Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Blaðsíða 8

8
DV. LAUGARDAGUR19. MARS1983
Uf eöa lífsþæffituli ?
Ræhtun eða rányrhja?
— um endurmat á þjóðfélagslegum og einstahlingsbundnum marhmiðum
Fyrri hluti
1‘jódmálaumra’dan hjá okkurhefur brvylt nokkuó um svip í seinni tíd. h'.kki mikió ad rí.su
— en allrtda má ná ordid yreina nokkud rinbeitta og raunsaja riðleitni til að endttr-
mcta þjóðfétagsleg markmið t tjósi nýrra aðstieðna. Sú eiðleitni spannar rilt srið efna-
hags- og menningarmála, allt frá endurmati á stöðu og möguleikum undirstöðuatrinnu-
reganna, stjórnkerfisins og stjórnmálaflokkanna iil kröfu unt breytta oy einfaldari lífs-
ha tti og þútttöku í riðleilni til að draga ár hungri og misrétti i heimi á heljarþröm. I fram-
haldinu skýrisl ea-ntanlega nánar rið hvað er átt. Creinin fjallar um þa-r forsendur sem
taka rerður tillit til rið endtirskoðun úre/tra og rafasamra þjóðfélagslegra og einstaklings-
bttndinna markmiða sem enn eru ráðandi, þá erfiðleika sem menn rekasl á þegar reynt er
að breyta um stefnu og i lokín er nýjitnt áttum lýst iprédikunartón. Það tel ég í ha-sta máta
eiðeigandi þri að hér er efni til siðferðilegrar randla-tingar ekki síður en kaldrar rök-
hyggju.
Helstu spttrningar sem leitast er rið að srara í fyrri hluta þessarar greinar:
— Eru hinar hefðbundnu auðlindir okkar ofnýtlar'!
— Leiðir stóreirkjana- og stóriðjustefnan i ógöngur?
— llrers eðlis er sá efnahagslegri ceruleiki sem blasir rið okkur?
— Ilrers regna reynist örðugt að líta hann raunsajum augiim og bregðast röklega rið'?
— Að hrerju hefur gagnrýni á neysluþjóðfélagið beinst? Seinni hluti greinarinnar mun
birtast í na-sta lielgarblaði DV. l‘ar rerður fengist við spurningar sem þessar:
— Ilrað cinkennir endurmat og gagnrýni á þjóðfélagsleg markmið liér á landi'?
— Hvernig birtist slíkt endurmat hjá frjálshyggjumönnitm, sósíaldemókrölum og sósíal-
istum ?
— Hvernig má gla-ða gamtar hugsjónir um frelsi, jafnrétti og bra-ðralag nýju inntaki i
Ijósi breyttra tíma? (Um leiðir til að treysta efnahagslegt sjátfsta-ði og auka jöfnuð i
heiminum og hér heima).
— Hraða spírum nýrra lífshátla berað htúa að'?
Eg skal fiíslega viðurkenna að þetta eru eiginlega of stórar spurningar til að ha-gt sé að
gera þeim sa-mileg skil í blaðagrein. þótt löng sé. En ég vona að lesturinn geti hjálpað
einhverjum til að skýra afstöðu sína til þjóðmáta og rikjandi gildismats —jafnvel til að
endurskoða hana. Alla rega held ég að gagnlegt geti verið að skoða málin iþví samhengi
sem hér er reynt að setja þau í. Ekki síst niína — mitt í hefðbundinni kosningabarátlu —
þar sem stjórnmálamenn kappkosta að sýna okkur aðeins það brot sannleikans sem
hverjum og einum hentar— en fela öllhin.
\ Hörður Bergmann.
Viðvörun tíihinna
veisluglöðu
Nú er liðinn rúmur áratugur síðan
alvarlegar viðvaranir bárust neyslu-
glöðum Vesturlandaþjóðum um aö
veislukosturinn færi aö minnka. Hækk-
un olíuverðs hafði svo víðtækar afleið-
ingar að þær hafa með einhverjum
hætti komið við hvern mann. Vitundin
um að ekki er hægt að ausa endalaust
úr óendumýjanlegum auölindum varö
almenn og samhliða því skilningur á
að hagvexti eru takmörk sett.
