugleika.
Maður hleypur einfaldlega ekki í
fangið á fjandmanni gærdagsins
fyrr en eftir allnokkra umhugs-
un og erfitt uppgjör.
Það er ekki sanngjarnt að tala
um pólitískt trúboð í Hjaltabók-
unum en í þeim er þó sterkur
pólitískur strengur. Stéttaand-
stæðurnar eru skýrar og það er
fullkomlega Ijóst hvoru megin
samúð höfundar liggur. Ríka og
fína fólkið virðist ósköp fáfengi-
legt, ekki vegna þess að það sé
vont í eðli sínu heldur vegna
þess að það hefur látið vel-
gengnina glepja sig og er farið
að trúa á yfirburði sína. Nískan
og sérgæskan fylgja hinum ríku
og áberandi er í bókunum að
þeir sem nóg eiga eru ekld
reiðubúnir að sýna gjafmildi
heldur halda fast í það sem þeir
eiga. Þeir sem minna mega sín
láta sig dreyma um betra hlut-
skipti. Ungum vinnumanni eru
Iögð þessi orð í munn: „Þræla og
strita og fá ekkert nema tómt
vanþakklæti, það er hlutskipti
vinnufólksins. En það skal samt
aldrei verða hlutskipti Páls Jóns-
sonar að eilífu." Annar ungur
piltur segir: „Enginn þarf að
vera fátækur. Jörðin á nóg af
auðæfum handa öllum. Allir
eiga að geta haft nóg að borða...
Og þegar ég verð fullorðinn,
ætla ég að berjast lyrir þessu.“
Sátt Hjalta í lokin felst að hluta
til í því að hann áttar sig á því
að hann tilheyrir stétt sem þarf
að berjast til að eiga von um
betra líf og þar verða menn að
standa saman ætli þeir að vinna
sigur: „Fyrst um sinn mun ég
fylgja mömmu og Elíasi, og við
munum vinna mikið og aldrei
láta hugfallast, hvað sem á móti
blæs.“
Auðvitað er það svo að þær
bækur sem maður las í æsku
skynjar maður á nokkurn annan
hátt þegar maður les þær orðin
fullorðin manneskja. Þannig
hvarflaði hugurinn við lesturinn
hvað eftir annað til móðurinnar,
sem ég fann rneira til með en
Hjalta litla. Þessi góða og rétt-
láta kona missti mann og unga
dóttur, varð að láta son sinn frá
sér og fara í vist til vonds fólks.
Þegar hún giftist á ný þurfti hún
að takast á við soninn sem lagði
ógurlega fæð á eiginmann henn-
ar. Eftir að hafa í rúm þrjátíu ár
vorkennt Hjalta Iitla á móðir
hans nú samúð mína. Samt er
mér enn hlýtt til Hjalta litla.