Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Blaðsíða 8

Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Blaðsíða 8
8 DV. LAUGARDAGUR19. MARS1983 Uf eöa lífsþæffituli ? Ræhtun eða rányrhja? — um endurmat á þjóðfélagslegum og einstahlingsbundnum marhmiðum Fyrri hluti 1‘jódmálaumra’dan hjá okkurhefur brvylt nokkuó um svip í seinni tíd. h'.kki mikió ad rí.su — en allrtda má ná ordid yreina nokkud rinbeitta og raunsaja riðleitni til að endttr- mcta þjóðfétagsleg markmið t tjósi nýrra aðstieðna. Sú eiðleitni spannar rilt srið efna- hags- og menningarmála, allt frá endurmati á stöðu og möguleikum undirstöðuatrinnu- reganna, stjórnkerfisins og stjórnmálaflokkanna iil kröfu unt breytta oy einfaldari lífs- ha tti og þútttöku í riðleilni til að draga ár hungri og misrétti i heimi á heljarþröm. I fram- haldinu skýrisl ea-ntanlega nánar rið hvað er átt. Creinin fjallar um þa-r forsendur sem taka rerður tillit til rið endtirskoðun úre/tra og rafasamra þjóðfélagslegra og einstaklings- bttndinna markmiða sem enn eru ráðandi, þá erfiðleika sem menn rekasl á þegar reynt er að breyta um stefnu og i lokín er nýjitnt áttum lýst iprédikunartón. Það tel ég í ha-sta máta eiðeigandi þri að hér er efni til siðferðilegrar randla-tingar ekki síður en kaldrar rök- hyggju. Helstu spttrningar sem leitast er rið að srara í fyrri hluta þessarar greinar: — Eru hinar hefðbundnu auðlindir okkar ofnýtlar'! — Leiðir stóreirkjana- og stóriðjustefnan i ógöngur? — llrers eðlis er sá efnahagslegri ceruleiki sem blasir rið okkur? — Ilrers regna reynist örðugt að líta hann raunsajum augiim og bregðast röklega rið'? — Að hrerju hefur gagnrýni á neysluþjóðfélagið beinst? Seinni hluti greinarinnar mun birtast í na-sta lielgarblaði DV. l‘ar rerður fengist við spurningar sem þessar: — Ilrað cinkennir endurmat og gagnrýni á þjóðfélagsleg markmið liér á landi'? — Hvernig birtist slíkt endurmat hjá frjálshyggjumönnitm, sósíaldemókrölum og sósíal- istum ? — Hvernig má gla-ða gamtar hugsjónir um frelsi, jafnrétti og bra-ðralag nýju inntaki i Ijósi breyttra tíma? (Um leiðir til að treysta efnahagslegt sjátfsta-ði og auka jöfnuð i heiminum og hér heima). — Hraða spírum nýrra lífshátla berað htúa að'? Eg skal fiíslega viðurkenna að þetta eru eiginlega of stórar spurningar til að ha-gt sé að gera þeim sa-mileg skil í blaðagrein. þótt löng sé. En ég vona að lesturinn geti hjálpað einhverjum til að skýra afstöðu sína til þjóðmáta og rikjandi gildismats —jafnvel til að endurskoða hana. Alla rega held ég að gagnlegt geti verið að skoða málin iþví samhengi sem hér er reynt að setja þau í. Ekki síst niína — mitt í hefðbundinni kosningabarátlu — þar sem stjórnmálamenn kappkosta að sýna okkur aðeins það brot sannleikans sem hverjum og einum hentar— en fela öllhin. \ Hörður Bergmann. Viðvörun tíihinna veisluglöðu Nú er liðinn rúmur áratugur síðan alvarlegar viðvaranir bárust neyslu- glöðum Vesturlandaþjóðum um aö veislukosturinn færi aö minnka. Hækk- un olíuverðs hafði svo víðtækar afleið- ingar að þær hafa með einhverjum hætti komið við hvern mann. Vitundin um að ekki er hægt að ausa endalaust úr óendumýjanlegum auölindum varö almenn og samhliða því skilningur á að hagvexti eru takmörk sett. Það samstarf vísindamanna í öllum heimsálfum, sem hófst um og eftir 1970 og kennt er viö Rómarsamtökin, átti ríkan þátt í því ásamt kynningu og starfi á vegum Sameinuðu þjóðanna og fleiri alþjóöasamtaka. 