Það samstarf vísindamanna í öllum
heimsálfum, sem hófst um og eftir 1970
og kennt er viö Rómarsamtökin, átti
ríkan þátt í því ásamt kynningu og
starfi á vegum Sameinuðu þjóðanna og
fleiri alþjóöasamtaka. 1972 var hin
heimskunna skýrsla: „Endimörk
vaxtarins” gefin út fyrst og síðan þýdd
á meira en 20 tungumál á næstu tveim-
ur árum, þ.á m. íslensku. Boðskapur
ritsins kemur skýrt og vafningalaust
fram í inngangsorðum framkvæmda-
nefndarRómarsamtakanna: „Róttæk-
ar breytingar verður að gera til að
bæta heimsástandið, áður en það er
um seinan. Mönnum verður þó ekki
snúið á rétta braut, nema þeir skilji, í
hverju hinn nýi raunveruleiki, sem við
blasir, er frábrugðinn þeim veruleika,
sem menn horfðust í augu við á liöum
öldum... ”
I upphafi sjálfrar skýrslunnar er eðli
vandans skýrt með eftirfarandi upp-
talningu: vígbúnaðarkapphlaup, spill-
ing umhverfis, offjölgun mannkyns og
efnahagsstöðnun. Hungrið í heiminum
og gjáin mflh ríkra þjóða og fátækra er
auk þessa eitt meginathugunarefni
þessa verks. Nánar er svo skyggnst í
eðli vandamálsins með þessum orðum
í beinu framhaldi af upptalningunni:
„Margir eru þeirrar skoðunar, að
framtíð mannlegs samfélags og jafn-
vel lífsvon þess velti á því, hve skjótt
og skörulega verði brugðist við þessum
vanda. Þó hafa aðeins örfáir af öllum
manngrúanum gert sér verulegt far
um að skilja vandann og leita lausnar
áhonum.”
Við skulum nú reyna að gera þvort
tveggja í senn: skilja í hverju hinn nýi
raunveruleiki er fólginn og fjölga þar
meö þeim sem gera sér far um að
skilja vandann og leita lausnar á hon-
um. Og viö skulum hegða okkur í sam-
ræmi við þá kenningu að áður en
maður geti breytt heiminum verði
maður að byrja á að breyta sjálfum
sér. Áður en ég fer að tala um okkur
sjálf, einstaklingana, ætla ég þó að
víkja að þeim nýja raunveruleika sem
blasir við í atvinnulífi okkar og efna-
hag.
Stöðnun í hefðbundnum
atvinnuvegum
Hinn nýi raunveruleiki sem viö Is-
lendingar, verðum að horfast í augu viö
birtist í efnahagslegu tilliti í því að
ætla verður að nýting hefðbundinna
auölinda þjóðarinnar hafi náö hámarki
og vafasamt sé hvort þar megi búast
viö vaxtarmöguleikum um ófyrirsjá-
anlega framtíð. Þessi staðreynd hefur
skýrst jafnt og þétt allan síðasta ára-
tug. Magnús Kjartansson reifaði málið
þannig í erindi sem hann nefndi:
„Hagvexti eru takmörk sett”, á nor-
rænu sveitarstjórnarþingi árið 1972:
Og þá erum við komnir aö þeirri
staðreynd, sem mest er rætt um í
heiminum um þessar mundir af vís-
indamönnum og stjórnmálamönn-
um. Hagvextinum og iðnvæðingunni
eru takmörk sett, og við erum að
nálgast þau takmörk. Hnötturinn,
sem við lifum á, er endanleg stærð,
þar á meðal þær auðlindir, sem nýt-
anlegar eru til mannlegra þarfa og
ekki endumýjast, einnig hafiö, vatn-
ið og loftið. Enda þótt við Islendingar
til dæmis njótum þeirra ómetanlegu
forréttinda að búa fáir í stóm og til-
tölulega ósnortnu landi og höfum rétt
aðeins hafið iðnvæðingu, þekkjum
við þessa staðreynd af eigin raun,
hún brennur nú þegar á okkur. Á
