Dagur - 19.12.2000, Blaðsíða 17

ÞRIÐJUDAGUR 19. DF.SEMBER 2000 - 17
JJML
(ANPiHM
MENNINGAR
LÍFIB
Dóttir sólariraiar
Eldurirm í jörðirmi, jarðskjáiftarnir og eldgosin eru enn að hanna jörð okkar.
Egbyrja
reisu mín
Kammerkór Suð-
urlands hefur í
samvinnu við
Smekkleysu gefið út diskinn
Eg byrja reisu mín sem inni-
heldur ís-
lenska
kirkjutón-
list allt frá
kristnitöku
til dagsins í
dag. Kórinn
fékk þau
Báru Gríms-
dóttur, Elínu
Gunnlaugs-
dóttur, Jakob Hallgrímsson
og Smára Ólason til að út-
setja nokkur lög úr gömlum
sönghandritum, einnig eru
söngverk byggð á gömulum
textum, þeirra veigamest er
verk Gunnars Reynis Sveins-
sonar, Missa Piccola. Ein-
söngvarar með kórnum eru
Magnea Gunnarsdóttir, sópr-
an, Eyrún Jónasdóttir,
mezzósópran og Finnur
Bjarnason, tenór. Umsjón
með útgáfunni hafði Sverrir
Guðjónsson söngvari.
Andblær kominn út
Listatímarit-
ið Andblær
er komið út.
Þar er viðtal
við ameríska
rithöfundinn
og fyrrum
glæpamann-
inn Edward
Bunker og
annað við þýska listakonu,
Karin Kneffel. Einnig birtast
þar ljóð eftir íslensk skáld og
ljóðaþýðingar frá ýmsum
löndum, ásamt umijöllun um
list og greinum um íslenska
og erlenda listamenn. Má þar
nefna litríka kynningu á 14
myndlistamönnum sem eru í
leynifólagi íslenskra listmál-
ara, Gullna penslinum. Rit-
stjóri Andblæs er Margrét
Lóa Jónsdóttir.
V___________________/
Mér er það
undarleg til-
hugsun að
næstum allt
efni mannslík-
amans varð til
við sprengingar
milljóna stór-
sólna. Aðeins
vetnið, fyrsta
frumefnið, varð
til á undan sól-
unum og stór-
vetrarbrautum.
Mér er það undrunarefni að
þessar óskiljanlegu hamfarir
voru nauðsynlegar til að líf
gæti orðið til, til að við gætum
orðið til. Vísindamenn fortíð-
arinnar hugsuðu ekki á þenn-
an hátt. Þeir gáfu sér það að
tilgangur gæti ekki verið til
fyrir fram og þar af leiðandi
alls ekki. Þess vegna var þetta
allt tilviljun í þeirra augum.
Fastar trúarsetningar voru á
minni tíð til í vísindum, engu
síður en í mörgum heimspeki-
kerfum og í trúarbrögðum.
Staðreyndin er að stjörnurykið
varð hold okkar. Öll frumefni
voru hönnuð í smiðju sólnanna
löngu áður en okkar sól og
okkar jörð varð til. Eftir því
sem tíminn leið smíðuðu sól-
irnar þyngri og þyngri frum-
efni. Eftir langa ævi sprungu
þessar sólir og nýtt frumefni,
þyngra öðrum sem áður
þekktust, fór út í geiminn sem
stjörnuryk. Fyrst eftir að sólir
vetrarbrautarinnar okkar
höfðu skapað öll þekkt frum-
efni varð okkar sól til úr þessu
stjörnuryki.
Hvernig lífið notar þessi
þungu frumefni minnir
skemmtilega á sköpunarsög-
una í norrænni goðafræði:
Guðirnir slátruðu Ými og
bjuggu síðan til heiminn úr
líkamshlutum hans. Lífið not-
aði í raun kalsíum í beinin og
tennurnar, sódíum og pútasí-
um var alger nauðsyn við gerð
tauga og heila. Járnið litaði
blóðið rautt og kolefni,
nítrógen, súrefni, fosfór og
brennisteinn voru notuð í alla
líkamshluta. Við erum skyldari
alheiminum en við höldum. Líf
okkar byggist á öllu öðru sem
fer fram í alheimi. Ekkert
þessara efna eru til í upphaf-
inu, í Stórusprengju. Þá er
ekkert efni til, ekkert atóm.
Fyrsta atómið verður til sjö
hundruð þúsund árum síðar.
Þá verða til lóttustu frumefnin,
vetni og helíum. En efnisþró-
unin heldur áfram síðar í sól-
unum, sérstaklega stóru sól-
unurn. Þær voru margfalt heit-
ari og urðu skammlífari.
Sólimar guUgerðarmeim
tilverunnar
Þegar þessar sólir sprungu og
urðu nóvur og súpernóvur
gerðust furðulegir hlutir í
atómkjarnanum. Sólirnar
sýndu að þær eru hinir einu
sönnu alkemistar eða gull-
gerðarmenn tilverunnar. Þær
raunverulega gerðu það sem
alla alkemista dreymdi um að
gera en gátu ekki. Þær breyttu
einu frumefni í annað. Það er
hægt aðeins með því að breyta
sjálfum atómkjarnanum og
breyta hinum fasta fjölda
róteidanna. Það mætti orða
það svo að þessar stórsólir
hafi alla ævi verið alkemistar
og þegar verkinu var lokið þá
sprungu þær með tilþrifum og
þeyttu hinni nýju sköpun sinni
óravegu út í geiminn. Allar
sólir, stórar og smáar, brenna
léttasta frumefninu, vetni og
búa til úr því helíum, sem er
næst léttasta frumefnið. Við
þetta skapaðist mikil orka.