1972 var hin heimskunna skýrsla: „Endimörk vaxtarins” gefin út fyrst og síðan þýdd á meira en 20 tungumál á næstu tveim- ur árum, þ.á m. íslensku. Boðskapur ritsins kemur skýrt og vafningalaust fram í inngangsorðum framkvæmda- nefndarRómarsamtakanna: „Róttæk- ar breytingar verður að gera til að bæta heimsástandið, áður en það er um seinan. Mönnum verður þó ekki snúið á rétta braut, nema þeir skilji, í hverju hinn nýi raunveruleiki, sem við blasir, er frábrugðinn þeim veruleika, sem menn horfðust í augu við á liöum öldum... ” I upphafi sjálfrar skýrslunnar er eðli vandans skýrt með eftirfarandi upp- talningu: vígbúnaðarkapphlaup, spill- ing umhverfis, offjölgun mannkyns og efnahagsstöðnun. Hungrið í heiminum og gjáin mflh ríkra þjóða og fátækra er auk þessa eitt meginathugunarefni þessa verks. Nánar er svo skyggnst í eðli vandamálsins með þessum orðum í beinu framhaldi af upptalningunni: „Margir eru þeirrar skoðunar, að framtíð mannlegs samfélags og jafn- vel lífsvon þess velti á því, hve skjótt og skörulega verði brugðist við þessum vanda. Þó hafa aðeins örfáir af öllum manngrúanum gert sér verulegt far um að skilja vandann og leita lausnar áhonum.” Við skulum nú reyna að gera þvort tveggja í senn: skilja í hverju hinn nýi raunveruleiki er fólginn og fjölga þar meö þeim sem gera sér far um að skilja vandann og leita lausnar á hon- um. Og viö skulum hegða okkur í sam- ræmi við þá kenningu að áður en maður geti breytt heiminum verði maður að byrja á að breyta sjálfum sér. Áður en ég fer að tala um okkur sjálf, einstaklingana, ætla ég þó að víkja að þeim nýja raunveruleika sem blasir við í atvinnulífi okkar og efna- hag. Stöðnun í hefðbundnum atvinnuvegum Hinn nýi raunveruleiki sem viö Is- lendingar, verðum að horfast í augu viö birtist í efnahagslegu tilliti í því að ætla verður að nýting hefðbundinna auölinda þjóðarinnar hafi náö hámarki og vafasamt sé hvort þar megi búast viö vaxtarmöguleikum um ófyrirsjá- anlega framtíð. Þessi staðreynd hefur skýrst jafnt og þétt allan síðasta ára- tug. Magnús Kjartansson reifaði málið þannig í erindi sem hann nefndi: „Hagvexti eru takmörk sett”, á nor- rænu sveitarstjórnarþingi árið 1972: Og þá erum við komnir aö þeirri staðreynd, sem mest er rætt um í heiminum um þessar mundir af vís- indamönnum og stjórnmálamönn- um. Hagvextinum og iðnvæðingunni eru takmörk sett, og við erum að nálgast þau takmörk. Hnötturinn, sem við lifum á, er endanleg stærð, þar á meðal þær auðlindir, sem nýt- anlegar eru til mannlegra þarfa og ekki endumýjast, einnig hafiö, vatn- ið og loftið. Enda þótt við Islendingar til dæmis njótum þeirra ómetanlegu forréttinda að búa fáir í stóm og til- tölulega ósnortnu landi og höfum rétt aðeins hafið iðnvæðingu, þekkjum við þessa staðreynd af eigin raun, hún brennur nú þegar á okkur. Á