undanfömum ámm hafa stórir fiski-
flotar með fullkomnum leitar- og
aflatækjum elt fiskigöngumar í
Norður-Atlantshafi austanverðu og
vestanverðu, leitað hverju sinni uppi
þann stofn, sem best vegnaði og kló-
fest hámarksafla, stundum að heita
má urið upp fisktegundir eins og síld-
ina, sem nú má heita horfin. lýýj-
ustu skýrslur, sem okkur hafa borist
frá fiskifræðingum, sýna, aö allir
fiskistofnar í Norður-Atlantshafi em
annaðhvort fullnýttir eöa ofnýttir. Á
næstu árum getur ekki oröiö um
neina framleiðsluaukningu að ræöa í
Norður-Atlantshafi, engan hagvöxtá
þessusviði. 1)
Reynsla síðasta áratugar hefur
sannaö okkur að þessar ályktanir voru
réttar. Samt var loönustofninum eytt
að heita má og haldiö áfram rányrkju
á öðmm. Allir árgangar þorsksins síö-
an 1977 viröast undir meðallagi. Þetta
gerðist á sama tíma og við tókum sjálf
viö stjóminni á öllum veiðum innan 200
mílna landhelgi. Fögru orðin um
vemdun fiskistofna, sem markmið í
baráttunni um hana, gleymdust. Að
viðurkenna staðreyndir og breyta við-
horfum og stefnu í kjölfar þess reynist
nefnilega örðugt ef það kostar ein-
hverja rýrnun á tekjum og lífsþægind-
um sem menn hafa vanist og erufarnir
að líta á sem einhvers konar rétt sér tfl
handa. Hugleiðingar um framtíðina og
þau lífskilyrði sem bíða uppvaxandi
kynslóðar í landinu eiga ekki heima í
sálarlífi sem mótað er af sældarhyggju
neysluþjóðfélagsins.
Sé litið til landbúnaöarins má greina
svipaða drætti í þróuninni. I erindi á
ráðstefnu, sem „Líf og land” efndu til
fyrir u.þ.b. fjómm árum, lýsti Ingvi
Þorsteinsson ástandinu þannig:
Það er mikið um það rætt og deilt,
hvort megi sín meira nú gróður- eða
jarðvegseyðing eða uppgræðsla af
náttúmnnar og manna völdum.
Þetta em stærðir sem illmögulegt er
aö mæla, en það er mitt persónulega
mat, aö enn skorti talsvert á, að tek-
ist hafi að snúa vöm í sókn, eins og
þaö er svo oft orðaö. Þetta er hins
vegar ekki meginatriðiö, heldur það,
að menn geri sér ljóst, að í landinu á
sér enn stað mikil og hraðfara
gróðureyðing, sem verður aö stöðva
og að víða um land á sér stað gróöur-
rýrnun af völdum ofbeitar. 2)
Enda þótt vitundin um þetta hafi
veriö all-útbreidd áratugum saman og
áhyggjur af gróðureyöingu á afréttum
vegna ofbeitar og kólnandi veðurfars
farið vaxandi hefur það lítt komið
fram í verki. Þó tókst að hnika stefn-
unni í sauöfjárrækt um nokkrar gráður
í fyrra og ná samkomulagi milli stjórn-
valda og hagsmunasamtaka bænda
um nokkurn niðurskurð á sauðfjár-
stofninum. Gróðurvemd kann að reyn-
ast auðveldari í framkvæmd en vernd-
un fiskistofna. Það er nefnilega fá-
mennur hópur bænda sem getur tapað
einhverju á þessari stefnubreytingu.
Hinn fjölmenni hópur skattgreiðenda
getur hins vegar grætt — fræðilega séð
a.m.k. — ef ríkissjóður hættir að
greiða hundruð milljóna króna í út-
flutningsbætur meö lambakjöti. Mikill
meirihluti kjósenda getur taliö sér
efnahagslegan ávinning í aö það verði
gert — og þar með em komnar pólitísk-
ar forsendur fyrir umræddri stefnu-
breytingu.
