Dagur - 27.05.2000, Blaðsíða 17

l^MTL
Ólína Þorvarðardóttir
hefur gefið út bókina
Brennuöldin sem fjallar
um galdramál fýrri alda
á íslandi. Bókin er dokt-
orsritgerð hennar sem
hún mun verja við
Heimspekideild Háskóla
íslands þann 3. júní n.k.
Þar með verður hún
fyrsti doktorinn frá
þeirri deild.
- Ólína, hvaðan kemur áhugi
þinn á göldrum ?
„Eiginlega af sjálfu sér. Þegar
ég tók magisterspróf í íslenskum
bókmenntum 1992 var lokaverk-
efnið mitt íslenskar þjóðsögur
og þar urðu galdrasögur fyrir
valinu. Þar með leiddist ég inn í
þennan dularfulla heim. Eg tók
fljótlega eftir því að stór hluti ís-
lenskra galdrasagna fjallar um
fólk sem var orðað við galdur en
kom aldrei fyrir dómstóla, þar
má nefna prestastétt landsins.
Smám saman var ég komin á
kaf í galdramálin og búin að
sækja um leyfi til Háskólans um
að fá að innritast í doktorsnám.
Hélt ég væri bara að reka enda-
hnútinn á háskólanámið mitt,
sem mér fannst reyndar orðið
æði langt en komst að raun um
að þarna var ég fyrst að byrja og
er ekki viss um að ég hefði Iagt í
þetta ef ég hefði vitað hversu
mikil vinna væri framundan og
hversu mikið þrek þetta heimt-
aði. En það mundi fæðandi
kona líka segja í sjálfri kollhríð-
inni: Að hún hefði ekki látið
gera sig ófríska hefði hún vitað
hve fæðingin yrði strembin!"
- Hversu nwrg ár varslu með
þetta viðfangsefni?
„Um það bil 6 ár. Fyrstu tvö
árin var ég að viða að mér heim-
ildum og þreifa fyrir mér um
efnistök. Arið 1996 hélt ég svo
með fjölskyldu minni til Dan-
merkur og stundaði þar áfanga-
rannsókn við þjóðfræðistofnun
Kaupmannahafnarháskóla, enda
er það áskilið í reglum heim-
spekideildar að doktorsefnin
verða að taka eitt ár við erlend-
an, viðurkenndan háskóla. Þar
með fór vinnan að verða mark-
vissari, og upp frá því hef ég
unnið við þetta nær öllum
stundum."
Lækninaatilburðir
færðu folk á bálið
- Rannsóknir þt'nar hafa væntan-
lega sannfært þig um að ekki
hafi verið satna Jón og séra Jón
þegar kukl átti í hlut.
„Já, þegar allir dómar eru
skoðaðir frá þeim tíma sem
galdraofsóknirnar stóðu sést að
fátítt var að þeir sem eitthvað
áttu undir sér væru sóttir til
saka. Enginn íslenskur prestur
var til dæmis dæmdur fyrir gald-
ur. Menn eins og Jón Guð-
mundsson lærði og Jón Eggerts-
son á Okrum, staðarhaldari,
báru galdraorð en komust hjá
lífláti vegna þess að þeir höfðu
hurði til að forða fjöri sínu en
óbreytt alþýðufólk átti ekki eins
gott með að verja sig.“
- Hversu ntargir voru hrenndir
á báli hér á Islandi og hvað gerði
það fólk af sér?
„Alls eru það að Iíkindum 25
manns og oft gerði þetta fólk
ekki annað af sér en að vera illa
liðið af nágrönnum sínum eða
öðrum. Ymsir sem brenndir voru
höfðu verið með lækningatil-
hurði. Það virðist hafa verið tek-
ið gott og gilt þar til jækningiji, (
mistókst og sjúklingurinn dó. Þá
Útína Þorvarðardóttir „Ég er ekki viss um að ég hefði iagt íþetta efég hefði vitað hversu mikil vinna væri framundan og hversu mikið þrek þetta heimtaði. En það mundi
fæðandi kona iíka segja í sjáifri kollhríðinni: Að hún hefði ekki látið gera sig ófríska hefði hún vitað hve fæðingin yrði strembin!"