Þegar sól byrjaði að hrynja
innan frá fór hún að brenna
helíum í stað vetnis. Það
breyttist í kolefni og súrefni.
Og enn óx orkan: Bæði kolefn-
ið og súrefnið gátu brunnið og
við það mynduðust enn þyngri
frumefni. Þannig myndaðist
eitt af öðru til hins þyngsta.
Flestar sólir enduðu á járni.
Aðeins þær stærstu bættu við
enn þyngri frumefnum eins og
blýi og gulli, úraníum og
áfram. Þessi þungu efni eru í
jörðinni okkar og sýna okkur á
tiltölulega hógværan hátt
hverrar ættar þau eru. Þau
byggja enn ijöllin okkar. Eld-
urinn í jörðinni, jarðskjálft-
arnir og eldgosin eru enn að
hanna jörð okkar.
SkyldleiM mairns og heims
Ég efast ekki um að á þriðja
árþúsundinu myndist mikil
vísindi um skyldleika manns
og heims.
Snillingar vinna verk sín á
sama hátt og grasið grær. Þeir
vinna verk sín þannig að allir
samferðamenn þeirra muni
njóta góðs af því sem þeir gera
án þess að vita það. Þannig
vinnur raunar öll náttúran.
Við erum háð ótal hlutum sem
við gerum okkur litla sem
enga grein fyrir.
HORN HEIM-
SPEKIIMGSINS
Gagiuyni en ekki árásir
MENNINGAR
VAKTIN
Sigurður Bogi
Sævarsson
skrifar
sem yngri eru minnast Halldórs
yfirleitt sem viðurkennds lárviðar-
skálds sem allra manna lof hlaut
fyrir emstaka sagnahst. En þeir
sem eldri eru muna að fyrir
Nóbelinn var Halldór Laxness
heldur betur umdeildur, enda
komu beinskeyttar athugasemdir í
skáldsögum hans og greinum í
blöðum heldur betur við kaun
þjóðarsálarinnar.
í stoðum hrikti um 1970 þegar
Nóbelskáldið skrifaöi greinina
Hernaðurinn gegn landinu, þar
sem hann íjaUaði um gróðurspjöll
af völdum sauðkindarinnar. Þeim glósum
tóku bændur ekki þegjandi og þá vantaði
þegar Ilalldór skrifaði
Sjálfstætt fólk og IjaUaði
þar um útúrboruhátt ís-
lenskra bænda, lúsina í
hári þcirra og menningar-
lega úrkynjun.
En þeir sem eldri eru
muna að fyrir Nóbelinn
var Laxness umdeildur,
enda komu beinskeyttar
athugasemdir í skáldsög-
um hans og greinum í
blöðum heldur betur við
kaun þjóðarsálarinnar,
segir m.a. hér i greininni.
AUt fram á hin síðari ár hefur það
verið til siðs meðal íslenskra bænda
að segja hvern þann sem gagnrýnir
landbúnaðarstefnuna á íslandi eða
búskapariag í sveitum landsins
stunda árásir á bændastéttina. Við-
horf þessi eru ekki jafnhávær í dag
og áður var, en býsna grunnt er á
þeim enn sant. Ekki eru margir
mánuðir síðan ég tók við trakter-
ingum í þessa verú frá búhöldi x
Skagafirði, sem taldi efni greinar
hér í Degi vera á þaml veg að veru-
lega haUaði stéttina. Þó var það
sem þar stóð ekki annað en innlegg
í þjóðfélagsumræðuna.
Umdeilt skáld og útúrboruháttur
Því nefni ég þetta hér að um helgina var
ég að glugga í bókina Nærmynd af
Nóbelskáldi þar sem nokkrir af samferða-
nxönnum skáldsins segju frá kynnum sín-
urn af hinum mikla höfuðsniUingi í
Gljúfrasteini. Fólk á miðjum aldri eða þeir
ekki að Nóbelskáldið væri tekið, að
minnsta kosti um stundarsakir, niður af
stalli og nefndur ýmsum þeim nöfnum
sem niðuiTÍf'smönnum hæfir. Og ekki vant-
aði heldur þá að bændur segðu blákalt að
á sig væri ráðist. Sömu sjónarmið voru
uppi á teningnum á ijórða áratugnum,
Sagan dæmir
Prófessor við Háskóla ís-
lands sem er með viku-
lega sjónvai'psþætti um
sjálfan sig og sínar skoð-
anir lætur hvern þann sem andmælh' hon-
um ærlega finna tU tevatnsins - Hann þoUr
iUa gagmýxxi og segir að á sig sé ráðist ef
einhver svarar honum. Og prófessoi'inn er
svo sem ekki sá eini sem tekur þennan pól
í hæðina. Margir af forystumönnum í
stjórnmálum svara gagnrýni með því að
setja sig í varnarsteUingar og kaUa gagn-
rýni árásir og aðföix
Auðvitað er goðgá að þjóðfólagsgagn-
í-ýnendur í dag fari á að bera sig saman
við Nóbelskáldið í Gljúfrasteiiú. En efast
einhver í dag um að þau sjónarmið sem
hann setti fram um bændur og afdala-
mennsku þeirra hafi átt við rök að styðjast
á sínum tíma? Hefur sagan ekki dæmt þau
sjónarmið rétt í öUum aðalatriðum? Og er
því ekki umhugsunarefni fyrir leiðtoga líð-
andi stundar að láta af þumbarahættinum
í fuUvissu þess um þeir sjálfir séu að gera
rétt og leyfa gagnrýnendum að segja
meiningu sína - og sagan svo dæma vei’k
þeirra af sanngh’ni.
sigurdur@dagur. is