Tálvonir um ódýra orku
og stóriðjugull
Hér með erum viö farin að íhuga
málin með hliðsjón af því hvernig
kaupin gerast á markaðstorgi stjóm-
málanna. Stjórnmálamenn, sem leita
fjöldafylgis á tímum útbreiddrar
sældarhyggju, verða nefnilega að geta
boðið kjósendunum von um einhvern
efnahagslegan ávinning, aukin lífs-
þægindi eða þjónustu af opinberri
hálfu. Þeir veröa með einhverjum
hætti að mæta almennum kröfum um
meira öryggi og áframhaldandi vel-
megun og framfarir. Með hliðsjón af
því sem við vomm að rif ja upp í sam-
bandi við hina hefðbundnu undirstöðu-
atvinnuvegi er ekki aö undra að þess-
um kröfum hefur síðasta áratug og vel
það einkum verið mætt með ályktun-
um um framfarir á sviði iðnaðar og
virkjana. Einkum hefur verið hamrað
á því aö stórstígar virkjanir fallvatna,
samhliða orkusölu til stóriðju, myndu
tryggja landsmönnum næga atvinnu
og aukna velmegun í framtíðinni.
Þetta hafa reynst falsvonir. Það birt-
ist ekki einungis í hrikalegum tap-
rekstri á öllum orkufrekum iðnaði sem
hér er rekinn heldur einnig í stórfelld-
um hækkunum á raforkuveröi til al-
mennings og þeirra fyrirtækja sem fá
orkuna ekki á stóriðjuprís. Páll
Pétursson lýsti ástandinu þannig í um-
ræðum á alþingi 4. maí sl. um kísil-
málmverksmiðju á Reyðarfirði:
Það kostar peninga aö afla raf-
magnsins og það borgar sig ekki aö
framleiða rafmagn bara til þess að
framleiöa það, ef þarf að selja það
undir kostnaðarveröi. Helst þurfum
við að hafa svolítinn hagnaö af aö
framleiða rafmagnið. Það er nú
þannig í dag að stóriðja á Islandi ber
samkv. þeiin upplýsingum, sem
iðnaðamefnd Neðrideildar hefur
fengið undanfarna daga, ekkert raf-
magnsverö. Jafnvel þótt þau stór-
iðjufyrirtæki, sem hér eru til, fengju
rafmagnið gefins, mundu þau koma
útmeðtapi. 3)
Hér er nefnilega verið að veöja á vit-
lausan hest. Hin orkufreka stóriðja gat
gefið arð á liðnu hagvaxtarskeiði en
getur það ekki á tímum yfirfullra
markaða þegar áhersla er lögö á
endurnýtingu, endingu og sparnað í
notkun orku, fjármagns og vinnuafls í
hvers konar framleiðslu. Blómaskeið
orku- og fjármagnsfrekrar, mengandi
stóriðju og þungaiðnaðar er liðið.
En afleiðing þeirra grófu mistaka
sem hér hafa orðið bitna ekki einungis
á almenningi í sívaxandi framlögum
úr ríkissjóði til að borga tapreksturinn
af jámblendiverksmiöjunni á Grund-
artanga, sem varð samtals 170 millj.
kr. 1982, og undirbúningskostnað við
vonlaus fyrirtæki eins og kísilmálm-
verksmiðju á Reyðarfirði, heldur einn-
ig í stórhækkuðu raforkuverði til al-
mennings og smærri atvinnufyrir-
tækja. Hækkanir em nú komnar á það
stig að verðið meira en tvöfaldast ár-
lega. Heildsöluverð raforku frá Lands-
virkjun til almenningsveitna hækkaði
um 119% í fyrra og samkvæmt rekstr-
aráætlun yfirstandandi árs verður
hækkunin 159%. Rekstrarhallinn á
Landsvirkjun varð nefnilega 200 millj-
ónkr. 1982 ogfyrir liggur áætlunumað
rétta fyrirtækið viö. Afleiðingar þessa
fyrir annan atvinnurekstur en stóriðju,
sem fær rafmagn á spottprís eins og
kunnugt er, hljóta aö birtast í sam-
drætti og lokunum sem raunar er þeg-
ar farið að gæta. Og á heimilum er
raunar orðin full ástæða til að spara
notkun rafknúinna heimilistækja og