Leiddist inn í
dularfullan heim
fór illur rómur af stað og leið oft
ekki á löngu þar til viðkomandi
var kominn í hendur yfirvalda.“
- Yfirvölcl hafa þá tekið þetta
orðspor gott og gilt og dæmt eftir
því á alþingi.
„Já, yfirvöld voru ofurseld
þeirri hugmyndafræði að það
þyrfti að halda fólki að guðsótta
og góðum siðum, enda var sá
áróður allsráðandi að djöfullinn
væri hvarvetna að verki að veiða
sálir. Sú hugmyndafræði barst
hingað líklega gegn um Kaup-
mannahafnarháskóla því galdra-
ofsóknirnar höfðu þá staðið í
Danmörku um nokkurt skeið, og
enn lengur á meginlandi Evr-
ópu.
Aftur á móti virðist íslensk al-
þýða ekki hafa Iitið á fjölkynngi
sem djöfullegt athæfi, heldur
sem húsráð og gamlar lækninga-
aðferðir. Eflaust var það mis-
jafnt eftir samfélögum hvernig
galdraiðjan hirtist úti í Evrópu
en hér á Islandi tengdist kuklið
ekki trúarathöfnum. Menn voru
hver í sínu horni að þessu, sum-
ir með velvild sveitunga sinna og
nágranna vegna þess að þeir
voru kallaðir til þegar þurfti að
taka á móti barni eða lækna kú.
En þegar lækningin mistókst
ummyndaðist læknirinn í for-
dæðu og óbótamann, því galdur
var skilgreindur í íslenskum lög-
um sem óbótamál, eins og morð
og aðrir verstu glæpir.
Hins vegar höfðum við engar
lagalegar forsendur til að brenna
fólk á báli því réttarheimildir
voru ekki til fyrir þeirri líflátsað-
ferð fyrr en eftir Í683. Almenn-
ingur átti, samkvæmt dönskum
lögum frá 1576 rétt á að skjóta
málum sínum til æðra úrskurð-
arvalds en hér á Islandi voru
mehn jafnvel—brenndir í 'héraði
áður en málið kom fyrir alþingi.
Það er því Ijóst að mikið sleifar-
lag var á allri réttargæslu hér-
lendis á 17. öld og afleiðingin
var í mörgum tilvikum réttar-
morð.
Eitt dæmið um réttarmorð var
brenna mæðginanna Þuríðar og
Jóns. Þau komu fótgangandi yfir
hálendið, norðan úr Skagafirði
og réðust í vist til séra Páls
Björnssonar í Selárdal og Helgu,
konu hans. Þuríður var kona á
góðum aldri, en Jón sonur
hennar var 12 ára. Það þótti
dularfullt hvernig þau hefðu
komist fótgangandi alla þessa
leið. Ekki bætti úr skák þegar
strákgreyið gortaði einhvers
staðar af þvf við jafnaldra sfna
að mamma hans kynni ýmislegt
fyrir sér. Skipti engum togum að
þau voru ásökuð um galdur og
hrennd á báli þá um haustið.
Mál þeirra kom ekki til þings
fyrr en sumarið eftir en þá var
aska þeirra löngu fokin á haf
út.“
- Var viðarskortur ekki vanda-
mál t landinu?
„Jú, því það þurfti 20 vagn-
hlöss af hrísi til að brenna
mannslíkama til ösku en fyrir
vestan var rekaviður og það hef-
ur eflaust haft sitt að segja. Það
var fleira sem kom til á Vest-
fjörðum. Þar Iögðu saman krafta
sína tveir embættismenn, annar
fulltrúi veraldlega valdsins, það
var Þorleifur Kortsson, sem var
lögmaður að norðan og vestan
og hins vegar Páll í Selárdal,
sem var prófastur um það leyti
og talinn merkasti guðfræðingur
landsins, fyrir utan Brynjólf
biskup. Þessir menn gengu mjög
hart fram í sínum nornaveiðum
og þeim varð ágengt. Þannig að
á Vestfjörðum sköpuðhst-ákjós- -
anleg skilyrði fyrir galdraofsókn-
ir, líkt og víða í Evrópu þar sem
andlegt og veraldlegt vald lagði
saman krafta sína.