undanfömum ámm hafa stórir fiski- flotar með fullkomnum leitar- og aflatækjum elt fiskigöngumar í Norður-Atlantshafi austanverðu og vestanverðu, leitað hverju sinni uppi þann stofn, sem best vegnaði og kló- fest hámarksafla, stundum að heita má urið upp fisktegundir eins og síld- ina, sem nú má heita horfin. lýýj- ustu skýrslur, sem okkur hafa borist frá fiskifræðingum, sýna, aö allir fiskistofnar í Norður-Atlantshafi em annaðhvort fullnýttir eöa ofnýttir. Á næstu árum getur ekki oröiö um neina framleiðsluaukningu að ræöa í Norður-Atlantshafi, engan hagvöxtá þessusviði. 1) Reynsla síðasta áratugar hefur sannaö okkur að þessar ályktanir voru réttar. Samt var loönustofninum eytt að heita má og haldiö áfram rányrkju á öðmm. Allir árgangar þorsksins síö- an 1977 viröast undir meðallagi. Þetta gerðist á sama tíma og við tókum sjálf viö stjóminni á öllum veiðum innan 200 mílna landhelgi. Fögru orðin um vemdun fiskistofna, sem markmið í baráttunni um hana, gleymdust. Að viðurkenna staðreyndir og breyta við- horfum og stefnu í kjölfar þess reynist nefnilega örðugt ef það kostar ein- hverja rýrnun á tekjum og lífsþægind- um sem menn hafa vanist og erufarnir að líta á sem einhvers konar rétt sér tfl handa. Hugleiðingar um framtíðina og þau lífskilyrði sem bíða uppvaxandi kynslóðar í landinu eiga ekki heima í sálarlífi sem mótað er af sældarhyggju neysluþjóðfélagsins. Sé litið til landbúnaöarins má greina svipaða drætti í þróuninni. I erindi á ráðstefnu, sem „Líf og land” efndu til fyrir u.þ.b. fjómm árum, lýsti Ingvi Þorsteinsson ástandinu þannig: Það er mikið um það rætt og deilt, hvort megi sín meira nú gróður- eða jarðvegseyðing eða uppgræðsla af náttúmnnar og manna völdum. Þetta em stærðir sem illmögulegt er aö mæla, en það er mitt persónulega mat, aö enn skorti talsvert á, að tek- ist hafi að snúa vöm í sókn, eins og þaö er svo oft orðaö. Þetta er hins vegar ekki meginatriðiö, heldur það, að menn geri sér ljóst, að í landinu á sér enn stað mikil og hraðfara gróðureyðing, sem verður aö stöðva og að víða um land á sér stað gróöur- rýrnun af völdum ofbeitar. 2) Enda þótt vitundin um þetta hafi veriö all-útbreidd áratugum saman og áhyggjur af gróðureyöingu á afréttum vegna ofbeitar og kólnandi veðurfars farið vaxandi hefur það lítt komið fram í verki. Þó tókst að hnika stefn- unni í sauöfjárrækt um nokkrar gráður í fyrra og ná samkomulagi milli stjórn- valda og hagsmunasamtaka bænda um nokkurn niðurskurð á sauðfjár- stofninum. Gróðurvemd kann að reyn- ast auðveldari í framkvæmd en vernd- un fiskistofna. Það er nefnilega fá- mennur hópur bænda sem getur tapað einhverju á þessari stefnubreytingu. Hinn fjölmenni hópur skattgreiðenda getur hins vegar grætt — fræðilega séð a.m.k. — ef ríkissjóður hættir að greiða hundruð milljóna króna í út- flutningsbætur meö lambakjöti. Mikill meirihluti kjósenda getur taliö sér efnahagslegan ávinning í aö það verði gert — og þar með em komnar pólitísk- ar forsendur fyrir umræddri stefnu- breytingu. Tálvonir um ódýra orku og stóriðjugull Hér með erum viö farin að íhuga málin með hliðsjón af því hvernig kaupin gerast á markaðstorgi