A Suðurlandi komu á hinn
bóginn fæst galdramál upp á
landinu og þar var enginn mað-
ur brenndur. Brynjólfur biskup
Sveinsson sat í Skálholti, og átti
annríkt við að bjarga skólapilt-
um sínum undan galdramálum.
A sama tíma var Gísli Magnús-
son, tíðast nefndur Vísi-Gísli,
sýslumaður í Rangárvallasýslum,
rólyndur maður og ofstopalaus."
Sjö níu þrettán
- Trúir þú á galdra eftir þessar
rannsóknir?
„Það fer eiginlega eftir því hvað
við köllum galdur. Þetta fólk sem
var ofsótt á 17. öld var oft ekki að
fremja neinn galdur. Margt af því
var bara að iðka sína hjátrú líkt og
menn gera enn þann dag í dag,
hver með sínum hætti. I hegðun
okkar nútímafólks má ennþá sjá
margar menjar um allskyns var-
úðir og bönn sem við gerum okk-
ur enga grein fyrir en notum
ómeðvitað. Hver einasti maður
sem viðhefur talnaþuluna 7- 9 -
13 er álíka sekur og sumt af því
fólki sem brann á báli á 17. öld.
Við megum ekki gleyma því að
flest af því sem fólk var að kukla
var einhvers konar lækningavið-
leitni fyrir daga nútímavísinda.
Sumt af því voru eðlilegar nátt-
úrulækningar, eins og að fara
með grös, annað var hjátrú eins
og að leggja galdrastaf við sár.
Menn vildu líka forðast þjófa,
storm\’iðri og hitt og þetta sem
fólk óttaðist. Galdurinn gekk að
mestu leyti út á að varðveita líf og
bjargast af en ekki að gera öðrum
miska. Ef viðleitnin bar ekki ár-
angur.-vdr húh nöttið gegn þeim
sem beitti henni.
Sama gerðist í gyðingaofsókn-
unum. Það var enginn glæpur að
vera gyðingur nema á dögum
Hitlers, og þá var hægt að nota
hugmyndafræði nasismans til
þess að ná sér niðri á nágrönnum
sínum og segja til þeirra. Galdra-
ofsóknir eru alltaf að eiga sér stað
- þær taka á sig ýmsar myndir.
Mamma rak mig áfram
- En svo við snúutn okkur að þér
og þinni persónu? Nú ertu úti-
vinnandi húsntóðir og móðirftmm
bama. Hvemig gekk þér að finna
tíma til að sinrta þessu magnaða
verki sem doktorsritgerðin er?
Það er alltaf hægt að finna
tíma þegar maður hefur verðug
verkefni og þetta hafði forgang
hjá mér. Það gekk verr að finna
peninga til þess að sinna því.
Þótt ég reyndi að taka ýmis
aukaverkefni með til að afla
tekna þá hefur framfærslan mik-
ið mætt á eiginmanninum, ekki
síst á meðan við dvöldum úti í
Danmörku. Eg á líka móður
minni mikið að þakka þvi hún
hefur rekið mig áfram þegar ég
hef verið að gefast upp og veitt
mér fjárhagsaðstoð jiegar öll
sund virtust vera lokuð.
Það komu tímar sem ég var að
þvf komin að fleygja þessu hand-
riti ofan í skúffu og gleyma því.
Eg er samt fegin því núna að
hafa ekki gefist upp úti í miðri
á.“
- Er doktorsvömin ekki bara
formsatriði?
„Nei, hún er hið eiginlega próf.
Vinnan er búin en frammistöðu-
matið er eftir og þessu er ekki
lokið fyrr en vörnin er yfirstaöin.
Nú krossa ég bara fingur eins og
galdramenn fyrri alda og treysti á
-að állt gangi vel."---- —etJN.