stjóm- málanna. Stjórnmálamenn, sem leita fjöldafylgis á tímum útbreiddrar sældarhyggju, verða nefnilega að geta boðið kjósendunum von um einhvern efnahagslegan ávinning, aukin lífs- þægindi eða þjónustu af opinberri hálfu. Þeir veröa með einhverjum hætti að mæta almennum kröfum um meira öryggi og áframhaldandi vel- megun og framfarir. Með hliðsjón af því sem við vomm að rif ja upp í sam- bandi við hina hefðbundnu undirstöðu- atvinnuvegi er ekki aö undra að þess- um kröfum hefur síðasta áratug og vel það einkum verið mætt með ályktun- um um framfarir á sviði iðnaðar og virkjana. Einkum hefur verið hamrað á því aö stórstígar virkjanir fallvatna, samhliða orkusölu til stóriðju, myndu tryggja landsmönnum næga atvinnu og aukna velmegun í framtíðinni. Þetta hafa reynst falsvonir. Það birt- ist ekki einungis í hrikalegum tap- rekstri á öllum orkufrekum iðnaði sem hér er rekinn heldur einnig í stórfelld- um hækkunum á raforkuveröi til al- mennings og þeirra fyrirtækja sem fá orkuna ekki á stóriðjuprís. Páll Pétursson lýsti ástandinu þannig í um- ræðum á alþingi 4. maí sl. um kísil- málmverksmiðju á Reyðarfirði: Það kostar peninga aö afla raf- magnsins og það borgar sig ekki aö framleiða rafmagn bara til þess að framleiöa það, ef þarf að selja það undir kostnaðarveröi. Helst þurfum við að hafa svolítinn hagnaö af aö framleiða rafmagnið. Það er nú þannig í dag að stóriðja á Islandi ber samkv. þeiin upplýsingum, sem iðnaðamefnd Neðrideildar hefur fengið undanfarna daga, ekkert raf- magnsverö. Jafnvel þótt þau stór- iðjufyrirtæki, sem hér eru til, fengju rafmagnið gefins, mundu þau koma útmeðtapi. 3) Hér er nefnilega verið að veöja á vit- lausan hest. Hin orkufreka stóriðja gat gefið arð á liðnu hagvaxtarskeiði en getur það ekki á tímum yfirfullra markaða þegar áhersla er lögö á endurnýtingu, endingu og sparnað í notkun orku, fjármagns og vinnuafls í hvers konar framleiðslu. Blómaskeið orku- og fjármagnsfrekrar, mengandi stóriðju og þungaiðnaðar er liðið. En afleiðing þeirra grófu mistaka sem hér hafa orðið bitna ekki einungis á almenningi í sívaxandi framlögum úr ríkissjóði til að borga tapreksturinn af jámblendiverksmiöjunni á Grund- artanga, sem varð samtals 170 millj. kr. 1982, og undirbúningskostnað við vonlaus fyrirtæki eins og kísilmálm- verksmiðju á Reyðarfirði, heldur einn- ig í stórhækkuðu raforkuverði til al- mennings og smærri atvinnufyrir- tækja. Hækkanir em nú komnar á það stig að verðið meira en tvöfaldast ár- lega. Heildsöluverð raforku frá Lands- virkjun til almenningsveitna hækkaði um 119% í fyrra og samkvæmt rekstr- aráætlun yfirstandandi árs verður hækkunin 159%. Rekstrarhallinn á Landsvirkjun varð nefnilega 200 millj- ónkr. 1982 ogfyrir liggur áætlunumað rétta fyrirtækið viö. Afleiðingar þessa fyrir annan atvinnurekstur en stóriðju, sem fær rafmagn á spottprís eins og kunnugt er, hljóta aö birtast í sam- drætti og lokunum sem raunar er þeg- ar farið að gæta. Og á heimilum er raunar orðin full ástæða til að spara notkun rafknúinna heimilistækja og

x

Dagblaðið Vísir - DV

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.